Археологием лъэпкъ тарихъыр къегъэбаи. Экспедициехэм, къычIэтIыкIынхэм къащагъотырэ пкъыгъохэм ижъырэ зэманхэм цIыфхэ­м ящыIэкIэ-­псэукIэ зыфэдагъэр къагъэнафэ. Ащ фэдэу гъэ къэс зэ­шIуахырэ IофшIэнхэм тарихъымкIэ мэхьанэшхо яI. 2023-рэ илъэсым къыщыублагъэу ДжэгокIо гъэхъунэм къыщычIахыгъэ пкъыгъохэр мини­щым ехъу, ахэм ащыщэу къэгъэлъэгъон мэхьанэ зиIэр пкъыгъо 500 фэдиз.

Ар къыушыхьатыгъ АР-м и Лъэпкъ музей археологиемкIэ ихъарзынэщ иухъумакIоу Андрей Недомолкиным. Илъэс 12 хъугъэу ар. Лъэпкъ музеим щэлажьэ. Экспедицие пчъа­гъэхэм ахэлэжьагъ. УхъумапIэу тызчIэхьагъэм имэкIайхэм къэм­ланхэр атетых, ахэм арылъ пкъыгъохэм тарихъ къэбар зэ­фэшъхьафхэр зэрапылъым щэч хэлъэп.
— Адыгэ Республикэм имызакъоу, Краснодар краим, Къэ­бэртэе-Бэлъкъарым ащыкIогъэ къычIэтIыкIынхэм сахэлэжьэнэу хъугъэ, — шъолъыр зэфэшъхьафхэм Iоф зэращишIагъэр Андрей къыхигъэщыгъ. — «Хьаджыкъо инэу 9-р ыкIи 10-р» зыфиIохэу Каменномостскэм иIуашъхьэхэм сащылэжьагъ, Азижскэ бгым тетыгъэ ижъырэ къэхалъэм щыкIогъэ IофшIэн­хэри сынэ кIэкIыгъэх. Адыгеир археологиемкIэ шъолъыр бай. ДжэгокIо гъэхъунэм археологие саугъэтищ щаушэтыгъ — зы исп унэрэ IошъхьитIурэ. Мы гъэ­хъунэм 2023-рэ илъэсым къыщыублагъэу 2025-м нэс къыщычIахыгъэ пкъыгъохэр минищым ехъух. Ахэм етIэф къута­фэу бэ ахэтыгъэр. Къэгъэлъэгъон мэхьанэ зиIэу къычIахыгъэр пкъыгъо 500 Iэпэ-цып. Ахэр зэкIэ АР-м и Лъэпкъ музей къызэрахьылIагъэр, ушэтакIо-
хэм Iоф адашIэ, къатхыхьэх, зэманэу зэхьылIагъэхэр, зыхэшIыкIыгъэхэр, къызэрэзэтенагъэхэр агъэунэфы.

— Ащ фэдэу музеим ­къырахьылIэжьыгъэхэм ащыщэу сыд фэдэ пкъыгъоха къыхэбгъэщын плъэкIыщтхэр?
— ГущыIэм пае, «Джэгуа­кIо-3» зыфаIорэ Iуашъхьэм къо­шынибл къыщычIахыгъ. Джэрз пасэм илъэхъан ахэр зэхьылIагъэхэр. Мыжъошхо­хэмкIэ зэтегъэIэгъэ къэхалъэм ахэр чIэлъыгъэх. Къошынхэр цIыфэу зидунай зыхъожьыгъэм дычIалъхьажьыщтыгъэх — ар шэн-хабзэхэм ащыщыгъ. ЦIыфым нэмыкI дунаим зыгорэкIэ къыщышъхьапэнэу алъытэщтыгъэщтын. Ахэр ятеплъэкIэ нэмыкIых, псэуалъэкIэ агъэфедэщтыгъэхэм атекIых. Ащ фэдэу къагъотыхэрэр нэкIых, зыпари арылъырэп. Щэбзащэхэр, джэрз пкъыгъо цIыкIухэр ахэм бэу къягъэтIылъэкIыгъагъэх. Дышъэ ыкIи тыжьын пкъыгъохэу бзылъфыгъэ ыкIи хъулъфыгъэ бгы­рыпхымэ апалъхьэщтыгъэхэм афэдэхэр бэу къахэкIыгъэх. Лъэпкъ музеим ыныбжь мыгъэ илъэси 100 зэрэхъурэм фэгъэ­хьыгъэ къэгъэлъэгъонэу чъэпыогъум къызэIуахыщтым ахэр хагъэхьащтых. Джащ фэдэу «Джэ­гуакIо-42» зыфаIорэ Iуа­шъхьэм джэрз пкъыгъуабэ къы­щычIахыгъ, мыутIэ комплексэу ар щыт. Псэушъхьэмэ якъупшъхьэхэр, джэрз ыкIи гъучI щэ­бзащэхэр, одыджын инэу тIу, нэмыкI пкъыгъохэри къыщагъо­тыгъэх. Пкъыгъо цIыкIухэм псэушъхьэ зэфэшъхьафхэм ашъхьэхэр ащызэхэофых — скиф псэушъхьэ нэшанэу ар археологхэм агъэунэфы. Мары къом, мэз чэтыум ашъхьэхэр теубытагъэу ахэолъэгъукIы. Ахэр тиэрэ ыпэкIэ я V-рэ я IV-рэ лIэшIэгъухэм яхьылIа­гъэх.
Зигугъу къэтшIыгъэ Iуашъхьэм къыщычIахыгъэ мыжъо IукIыхь пкъыгъохэри мэкIайхэм азы­фагу ухъумапIэм иджэхашъо телъых.

— О пшъхьэкIэ къэбгъотыгъэ пкъыгъо горэ къа­хэкIыгъа?
— Мифологием къыщытхы­хьэгъэ псэушъхьэу «грифон» зыфаIорэм ышъхьэ къыщыз­гъотыгъ. Аслъаным ыпкъ бзыу­шъхьэ шIотэу, ащ тамэхэр готыжьэу — ары итеплъэ зыфэдэр. Ау ежь шъхьэ къодыем уеплъыпэмэ, нэмыкI псэушъхьэ къыпыкIагъэм фэдэу къэолъэгъу — ари бзыушъхьэ цIыкIу. Мыр пшызэ нэшанэу археологхэм агъэунэфы — чIыпIэм епхыгъэ нэшан. Къызысэгъотым лъэшэу сыгушIогъагъ, ащыгъум чъыIагъэ, 2024-рэ илъэсым игъэтхэпэ маз итыгъэр. Псэушъхьэ шапхъэм итэу апэрэ пкъыгъо хьалэмэтэу къыщыдгъотыгъэмэ ар ащыщыгъ.

— Археологием сыда уфэзыщагъэр?
— Адыгэ къэралыгъо уни­верситетым тарихъымкIэ ифакультет сыщеджагъ. Тарихъ шIэныгъэм нахьи мыр нахь сшIогъэшIэгъон — археологием о пIэхэмкIэ зыгорэ тарихъым хэбгъэхъонэу, зыгорэ къызэ­Iупхынэу амал къыуеты. Ар зымыуасэ щыIэп. Экспедициехэм уахэлэжьэныр гъэшIэгъон дэд. Илъэс 12 — 13 фэдизрэ ахэм сахэтыгъ, бэ къэскIухьагъэр, археологиемкIэ Iофтхьэ­бзэ зэфэшъхьафхэм сахэлэжьагъ, — Андрей Iалъэхэр пылъэу ренэу Iоф зэришIэрэм ишы­хьатэу, тыгъэр нахь макIэу ахэм зэратепсэрэр къэлъагъоу зэ­рэнахь фыжьхэм гу лъыстагъ, иIофшIэн зэрэшIогъэшIэгъоныр къыхэщэу къэгущыIэ.
Экспедициехэм цIыф гъэ­шIэгъонхэм нэIуасэ уащыфэхъу. Ахэр нэмыкIых. Къагъотырэ пкъыгъохэр агъэлъапIэх, яIоф­шIэн лъэшэу агу рехьы, бэ ашIэ­рэр, шIэныгъэ зэфэхьысыжьыгъэхэр аIэкIэлъых — уахэ­тынкIэ тхъагъо ыкIи гъэ­шIэгъоны. Къэбэртэе-Бэлъкъарым и Баксан район щызэхащэгъэгъэ экспедицием сигуапэу сыхэлэжьагъ. Ащ сыригъэ­блэ­гъагъ шIэныгъэ пащэу сиIэ Лю­бовь Головановам. Ар Санкт-­Петербург къикIыгъэу экспе­дицием ипащэу а чIыпIэм Iоф щишIэнэу хъугъэ.
— Археологие шIэны­гъэм сыд имэхьанэу, ипшъэрылъ шъхьаIэу плъытэрэр?
— Ащ амалыбэ къыуеты. ГущыIэм пае, ижъырэ тарихъ тхыгъэхэм хъугъэ-шIагъэхэр къатхыхьэ къодыемэ, архео­логием цIыфхэм япсэукIэ, якультурэ, яшIэныгъэхэр, шIыкIэ-амалхэр, шэн-хабзэхэр зыфэдагъэхэр пкъыгъоу къа­гъотыжьхэрэмкIэ къаушыхьаты. Тарихъ тхыгъэу щыIэхэм къагъотыжьырэ пкъыгъохэр ате­фэжьыхэ зыхъукIэ — ар шIэныгъэлэжьхэмкIэ зыфэдэ къэмыхъугъэ насыпыгъ. Арышъ, гъэшIэгъон горэм ренэу шыхьат тыфэхъу.
Тэу Замир.