Археологым и Мафэ ипэгъокIэу мы лъэныкъом щылэжьэрэ шIэныгъэлэжь-ушэтэкIо заулэмэ «Адыгэ макъэр» аIукIэнэу хъугъэ. Ахэр цIыф гъэшIэгъоных, къаIотэнэу ашIэрэм гъунэ иIэп, зыпылъ Iофым фэшъыпкъэх. ЗэкIэлъыкIоу тигъэзет къидгъэхьэрэ тхыгъэхэм титарихъ ибаиныгъэрэ археологхэм ягумэкIыгъохэмрэ къащыIэтыгъэ мэхъух. Аужырэм епхыгъэу хагъэунэфыкIыхэрэр пкъыгъо хьалэмэтэу тичIыгу къыщагъотыхэрэр шъолъырым къинэнхэр, тэрэзэу къэтхыхьагъэ хъунхэр ыкIи неущ археологием дэлэжьэщт ныбжьыкIэхэр гъэсэгъэнхэр ары.

Тэу Аслъан адыгэ лъэпкъым иархеолог цIэрыIу. ИщыIэныгъэ археологием фигъэшъошагъ, чIыпIэ зэфэшъхьафхэм къащычIихыгъэ пкъыгъохэр тимузейхэм ачIэлъых, лъэпкъым ихъарзынэщ хигъэ­хъуагъ. АрхеологиемкIэ ежь зыгъэгумэкIырэм сыдигъокIи шъхьэихыгъэу игугъу къешIы.
— Титарихърэ тиархеологиерэ зы­уплъэкIухэрэм тыбзи, тишэн-хабзэхэри ышIэхэу ыкIи зэригъашIэхэ шIоигъоу зы нэбгыри ахэтэп. Тятэжъ пIашъэмэ алэжьыгъэ тиижъырэ культурэ лъагэ нэмыкI лъэпкъхэм апатхэу бэрэ сэгъэ­унэфы, ар лъэшэу сыгу къео. Пкъыгъоу къагъотыхэрэм ямэхьанэ ашIэу бэу ахэм ахэтэп. ЗэкIэ скифыгъэх, адыгэмэ анэмыкIхэр, ау анахь гъэшIэгъонэу къы­чIахыжьырэр къызхэкIырэр адыгэ чIыналъэр ары, — еIо Аслъан.
ИщыIэныгъэ зыфигъэшъошэгъэ археологием ныбжьыкIэхэр макIэу зэрэзыфищэхэрэм Тэу Аслъан егъэгумэкIы, непэ къызнэсыгъэм республикэм щыкIорэ къычIэтIыкIын зэфэшъхьафхэм упчIэжьэгъоу аращалIэ е къачIахырэ пкъыгъохэр къыфахьых, ахэм мэхьанэу яIэн ылъэкIыщтымкIэ, зэманэу зэхьылIагъэхэмкIэ ишIэныгъэ еплъыкIэхэр къырагъаIох, непэрэ археологхэм Аслъан яцыхьэшIэгъу.
Аслъан нэмыкIэу ныбжь гурытым итхэу археологием хэтхэм ащыщ зыфэдгъэзагъ.
ТыгъэкъокIыпIэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ инаучнэ IофышIэу Кирилл Еременкэр «Культурнэ кIэныр» зыфиIорэ организациеу къэухъумэн-къэгъэгъунэн IофшIэнхэр зэшIозыхырэм ипащэ игуадз. Кирилл къызэрэтиIуагъэмкIэ, Адыгеим щыкIорэ археологие IофшIэнхэу организациеу «Культурнэ кIэным» ыкIи Кавказ археологическэ экспедицием зэхищэхэрэм ежь ышъхьэкIэ ахэлажьэ, ахэр зэрэкIорэм лъэплъэ.
— ГъэрекIо ДжэгокIо гъэхъунэм бэ Iофэу щытшIагъэр, — къеушыхьаты Кирилл. – Чэтыукъо IофшIэнышхохэр щыкIуагъэх – IошъхьиплI щыттIыгъ. Метрэ 70-рэ ыкIи метрэ 50 якIыхьагъэу Iошъхьэ тIурытIу. Мыгъэ тиIофшIэнхэр нахь макIэ хъугъэх нахь мышIэми, археологие саугъэтитфымэ тадэлэжьагъ: зы исп унэрэ Iуашъхьэхэмрэ. ПсэупIэхэр, Iуашъхьэхэр ыкIи къэхалъэхэр къыхэдгъэщыгъэх.

Исп унэхэм ащыщ ДжэгокIо гъэхъунэм щызэтетэгъэуцожьы. Ар зекIохэм апае къызэIуахыщт. Непэрэ мафэм ехъулIэу къэдгъотырэм ипроцент 95-р Лъэпкъ музеим етэты. АР-м и ЛIышъхьэ иунашъо тэгъэцакIэ. Тыгъэ­къокIыпIэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэ­ралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ имэфэкI мафэ ехъулIэу дгъэхьазырыщт къэгъэлъэгъоным Лъэпкъ музеим еттыгъэ пкъыгъохэм ащыщхэр охътэ гъэнэфагъэкIэ къыIытхынхэшъ, къыщыдгъэлъэ­гъощтых. ­Лъэпкъ музеими дышъэ ыкIи тыжьын пкъыгъоу ДжэгокIо гъэхъунэм къыщагъотыгъэхэр къыщагъэлъэгъощтых.
— Кирилл, ныбжьыкIэхэр археологием къыхахьэха, ашIогъэшIэгъона, тапэкIэ уплъэмэ, ­шъуауж къихьащтхэр ­щыIэщтха?
— Экспедициехэм Адыгэ къэралыгъо университетым, нэмыкI шъолъырхэм яапшъэрэ еджапIэхэм тарихъымкIэ яфакультетхэм ащеджэхэрэр ахэтэгъэ­лажьэх. ГущыIэм пае, Краснодар, Донецкэ къикIыгъэхэр ахэм ахэтых. Адыгэ къэралыгъо университетым имагистратурэ ахэр щеджэх. Кавказ археологическэ экспедицием зэхищэрэ Iоф­тхьабзэхэм къарагъэблэгъэрэ шIэныгъэ­лэжьхэм нэмыкI шъолъырхэм къарыкIыхэрэр ахэтых.
Адыгеим культурнэ кIэным исаугъэтыбэ ит. Тарихъ зэман зэфэшъхьафхэм ахэр япхыгъэх, Улапэ къыщычIахыгъэ пкъыгъохэм афэдэу. Джы ахэм ДжэгокIо гъэхъунэр къахэхъуагъ. Джыри ащ тигъэгушIонэу тапэ илъ сшIошIы. ЗекIоным игъэкIотыгъэу тишъолъыр зыкъыщеIэты. ПсэолъэшIыныр ащ ­епхыгъ. Адыгеим къазгъыр зыщычIапсэрэм зыгорэ къычIэмыхэу хъурэп. Джащ фэдэу тичIыгу баи, тарихъыр щыухъумагъ. Пшъэрылъ шъхьаIэу зыфэдгъэуцужьырэр – ныбжьыкIэхэр археологием хэтщэнхэр, ахэм еджапIэ къафызэIутхыныр ары. «Культурнэ кIэн» зыфиIорэ организацием иунэе мылъкукIэ ар дгъэпсыщт. Проект зэфэшъхьафхэм тадэлажьэ, грантхэр къитэхых, Iофтхьабзэу зэхатщэхэрэм къялыжьырэ мылъкур еджапIэм изэхэщэн пае дгъэфе­дэщт. Адыгеим иархеологие хэхъоныгъэ фэтшIын, зедгъэIэтын тимурад. Тауж къикIыщтхэм тягупшысэн фае, ныбжьыкIэ ушэтакIохэр, археологхэр тищыкIагъэх. Ахэр зыгъэсэщтхэр «Культурнэ кIэныр» зыфиIорэ организацием ыкIи Кавказ археологическэ экспедицием яхьатыркIэ къызэтщэлIэщтых.
ЧIыгум ишъэф
зэригъэшIэным фэшI
Данил Смородиновыр Донецкэ Народнэ Республикэм ит къалэу Харцизскэ къыщыхъугъ. Донецкэ лъэпкъ университетым (нэужым къэралыгъо университет ашIыжьыгъ) тарихъымкIэ ифакультет щеджагъ. Данил къызэриIуагъэмкIэ, кафедрэхэр къыкIухьэхэзэ, археологием нэсыгъ. Ащ икIэлэегъаджэхэм къыфаIотагъ шъофым Iоф щызышIэщт ушэтакIохэмрэ ахэм къагъотырэ пкъыгъохэр къэзытхыхьажьыщтхэмрэ зэрагъэсэщтхэр. Апэрэм яIофшIэн нахь шIогъэшIэгъонэу «полевикхэр» Данил къыхихыгъ.
— 2014-рэ илъэсым къыщыубла­гъэу ДНР-м зэпэуцужьхэр щыкIощтыгъэх, — къеIуатэ Данил, — ащ ыпкъ къи­кIэу Ростов хэкум практикэр щытхьыгъ. ТшIогъэшIэгъон дэдэу чIыгум хэлъ пкъыгъохэр – етIэфым хэшIыкIыгъэ къошын къутафэхэу мыжъо лIэшIэгъум епхыгъэхэр къычIэтхыщтыгъэх. Къыблэ федеральнэ университетым истудентхэм сахэтэу Ростов хэкум ит Елизаветинскэ городищэм щыкIогъэ IофшIэнхэм сахэлэжьагъ. Ар 2021-рэ илъэсыр арыгъэ. Зы Iуашъхьэрэ джэрз лъэхъаным епхыгъэ къэхалъэмрэ ащ къыщыдгъо­тыгъэх. Ау 2022-рэ илъэсым имэзэе мазэ къызехьэм, ДНР-м мобилизациер къыщежьагъ. ЗэдеджэхэрэмкIэ тызэхэгущыIэжьи, зэуапIэм тыIухьан фаеу зэдедгъэштагъ. Запорожскэ хэкур шъхьафит шIыжьыгъэным сыхэ­лэжьагъ. Мэзибгъурэ къулыкъу схьыгъэу ДНР-р Урысыем щыщ зэхъу­жьым, дзэм тыкъыхагъэкIыжьыгъ. Университетым сиеджэн щыпысыдзэ­жьыгъ. Археологием сызэрэфэщагъэр нахь лъэш хъугъэ. АР-м и ДжэгокIо гъэхъунэ археологие IофшIэнхэр зэрэщыкIохэрэр зызэхэсэхым, сэр-сэрэу сыкъэкIуагъ. Адыгеир сыгу рихьыгъ, шъолъыр бай ыкIи гъэшIэгъон, саугъэт зэфэшъхьафыбэ ит. Археологхэр щыIэх, ау ахэр сыдигъокIи япчъагъэкIэ бэ хъу­хэрэп. Сэ къыздеджагъэхэм ащыщэу сишъэогъуитIурэ зы пшъашъэрэ археологиер къыхахыгъагъ. Шъэогъумэ язырэр Сыбыр кIуагъэу археологэу ащ Iоф щешIэ. Пшъашъэм Москва зигъэзагъ.

— О пшъхьэкIэ сыд къэбгъотыгъэр?
Мы упчIэр синэIосэ археологхэм закIыфэзгъазэрэр бэмышIэу къызгуры­Iуагъ — Лъэпкъ музеим археологиемкIэ ихъарзынэщ иухъумакIоу Андрей Недомолкиным археологие сэнэхьатым къы­риIолIагъэр ары ащ иушъхьагъур: археологием мэхьанэ зиIэ пкъыгъохэр о пIэхэмкIэ къэбгъотынхэм, тарихъым хэхъоныгъэ фэпшIыным иамал къыуеты. Археолог пэпчъ тарихъым зэрэхигъэхъуа­гъэр пшIэнкIэ гъэшIэгъоны.
— Ижъырэ урымыбзэкIэ тетхагъэхэр зиIэ амфорэ къопсыбэ къэзгъотыгъ, — джэуап къытыжьыгъ кIалэм. – Ахэр унэхэмкIэ плъэгъунхэр, атетхагъэхэм уяджэныр, тхыгъэр зэхэпфыныр тхъагъо. Тхылъым итым фэдэп, ащ фэдэ зытетхагъэр къызыбгъотыкIэ, тарихъым пэблагъэ охъу, ар хэгъэкIи, о пIэкIэ ащ унэсырэм фэд.
ГущыIэм пае, «ДжэгуакIо – 56-рэ» зыфиIорэ Iуашъхьэр хъулъфыгъэ Iэмэ-псымэхэмкIэ баигъэ, дышъэм ыкIи тыжьыным ахэшIыкIыгъэ Iэпэщысэ 50 ащ къычIэкIыгъ. Мы саугъэтым илъэс 700 ыныбжьэу агъэунэфыгъ. Iуашъхьэм щычIалъхьажьыгъэгъэ хъулъфыгъэм щыгъыгъэ джанэр зыхэшIыкIыгъэ шэкIым нэсэу къызэтенагъ. Ар Шытхьэлэ культурэм епхыгъ, зэхэпфынкIэ, къэптхыхьанкIэ дэгъу. Владимир Эрлих фэдэ шIэныгъэлэжь цIэрыIохэм яеплъыкIэхэр сшIогъэшIэгъоных. НэмыкI шъолъырыбэхэм ащылэжьагъэхэу Марат Бакушевым, Анна Леонтьевам – мыхэр цIэ зиIэ археологых — зэфэхьысыжьхэр зэрашIырэм сылъэплъэ, сищысэтехыпIэх.
— Археологием сыда пшъэрылъ шъхьаIэу иIэу плъэгъурэр?
— КъычIэптIыкIыным нахьи уухъумэныр ары. Къагъотырэ пкъыгъохэр тэрэзэу, шIэныгъэ икъу аIэкIэлъэу къатхыхьанхэм мэхьанэшхо иI. Ушэтын тэрэзхэм лъэпкъ культурэ зэфэшъхьафхэм ядунэететыкIэ къаушыхьаты. ЦIыфхэм ар анэгъэсыгъэныр пшъэрылъ шъхьаI.
Тэу Замир.