Илъэс тешlи джыри зэIукIагъэх, ау джы Адыгеим. Тыркуе Хьакlэмзые (Кепрюбоши) щыщхэр республикэм и Хьакlэмзые къэкlуагъэх.

БлэкIыгъэ илъэсым хэкурыс лlыкlо купэу ныбжьыкlэхэри нахьыжъхэри зыхэтыгъэр хыкlыб Хьакlэмзые щыlагъ.Тхьамафэрэ ячылэ ицIэджэгъу къуаджэм къыдэсыгъэх, нэlуасэ зэфэхъугъэх. Джы ащ иджэуапэу, лъэныкъуитIум зэрэзэ­даштагъэм тетэу, ежьхэр хэкум къеблэгъагъэх. ХьакIэмзыехэр, къоджэ псэупlэм ипащэу Пщыжъ Муртаз, Кощхьэблэ районым и Адыгэ Хасэ итхьаматэу Нэпшlэкъуй Амин чылэ пчэгум джэгукIэ ахэм ащыпэгъокIыгъэх. ПстэумкIи нэбгырэ 13 лIыкIо купым хэтыр. Пчъагъэм щыщэу нэбгырэ 11-р ныбжьыкIэх, шъэ­ожъыитфырэ пшъэшъэжъыихырэ. Ахэм ягъусэх нахьыжъхэу Дюздже Адыгэ Хасэм итхьаматэу ХьакIэмыз (Сезгин) Айщэт, тыркуе ХьакIэмзые и Адыгэ Хасэ итхьаматэу ХьакIэмыз Эрдал. Тыркуе хьакIэмзыехэр мыщ фэдэ купышхоу, ныбжьыкIэхэр ягъусэхэу хэку къуаджэм къызэрэкIуагъэхэр апэрэ.

— Ныбжьыкlэхэм хэку Хьакlэмзые къызэрэкlощтхэр зятlуагъэм къыщегъэ­жьагъэу непэрэ мафэр къафэмыгъэсыжьэу ежэщтыгъэх. Мыщ фэдэу тызэлъыкlоным лъэныкъуитlуми тызэрэщыгугъырэр ыкlи пшъэрылъэу зыфэтшlыжьырэр тиныбжьыкlэхэр зэрэшlэнхэр ары. Ащ игъэцэкlэнкlэ зы лъэбэкъу тыдзыгъэ пlомэ хъущт. Гъэрекlо хэкурыс хьакlэмзыехэр Тыркуем къызэкlохэм, ныбжьыкlэхэр ныбджэгъушхо зэфэхъугъэх. Непи ахэр зэдэгущыlэх, зэфытеох, зэфэтхэх. Джы къэтщагъэхэу икIэрыкIэу зэрэлъэгъух, ягопэшху. Ныбжьыкlэхэр къутамэх, хэкур лъапсэ. Ахэм заубгъунышъ, лъэп­сакlэхэр адзыщтых, чъыгыкlэхэр къыхэ­кlыщтых, — еlо Дюздже Адыгэ Хасэм итхьаматэу Хьакlэмыз (Сезгин) Айщэт.
— Сэри хэкужъми, тичылэ ицlэджэгъу Хьакlэмзыйи сыкъызэрэкlорэр апэрэ, — еlо тыркуе Хьакlмзые и Адыгэ Хасэ ипащэу Хьакlэмыз Эрдал. — Бэрэ сыкlэхъопсыгъ, сыфэлlагъ. Ау непэ шъхьа­lэр ныбжьыкlэхэр ары. Нэбгыритф-хэу зэфапщэхэзэ нэIуасэ зэфэпшIынхэ фае. Зым зыр ныбджэгъу ышlыщт, адырэм адырэр ишъэогъущт, джаущтэу зэрэшlэщтых, къэзэрэщэщтхэри къахэкIынкlи хъун. Сэ сачlыпlэ зы ныбжьыкlэ къэзгъа­кIо сшIоигъуагъ. Нахь ишlуагъэ екlынэу слъытагъэ, ау сыкъэмыкlонэу сфадагъэп.
ЗэIукIэгъум анахьэу ыгъэгушIуагъэхэр блэкIыгъэ илъэсым Тыркуем нэIуасэ щызэфэхъугъэхэ ХьакIэмзыитIумэ яныбжьыкIэхэр ары. Илъэсым къыкIоцI зэфэтхагъэхэми, инэфапIэкIэ джыри зэ зэрэлъэгъунхэм кIэгушIущтыгъэх.

— Лъэш дэдэу сигуапэ хэкум, ХьакIэмзые сыкъызэрэкIуагъэр. Тичылэ ицIэджэгъу къуаджэр слъэгъуныр сшIогъэшIэгъон дэдагъ ыкIи синыбджэгъухэм сафэзэщыгъагъ. Арышъ, сигопэ дэд мыщ сызэрэщыIэр, — еIо Къуанэ Талха.
ХьакIэпэгъокI IаплIымрэ джэгумрэ ауж хьакIэхэр агъэшхагъэх ыкIи къэблэгъэрэ мафэхэм бысымыпIэ афэхъугъэ хапIэхэм ащызэбгыращыгъэх. Ахэм унэ ин зырыз­хэр афатIупщыгъэх ХьакIэмзые къоджэ­дэсхэу Тыу Руслъанрэ Мэт Муратрэ. КъэIогъэн фае, тыркуе хьакIэмзыехэм якъэкIон чылэм зыфигъэхьазырыгъ. Ахэм яхьэкIэн пэIухьащт мылъкур шъхьадж фызэшIокIырэмкIэ зэхалъхьагъ.
— Мэлылъфэгъу мазэм къыщегъэжьагъэу ткъошхэм якъэкIон игъэкIотыгъэу зыфэдгъэхьазырыгъ. Ямафэ къэс хъугъэ-шIагъэхэмкIэ баиным тыдэлэжьагъ. Ифэшъуашэу тапэгъокIыныр тэркIэ шъхьа­Iэ. Мыщ фэдэ зэлъыкIор зэшIэгъу Iоф­тхьабзэп, тапэкIи лъыдгъэкIотэнэу тыфай, — къыIуагъ хьакIэхэм афэгъэ­зэгъэ купым хэт къоджэдэсэу, культу­рэм и Унэу ХьакIэмзые дэтым ипащэу ХьакIэмыз Ритэ.
Ащ елъытыгъэу программэ гъэшIэ­гъон ушъагъэ хьакIэхэм афызэхагъэуцуагъ. Апэрэ мафэм къуаджэм иунагъохэм арагъэблэгъагъэх, нэIуасэ афашIыгъэх, Iанэхэр къафашыгъэх. Пчыхьэ джэгушхоу Кощхьаблэ ыкIи Шэуджэн районым ятворческэ купхэр зыхэлэжьагъэр рекIо­кIыгъ. Непэ ахэр Кощхьэблэ район гупчэм ащагъэх, творческэ къэгъэлъэгъон гъэшIэгъон ащ къащыфагъэхьазырыгъ. Ащ фэшъхьафэу Мыекъуапэ нэIуасэ фашIыщтых, илъэгъупхъэ чIыпIэхэм ащэщтых. Зы мафэ къушъхьэм щагъэкIощт, Шэуджэн районми джащ фэдэу ащэщтых, пчыхьэ къэс культурэм и Унэу ХьакIэмзые дэтым Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр ащафызэхащэщтых. Ахэм ащыщ шIэныгъэлэжьэу Унэрэкъо Рае ригъэкIокIыгъэ чэщдэсыр. ПстэумкIи тыркуе хьакIэмзыехэр Адыгеим и ХьакIэмзые тхьамафэрэ щыIэщтых.
Тыркуе Хьакlэмзыер
Къуаджэр провинциеу Дюздже хэхьэ. Адыгэ чылэ 50 фэдизэу къыщалъытэрэмэ ар анахь ин — унэгъо 200-м нахьыбэ дэс ((гущыlэм пае, адрэхэм унэгъо 50 зырызым нахьыбэп адэсыр). Етlани ахэр лъэпкъыцIэхэмкIэ гощыгъэх: шапсыгъэхэу, абдзахэхэу, бжъэдыгъухэу зэтеутыгъэхэу щысых. Тыркуе Хьакlэмзыеу хэкум щыlэм фэд — кlэмгуе чыл, ятlонэрэ цlэуи ар иI — Кlэмгуехьабл.
— Дюздже провинциер адыгэ шэн-хабзэхэр анахьэу къызщызэтенэгъэ чlыпl, — еlо ХьакIэмыз Эрдал. — Къуаджэхэр нахь зэпэблагъэхэу зэрэщысхэр ащ ылъапс. Адырэ провинциехэм ахэр нахь ащызэбгырыдзыгъэх. Арышъ, натрыфи, хъырбыдзи нэмыкI лэжьыгъэхэри къызщыдгъэкIын чIыгухэр тиIэх.
ХьакIэмзыитIумэ язэныбджэгъуныгъэ икъэбар
КъоджэдэсхэмкIэ купышхоу чылэхэр зэлъыкIохэу заублагъэр 2014-рэ илъэсыр ары. Илъэс 11-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Адыгеим и ХьакIэмзые непэ ичIыпIэ зытIысыгъэр илъэси 150-рэ зыхъурэ мафэм къуаджэхэр зэкъош зэрэхъугъэхэм зэдыкIэтхагъэх. Ащ дэжьым тыркуе Хьа­кIэмзые непи икъоджэ тхьаматэу Къуанэ Седатрэ хэкурыс чылэм и Адыгэ Хасэ итхьамэтагъэу (дунаим ехыжьыгъ, Тхьэм джэнэт къырет) ХьакIэмыз Мыхьамэтрэ ар зэдаштэгъагъ. Ушъхьагъу зэфэ­шъхьафхэм апкъ къикIэу зэзэгъыныгъэр илъэс пчъагъэхэм агъэцэкIэшъугъэп, ау гъэрекIо лъыпадзэжьыгъ ыкIи ятIонэрэ илъэс хъугъэу зэхъожьхэзэ зэлъэкIох.
Анцокъо Ирин.