Адыгэ ашуг цIэрыIоу Теу­цожь Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 170-рэ хъугъэ. Ащ фэгъэхьыгъэ мэфэкI ин ашугым икъуаджэу Гъо­бэ­къуае щызэхащагъ.

Теуцожь Тахьир. 1855-рэ илъэсым къэхъугъэ шъэожъыем ары зэреджэ­гъагъэхэр. Ау ицIыкIугъом итеплъэкIи цIыкIоу, сымэджэлэу щытыгъэти, янэ “ЦыгъокIэ” еджэщтыгъ ыкIи ным фишIыгъэ цIэ тедзэр къытенагъ.
Теуцожь Цыгъо къызхэхъухьэгъэ лъэ­хъаныр къиныгъэ, лъэпкъыр итэкъухьагъэ хъугъагъэ, щыIакIэр зэжъугъэ, тхэ­кIэ-еджакIэ джыри адыгэхэм яIагъэп. Ащ къыхэкIэуи Цыгъо тхэн, еджэн амал къызIэкIигъэхьанэу хъугъэп. Ау адыгэхэм тарихъ гъогоу къакIугъэм, хъугъэ-шIэгъэ инэу лъэпкъым къыхэхъухьагъэхэм яшыхьатыгъэ нахьыжъхэр джыри псаугъэх, хьакIэщхэм ахэм къащаIуатэхэрэр, лъэпкъ IорыIуатэр Цыгъо зэхихыщты­гъэх ыкIи кIэлэ губзыгъэм зэкIэ ыгу риубытэщтыгъ. Уахътэ тешIагъ. Советскэ союзыр агъэпсыгъ, адыгэхэми тхыбзэ яIэ хъугъэ, къуаджэхэм еджапIэхэр къащызэIуахыгъэх. Джащыгъум Гъобэ­къое еджапIэм кIэлэегъаджэу къагъакIо усакIоу Хьаткъо Ахьмэд. Усэхэр фэIазэу зэхилъхьэу чылэм зы лIыжъ зэрэдэсыр ащ фаIуатэ. Теуцожь Цыгъо икъэбар ащ хэку тхьаматэхэм анегъэсы. Джащ тетэу Хьаткъо Ахьмэд ихьатыркIэ непэ Теуцожь Цыгъо ыусыгъэхэр къытлъыIэсыжьыгъэх.
— Цыгъо цIыф гъэшIогъэныгъ, — къе­Iуатэ ащ ипхъорэлъфэу, биологие шIэ­ныгъэхэмкIэ докторэу Iэшъынэ Юныс. — Революцием ыпэкIэ лъэп­къым ищыIакIэ зыфэдагъэр, ащ ыуж щыIэныгъэр зэрэзэблэхъугъэр — мыхэр зэкIэ Цыгъо иусэхэм ахэт. Мыр сэ сизакъоу сятэжъ сIон слъэкIыщтэп. ЗэкIэ адыгэ лъэпкъымкIэ тятэжъэу сэлъытэ, сыда пIомэ лъэпкъым фэлэжьагъ, ыгъэдэхагъ, итарихъ ыIотагъ. Хьаткъо Ахьмэд Гъо­бэкъуае кIэлэегъаджэу къамыгъэкIо­гъагъэмэ, Цыгъо амышIэнкIи хъущтыгъэ. Цыгъо гъусэ фашIи, зэкIэ къыIорэр ытхыжьыщтыгъ.
Джащ тетэу адыгэ ашугым игущыIэхэр зэбгырыкIыгъэх, ыцIэ чыжьэу Iугъэ. Iэшъынэ Юныс янэ Теуцожь Цыгъо ыпхъугъ. Ным къыIотэжьыщтыгъэхэмкIэ ятэжъ икъэбар ешIэ.
— ТхэкIо цIэрыIохэу КIэрэщэ Тембот ыкIи Кэстэнэ Дмитрий къэкIуагъэхэу Пщыщэ Iушъо Iусхэу «Бзыикъо заор» Цыгъо къыIозэ атхыщтыгъ, — еIо Юныс. — Зы зэпыугъо горэ къызэхъум Цыгъо раIуагъ: «Мы псыхъо дахэу тызIусыр зыми къыхэбгъэфагъэп, зи фызэхэплъхьагъэп!». Цыгъо егупшысэжьыгъэп, Пщыщэ пае усэ къызэхилъхьи, поэмэу «Бзыикъо заом» ари хэхьагъ.
Егупшысэжьынэу имыщыкIагъэу ащ лъыпытэу Теуцожь Цыгъо усэщтыгъэ. «Бзыикъо зау», «Мафэкъо Урысбый» — усэкIэ тхыгъэ тарихъ поэмэхэр зэхилъхьагъэх. Теуцожь Цыгъо усэкIо къодыягъэп, лъэхъаным ихъугъэ-шIэгъэ инхэм ахэлажьэщтыгъ. Хэкум илэжьа­кIохэм ядепутатэу Теуцожь Цыгъо ха­дзыгъагъ. Советскэ Союзым итхакIохэм язэфэс хэлэжьагъ. Ашугым иIофшIагъэ­хэм осэ ин афашIыгъагъ ыкIи къэралыгъо тынхэр фагъэшъошэгъагъэх.
Теуцожь Цыгъо 1940-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ ыкIи район гупчэм ипчэгу шъыпкъэ щагъэтIылъыжьыгъ, саугъэти ащ щыфагъэуцугъ. Районым ыцIи зэблахъуи, Теуцожь районкIэ ащ еджагъэх. Джащ тетэу ашугым ыцIэ, итхыгъэхэр шIэжьым ахэхьагъ.
Адыгэ ашуг цIэрыIор дунаим зехы­жьыгъэм илъэси 5 тешIагъэу сурэтышI цIэрыIо хъугъэ Къат Теуцожь Гъобэ­къуае къыщыхъугъ. Ашугым итхыгъэхэм икъэ­лэмыпэ ащ афигъэзагъ.
— Теуцожь Цыгъо итворчествэ сицIыкIугъом щегъэжьагъэу сэшIэ, — къе­Iуатэ Урысыем инароднэ сурэтышIэу Къат Теуцожь. — ТихьакIэщ щызэIукIэщтыгъэ лIыжъхэм Цыгъо иусэхэм сы­къырагъаджэщтыгъ, езбырэу сшIэщтыгъэх. ЕтIанэ Пшызэ къэралыгъо университетым сурэтшIынымкIэ ифакультет къысыухызэ диплом тхыным сызынэсым, сехъырэхъышэжьыгъэп — Цыгъо итворчествэ зыфэзгъэзагъ. «Мафэкъо Урысбый» техыгъэу сурэти 6 сшIыгъагъэ. Цыгъо игущыIэ сурэткIэ укIэ­хьанэу щытэп, игущыIэ нахь лъэш.
Гъобэкъуаехэм язакъоп, Теуцожь Цыгъо лъэпкъыр рэгушхо. Литературэм, адыгабзэм язэгъэшIэнкIэ гъэхъэгъэшIухэр зышIыгъэхэм Теуцожь Цыгъо ыцIэ зыхьырэ бгъэхалъхьэр культурэмкIэ Министерствэм афегъэшъуашэ. Теуцожь Цыгъо фэгъэхьыгъэ мы мэфэкIым а бгъэхалъхьэр къэзылэжьыгъэхэм культурэмкIэ АР-м иминистрэ игуадзэу Кушъу Светланэ щаритыжьыгъ. Районым щыщ студентэу дэгъу дэдэу еджэхэрэм илъэс пчъагъэ хъугъэу Цыгъо ыцIэкIэ агъэнэфэгъэ ахъщэ тыныр къалэжьы. Мыгъэ ныбжьыкIэ нэбгырэ 30 фэдизмэ шIухьафтынхэр аратыжьыгъ. Усэ къе­джэнымкIэ Теуцожь Цыгъо фэгъэхьыгъэ зэнэкъокъу-фестивалми зэфэхьысыжьхэр фашIыгъэх ыкIи текIоныгъэ къэдэзыхыгъэхэр щагъэшIуагъэх. МэфэкIым ашугым иусэхэм къыщяджагъэх, иусэу орэд хъугъэхэр къыщаIуагъэх.
«Сэ сылIэми, сиорэдхэр щыIэщтых» — ыусыгъагъ Теуцожь Цыгъо. Ашугым идунай зихъожьыгъэр илъэс 85-рэ хъугъэ. Къытхэмытыжьми, игущыIэ кIуачIэ иI ыкIи неущырэ мафэм фэлажьэ.
ГъукIэлI Сусан.