Ижъым-ижъыжьым, джэрз лIэшIэгъум иублапIэ, хьатхэмрэ мыекъопэ лъэпкъхэмрэ псэушъхьэ теплъэ зиIэ джэрз тхьэнэшъухэр (скульптурэхэр), шъыхьахьыхэр бэщ кIыхьэмэ апалъхьэхэу фэIо-фашIэмэ ащагъэфедэхэу къырахьыжьэгъагъ. Илъэс мин пчъагъэхэм тилъэпкъ икультурэ мыхэм афэдэмэ чIыпIэшхо щаубытыщтыгъ. Ахэм яджэрпэджэжьхэу адыгабзэм гущыIэхэр къыхэнагъэх, яу ямэхьанэ бэмэ ашIэжьырэп, къарыкIырэр фэшъхьаф шъыпкъэ хъугъэ.

Апэ хьатхэмрэ мыекъопэ лъэпкъхэмрэ джэрзым хэшIыкIыгъэхэу тыгъэм итамыгъэхэр, цу скульптурэхэр, бжъэкъо бырэбэ кIыхьэхэр зытет шъыхьэхэр тхьэлъэIухэм, хьадэгъэ фэIо-фашIэхэм ащызэрахьэщтыгъэх.
Хьатхэм япачъыхьэ Iуашъхьэрэ Ошъадэ къычIахыгъэ цухэмрэ зэхьыщырых, аныбжьхэмкIи зэлэгъух. Мы зигугъу къэтшIыхэрэр жъы дэдэх, къызчIахыгъэхэр хьатхэм япачъыхьэ Iуашъхьэу Тыркуем ичIыпIэу Богазкей щатIыгъэмрэ Адыгеим – Мыекъопэ Iошъхьэшхоу Ошъадэрэ. ЗэрэшIыгъэхэмкIэ тхьэнэ­шъух (скульптурэх) ямэхьанэхэмкIэ шъы­хьахьых, аныбжьхэмкIэ илъэс минитфым ехъух.

Ошъадэ къычIахыгъэхэу къаIорэр дышъэ цуитIурэ тыжьын цуитIурэ. Зыпагъанэщтыгъэхэу къагъотыгъэ тыжьын сырыбхэр 8 мэхъух.
Ошъэдэ цуиплIыр тыдэ хъугъэ?
Адыгэхэр егъашIи лIагъэмэ ятыгъощтыгъэхэп, ятэщтыгъэх нахь. Хьадэр агъэтIылъы зыхъукIэ, псаумэ къямыгоожьынхэу, яягъэ къарамыгъэкIыжьыным фэшI Iэпэщысэ лъапIэхэр яныбджэгъухэм яIахьылхэм бэным фыдадзэжьыщтыгъэх.
Джыри къэтэIожьы: сырыбхэр 8 мэхъухэмэ, цу скульптурэхэри 8 хъущтыгъэх. ПлIыр дышъагъэх, адриплIыр тыжьыныгъэх. Санкт-Петербург дэт Къэралыгъо Эрмитажым сырыбхэу ащагъэхэу чIэлъхэм цуиплI зэгъэзэкIыгъэхэу, атхыцIэхэмкIэ апыIугъэх. Гуфаплъэу узяплъыкIэ къыбгурэIо сырыбиплIэу зыпакIэхэр дышъэпс егъэшъуагъэхэм дышъэхэу плIы зэрапылъыщтыгъэхэр. Адрэ сырыбиплIымэ апакIэхэр шIуцIэх, дышъэпс егъэшъуагъэхэп. Ахэм тыжьын цуиплIыр апылъыгъэщт. ИжъыкIэ тятэжъ пIашъэмэ чIамылъхьэгъэнхэ ылъэкIыщтэп. АдриплIыр тыдэ щыI? Экспедицием ипэщэгъэ Н. И. Веселовскэр ахэм янэцIыгъахэп, ау къазгъыркIэ ыгъатIэщтыгъэ нэбгырэ пшIы пчъагъэмэ тицыхьэ ателъэп. Профессорым ыгъатIэхэу чырэу ыубытыгъагъэхэм янахьыбэр ежь ­джыри талъэныкъо къызэмыкIом IошъхьэтIэкIыщтыгъэх.
Ошъадэ къычIахыгъэхэр Къэралыгъо Эрмитажым къыщагъэлъагъох, ау, къызэрэтIуагъэу, сырыбхэр зэгъэзэкIыгъэх: акъопс убытыпIэхэр дэгъэзыягъэх, ашъхьапэхэр егъэзыхыгъэхэу, цухэр атхыцIэхэмкIэ апыIугъэх. Бэщхэр зэгъэзэкIыгъэхэу шъхьэкIэ агъэуцугъэх. Ахэр зэпырагъэзэжьынхэ, цухэр аныбэкIэ пагъэнэжьынхэ фае.
Археологхэм шъыхьахьхэр зэрагъэфедэщтыгъэхэр ышIэу ахэтэп. УзяупчIыкIэ, зэрагъэфедэщтыгъэхэр къаIошъурэп. АдыгэхэмкIэ а пкъыгъо хьэламэтхэр къытапэсыхэрэп, ау ахэри, скиф культурэм щыщ пкъыгъуаби адыгэ ыкIи къэбэртэе гущыIалъэхэм адэтых, тыбзэ къыхэнагъэх. Зэрагъэфедэщтыгъэ шIыкIэр адыгабзэм нэмыкIы горэм бзэ хэтэу тыщыгъуазэп, ау а пкъыгъо хьэламэтхэр «скифские навершия» аIошъ, лъэпкъ горэхэм скиф культурэу алъы­тэрэм запагъащэ. Ялъэпкъ IэшIагъэхэу щытыгъэхэмэ, сыд пае абзэхэм зылIэужыгъохэр къахэмынагъэх, ягущыIалъэмэ адэмыхьагъэх? Охътабэ тешIи пкъыгъохэр амыгъэфедэжьыхэу, фэIо-фашIэхэр амыгъэцэкIэжьыхэ зэхъум, адыгабзэм къыхэнагъэх. Мыщ дэжьым къэIогъэн фае ижъырэ урым тарихъ шIэныгъэлIэу Геродот хьэдэ гъэтIы­лъыжьыкIэу къытхыхьагъэхэр Улэпэ Iошъхьэ купым 1982-рэ илъэсым къызэращыхэдгъэщыжьыгъэхэр. Ахэр заом итхьэ фашIыгъэгъэ тхьэлъэIупIэ щэтырэу ятфэнэрэ улэпэ Iуашъхьэм чIэтыгъэр ыкIи шыу 50-у атхьалэхи, пчэгъухэр акIагъакъохи, псаухэм фэдэхэу, шымэ атесхэу «псэпэтхэу» Iуашъхьэм къырагъэуцокIыгъагъэхэр. АгъэшIэгъорэ ритонэу къэдгъотыгъэр зычIэлъыгъэ Iуашъхьэр къаухъурэихьэу зэолIхэмрэ зытесыгъэ шыхэмрэ яхьэдэкъупшъхьэхэр къегъэтIылъэкIыгъагъэх.
МыутIэ ыкIи скиф культурэхэм шъы­хьахьхэм, хьакIэ-къокIэ теплъэ зиIэхэу ыкIи хьашI-къошIэу шIыгъэ дышъэидэхэм чIыпIэшхо ащаубыты. Археологие шIэныгъэм ахэр зэрэхагъэхьагъэхэр: «скифский звериный стиль, меото-скифский звериный стиль, скифо-сарматский стиль».
Мы зигугъу къэтшIыгъэ Iофыгъохэу агъэцакIэщтыгъэхэм афэгъэхьыгъэ гущыIэхэр адыгабзэм къыхэнагъэх. Шъы­хьахьым, шъыхьакIом мэхьанэу иIэр – нэшхъэигъэ мэкъэгъэIу, урысыбзэкIэ «горевестник». Зыгорэ зылIэкIэ, къэбар гухэкIыр игупсэхэм афэзыхьынэу аIопщырэр загъакIокIэ, «шъыхьахьэ ­агъэкIуагъ» аIощтыгъэ. Я XX-рэ лIэшIэгъум гущыIэр «шыуаджэкIэ» зэблэхъугъэ хъугъэ.
ИжъыкIэ пIый шъыхьахь зыфаIощтыгъэр бэщышъхьэм палъхьэщтыгъэ скульптурэу шъыхьэм е нэмыкIырэ теплъэ зиIэ псэушъхьэм фэдэр ары. Шъы­хьакIохэр – хьадагъэм рагъэкIыхэу, нэшхъэигъэ къэбаргъэIоу аIопщыщтыгъэ хъулъфыгъэ купыр ары. Ахэр шымэ яджабгъухэмкIэ атетIысхьэщтыгъэх ыкIи ахэм япащэ яджабгъукIэ къагоуцощтыгъ. Тхьаматэм тхьэлъэIу къыIоти, бэщэу зышъхьапэ пIыеу шъыхьахьыр зыпыгъэ­нагъэм IэгубжъэмкIэ бахъсымэ тырикIэщ­тыгъэ.
А ижъырэ шэныр тилъэхъанэ къынэсыжьыгъ. Чылэм тIыщэ (къурмэн) ышIын зыхъукIэ унагъомэ ахъщэ зэхалъхьэшъ, шкIэхъужъ ащэфы. ФэIо-фашIэр рагъэ­жьэн зыхъукIэ, зыпарэкIи амыгъэфедагъэу дэгъоу кIэлъыкIыгъэ шъэжъые тхьаматэм къыраты. Хъулъфыгъэу къе­кIолIагъэхэм анахьыжъэу ахэтым ар ретышъ, зырызэу зэратыжьымэ, зэIэпахызэ хъулъфыгъэу къекIолIагъэхэр зэкIэ аIэхэмкIэ еIэхэшъ, тхьаматэм къыфахьыжьы. Ащ бахъсымэ Iэгубжъэрэ шъэжъыемрэ ыIыгъхэу, тIыщэм (къурмэн ашIынэу) къыращэлIэгъэ шкIэхъужъым екIуалIэ, ынатIэ шъоным щыщ тIэкIу тырекIэ, шъэжъыебгъумкIэ ынатIэ теIабэ ыкIи хъулъфыгъэу шIозыбзынэу агъэнэфагъэм ретыжьы.
Шъыхьахьэ (мэкъэгъэIу) рагъэжьэрэ хъулъфыгъэхэм ащыщ горэми Iашэ пылъыщтыгъэп. Хьадэгъэ фэIо-фашIэхэр зыгъэцакIэщтыгъэхэм адыгэ хабзэмкIэ Iашэ зыпалъхьэщтыгъэп ыкIи зыпалъхьэрэп. Ижъым къыщежьагъэу ар агъэ­цакIэ – тхьаусыхакIо е джыназым кIохэрэм, хьадэр дэзыхыхэрэм Iашэ зыдахьырэп. Зэе-тIуаемэ къамэ аго­лъэу мэхъу – ар адыгэ цыем пылъырэ пкъы­гъомэ, цые шъуашэм щыщ.
МыутIэхэм ялъэхьан нэшхъэигъэ къэ­барзехьэ купэу шъыхьахьыр пIыеу Iэтыгъэу зыIыгъыхэм пэрыохъу зыпари къафэхъущтыгъэп. Тыдрэ лъэныкъуи шъхьафитэу нэсыщтыгъэх. ИжъыкIэ пщыхэм е тетыгъо зиIэхэм амышIэрэ цIыфхэр уIэшыгъэхэу ячIыгухэм арамыгъэкIонхэ, къапэуцужьынхэ алъэкIы­щтыгъ, ау бэщымэ апылъ шъыгъо тамыгъэхэр залъэгъукIэ, нэшхъэигъэ IофкIэ зэрэкIохэрэм, Iашэ зэрэзэрамыхьэрэм пае купым гъогу ратыщтыгъ ыкIи дэIэпыIэщтыгъэх. Тилъэхъанэ къынэсыжьыгъэу шыуаджэхэр, хэбзэжъым тетэу, шыхэм яджабгъухэмкIэ яшэсых ыкIи къяпсыхыжьых. ЯшыкъепсыхыкIэкIэ зыдэжь кIуагъэхэм къэбарышIу зэрэщымыIэр къашIэ.
Геродот итхыгъэхэм зэрахэтымкIэ, шъыхьакIомэ къэбар гомыIур зыфахьырэмэ занагъэсыкIэ, зацунтхъэжьэу замышIэжьэу гъыщтыгъэх.
Тымыгъэфедэжьырэми, тигущыIалъэмэ ижъырэ гущыIэхэр адатхагъэх.
«Шъыхьахьыри», «шъыхьакIори» тыбзэ щыщых, дгъэфедэжьыхэрэп, ау Адыгэ хэкум, Къэбэртае, Щэрджэсым къащыдэкIыгъэ адыгэ гущыIалъэхэм адэтых. ГущыIэм пае:

1. ХьатIэнэ А. А., КIэрэщэ З. И. Адыгабзэм изэхэф гущыIалъ. Адыгэ тхылътедзапI. Мыекъуапэ. 1960. нэкIуб. 660.
   Шъэхьахь (шъэхьахьыр) – «вестник». МэкъэгъэIу. МэкъэгъэIу агъэкIуагъ.
2. Адыгэ-урыс гущыIалъ. Шъаукъо Ж. А. иредакциекIэ. Мыекъуапэ. 1975. нэкIуб. 416.
   Шъэхьахь – «гонец, вестник».
3. Къэбэрдей-урыс словарь. Редактор Къардэн Б.М. Иностраннэ, Национальнэ словарьхэр зыщытырадзэ Государственнэ тхылъ тедзапI. М. 1957 нэкIуб. 449.
   ЩыхьэкIу — 1) «вестник несчастья, вестник горя»; 2) «известие о
   несчастье, о горе (напр. о смерти близкого)».
   

ТилъэпкъыкIэ гукъао хъурэр – археологхэр тимакIэх, тщымыщ шIэныгъэлэжьхэм янахьыбэ къызфэтIогъэ пкъыгъохэу къычIахыхэрэр къытапэсыхэрэп. Зэфэхьысыжьхэр ашIыхэ зыхъукIэ, къатхыхэрэм зы адыгэ Iоф къыхагъа­фэрэп.
Археологхэм мы къызфэтIорэ пкъы­гъохэм афэдэхэр Iуашъхьэмэ бэрэ къа­чIахыжьых, ау, джыри къэтэIожьы, ямэхьанэ ышIэу ахэм ахэтэп. Зэряджэхэрэр «скифские ритуальные навершия». Мыхэри нэмыкI пкъыгъохэри, агъэцакIэщтыгъэ фэIо-фашIэхэри адыгабзэм нэмыкI бзэ горэм хэт­хэу тыщыгъуазэп, ау титарихърэ тиархе­ологиерэ зыуплъэкIухэрэм тыбзи, тишэн-хабзэхэри ышIэхэу ыкIи зэригъашIэхэ шIоигъоу зы нэбгыри ахэтэп. Тятэжъ пIашъэмэ алэжьыгъэ тиижъырэ культурэ лъагэ къытапэсыжьырэп.
ГъэшIэгъонба? ЗэкIэ скифыгъэх адыгэмэ анэмыкIхэрэр, ау сыд лIэужыгъорэу анахь гъэшIэгъонэу къы­чIахыжьыхэрэр къызщагъотыжьыхэрэр тичIыналъ. Хэт уикIэныжъ къыпфигъэгъунэщт о ­кIэмыугъуаемэ?

Тэу
Аслъан.