Теуцожь Цыгъу… ЛIэшIэгъуитIум ащыщыIэн насып Тхьэм зыфыхихыгъагъ. Адыгэ лэжьэкIо унэгъо къызэрыкIом къихъухьэгъэ сабыим пасэу щыIакIэм икъиныгъохэр зэхишIэнэу хъугъэ. Ауми, пIалъэр къэси, ежь акъыл Iушыгъэ инэу иIэр, гукъэбзэгъэ дахэр, шъхьэлъытэжь-шъхьэкIафэу илъэпкъ фыриIэр къыхэкIыжьыгъэх. Тиадыгэ хэку имызакъоу, Советскэ къэралыгъошхом Цыгъо щызэлъашIэ хъугъэ. Ар къызыхъугъэр мы мафэхэм илъэси 170-рэ хъугъэ.

Илъэс 85-у къыгъэшIагъэм щыщэу Теуцожь Цыгъо орэдыIуацIэр иIэ зыхъу­гъэм илъэс 70-р тефэ. Ащ щыщэу ­илъэс 65-м поэтическэ Iофэу ышIагъэр фольклорым хэхьагъ. Ежь тхэкIэ-еджакIэ ымышIэщтыгъэми, къыIорэр атхымэ, хаутызэ, тхыгъэ литературэм илъэси 5-рэ щылэжьагъ. Цыгъо ипоэтическэ лъапсэ фольклорым зыщидзыгъ, ар иIусэу ипоэтическэ творчествэ уцугъэ, ихэхъоныгъэ гъогу фольклорым щыпсыхьагъ, икъутамэхэр тхыгъэ литературэм къыхэщэягъэх.
Цыгъо ипоэтическэ творчествэ нэпкъитIу – фольклорымрэ тхыгъэ литературэмрэ зэзыщэлIэгъэ ыкIи зэзыубытылIэрэ бгыкъу пытэ адыгэ литературэм фэхъугъ. Теуцожь Цыгъо илъэкI-амал ин фольклорым къыхэтэджыкIыгъ, ау лъагэу ащ зытыриIэтыкIыгъ.

Ижъырэ дунэежъым ихэбзэ-бзы­пхъагъэри, охътакIэу къакIорэм илъэш-­зэфагъи зэхифыныр ыкIи зэхигъэкощыкIыныр, ем шIур къызэрэкIэлъыкIорэр итворчествэкIэ ыгъэунэфыныр фызэшIокIыгъ, блэкIыгъэ зэманым, ежь зыщыIэгъэ уахътэм, къэкIощт лъэхъаным апашъхьэ гущыIэ щиIоным пае зэчый ялыекIэ ащ Тхьэр къетэгъагъ ыкIи ар ыгъэхьаулыягъэп, иадыгэ лъэпкъ гушъхьэгъомылэ ин къыфигъэнагъ. Теуцожь Цыгъо акъыл псыхьагъи, гулъыти, IокIэ-шIыкIэ гъэшIэгъони, губзыгъэгъэ ини хэлъыгъэх. А зэфэхьысыжьыр уагъэшIы иусэхэм ыкIи а зэкIэ къаушыхьаты Кэстэнэ Дмитрий итхылъхэу «Теуцожь Цыгъу», «Орэдым тамэ къыгокIэ» зыфиIохэрэм.
Теуцожь ТIахьир (Цыгъу) Алый ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Гъобэ­къуае шышъхьэIум и 15-м 1955-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Къызэрыхъухьагъэр унэгъо тхьамыкIэ дэдагъ. Цыгъо исабыигъом къыщегъэжьагъэу чыракIоу, чэмахъоу, шъуашIэу къыхьыгъ. Иныбжьы­кIэгъум къызыдиштагъэу шыкIэпщынэ­уагъ, усэхэр, орэдхэр зэхилъхьэщтыгъэх. ЛэжьакIохэр щыIэкIэ къинэу зыхэтхэр, цIыфхэм ащэчэу, зэхашIэрэр къыриIотыкIэу усэщтыгъэ. «СикъэхъукIэ», «Ыпэрэ шыу бзаджэр» зыфиIохэрэр апэ ыусыгъэхэм ащыщых. «СикъэхъукIэ» зыфиIорэ усэм нафэ къыпфешIы сабый дэдэзэ ятэ лIи, ибэу къызэрэнагъэр, ныри бэрэ иIагъэп, ар зэлIэм, Цыгъо илъэс 15 ыныбжьыгъ.

УсакIом ыусыгъэхэм янахьыбэр жэрыIо IорIуатэхэм ащыщ хъужьыгъэх. Совет хабзэр зэтеуцуи, тхэкIэ амал адыгэхэм загъотым, Цыгъо къыIохэрэр атхэу фежьагъэх. Я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия 20-рэ илъэсхэм акIэхэр ары иусэхэр, къыIохэрэр тхьапэм рагъэкIоу зыфежьагъэхэр. «Бжъэдыгъу пщы-оркъ заом иорэд» ыIоу аригъэтхыгъагъэр ары апэ хэутыгъэ хъугъэр. Гъобэкъуае тхьамыкIагъоу къыщыхъугъагъэр къыригъэлъэгъукIэу Цыгъо «Гъобэкъое гъыбз» ыIоу ыусыгъагъэр 1931-рэ илъэсым къыригъэIожьи, Цэй Ибрахьимэ къытхыжьыгъагъ.
1935-рэ илъэсым къыщыублагъэу Теуцожь Цыгъо иусэхэр гъэзетэу «Колхоз быракъым» къыщыхаутыхэу фежьагъэх. Ащ итворчествэ купкIышхо зэриIэм гу лъатагъэу, игубзыгъагъэ фэсакъыгъэн ыкIи деIэгъэн фаеу алъытагъ.­ ­
1934-рэ илъэсым хэгъэгум итхакIохэм я I-рэ зэфэсэу щыIагъэм унашъо щашIыгъагъ усэн сэнаущыгъэ ин зыхэлъ нэжъ-Iужъхэр къыхэгъэщыгъэнхэу, литературнэ IофшIэнымкIэ адеIэгъэнэу. ШышъхьэIум и 15 – 16-м 1938-рэ илъэ­сым партием и Адыгэ хэку комитет ибюро унашъо ыштэгъагъ Теуцожь Цыгъо творческэ ыкIи материальнэ IэпыIэгъу ратынэу. Мы унашъор агъэцакIэзэ, Цыгъо дэжь КIэрэщэ Темботрэ Кэстэнэ Дмитрийрэ агъэкIуагъэх. А мафэхэр ары поэмэу «Пщы-оркъ заор» къызыхъугъэр, ащ къыкIэлъыкIуагъ поэмэу «Мафэкъо Урысбый». Цыгъо унакIи фашIыгъ, къыIорэр зэкIэ ытхынэу Кэс­тэнэ Дмитрий гъусэ фашIыгъ. Мы зэкIэми яшIуагъэкIэ Теуцожь Цыгъо иакъыл-­Iушыгъэ нахь зыкъызэIуихыгъ. Иусэхэр зэпымыоу гъэзетым къыхиутыхэ, тхакIохэм язэIукIэхэм, яконференциехэм ахэлажьэу, къащыгущыIэу, зэлъашIэу хъугъэ.
1935-рэ илъэсым, Азово-Черноморскэ краим итхакIохэм яконференцие, ­1936-рэ илъэсым Адыгэ хэкум итхакIохэм, иашуг­хэм яапэрэ зэфэс ахэлэжьагъ. 1939-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ тедзапIэм Теуцожь Цыгъо иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ дэтхэу «Ыусыгъэмэ ащыщхэр» ыIоу къыщыдэкIыгъ.
Теуцожь Цыгъо илитературнэ лэжьыгъэ къэралыгъом осэшхо къыфишIыгъ, ЛэжьэкIо Быракъ Плъыжьым иорден 1939-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ. А илъэсым къыщегъэжьагъэу СССР-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. 1939-рэ илъэсым лэжьакIохэм ядепутатхэм яхэку Совет идепутатэу хадзыгъагъ.
Щылэ мазэм и 26-м 1940-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо илъэс 85-м итэу идунай ыхъожьыгъ.
1940-рэ илъэсым ащ иусэхэр ыкIи ипоэмэхэр дэтхэу урысыбзэкIэ «Сочинения» ыIоу, 1946 — 1947-рэ илъэсхэм адыгабзэкIи урысыбзэкIи иусэхэр тхылъ шъхьаф-шъхьафэу къыдэкIыгъэх. 1980-рэ илъэсым, Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 125-рэ зэрэхъурэм ехъулIэу, иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ адыгабзэкIи урысыбзэкIи зыдэтхэу «Насып Iахь» зыфиIорэр къыхаутыгъ. УсакIор къызыхъугъэр илъэси 150-рэ зэхъум, икъуа­джэ мэфэкIышхо щызэхащэгъагъ ыкIи Адыгэ тхылъ тедзапIэм томитIу хъурэ тхылъэу «Теуцожь Цыгъу» къыдигъэ­кIыгъ.
УсэкIошхо губзыгъэм ыцIэ районым, икъоджэ гурыт еджапIэ, урамым ахьы. Ичылэ гупсэ усакIом илитературнэ музей ыкIи исаугъэт 1980-рэ илъэсым къыщызэIуахыгъ.
ЛъэкIуатэ гъашIэр, макIо уахътэр, ау акъыл губзыгъагъэр гъомылэ анахь шъхьаIэу къэнэжьы.
Мамырыкъо Нуриет.