Къэлэмыпэр мачъэ, гум къэкIыжьырэр, шъхьэм гу­пшысэу къихьэрэр нахьыбэ мэхъу, уахътэр псым фэ­дэу зэрэчъэрэми уемы­гу­пшысэн плъэкIырэп.

Мыгъэ илъэс 50 хъугъэ Адыгэ кIэлэ­егъэджэ институтым иадыгэ отделение къызытыухыгъэр. Бэ тищыIэныгъэ къыщытэрыкIуагъэр, зэпытчыгъэр, ау зэ­кIэмэ анахь охътэ дэхагъ студентыгъо илъэсхэр, ахэм къагъэнэгъэ лъэужхэу щыIэныгъэм хэмыкIокIэщтхэр.
Мары тызэдеджэхэрэмкIэ апэрэ сурэтэу зытырядгъэхыгъагъэр. Къызэпыры­сэгъазэ — тетхагъ: Iоныгъом и 4, 1972-рэ илъэс. Тхэтэп Къуекъо Асфар. Ар зэнэкъокъум кIуагъэ, самбистыщтыгъ. Уахътэ тешIагъэу самбэмкIэ спортым имастер хъугъэ. Охътабэ спортым тыри­гъэкIуадэщтыгъэми, сессие пэпчъ ушэтынхэр дэгъоу ытыщтыгъэх. ШIэныгъэ куоу зэригъэгъотыгъэм наукэм фи­щагъ. Джы ар гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым щэлажьэ, шIэны­гъэхэмкIэ доктор, нартовед. Ащ дакIоу тхэныри, усэ зэхэлъхьанри Асфар къыдэхъух.
Къытхэтэп Тыгъужъ Юсыф, ыныбжьыкIэ тэщ нахьыжъыIуагъ ар. Ау еджэ зэ­рэшIоигъор гъэнэфэгъагъ. Усэ гъэшIэгъонхэр ытхыщтыгъэх. ГухэкI нахь мы­шIэми, еджэныр къыддиухынэу хъугъэп, янэ-ятэхэр жъыкIаехэти, язакъоу къыгъэ­нэшъугъэхэп. Еджэныр къыддэзыублэгъэгъэ ХъокIо Юсыфи дзэ къулыкъум ыуж заочнэу институтыр къыухыжьыгъ.
КIэлэ закъоу ренэу къытхэтыщтыгъэр, сыд фэдэрэ IофкIи тигъусагъэр Щыкъ Мос ары. Iофыгъоу къытфэтэджыхэрэр зэкIэ Мосэ зэшIуихын ылъэкIыщтыгъ, студенти, кIэлэегъаджи бзэ къафигъотыщтыгъ. Дэгъоу еджагъ, илъэсыбэрэ кIэлэегъаджэу Iоф ышIагъ. Ау тызэде­джагъэхэмкIэ ар апэрэ чIэнагъэ тфэ­хъугъ, лъэшэу тыгу къеуагъ.
Зэпырысэгъазэх сурэтхэр, гур бэмэ анэсы. Зыр — Волгоград, адрэр — Пятигорскэ, мыдрэр Киев щыттырахыгъэх. Тигруппэ къахэщэу дэгъоу еджэщтыгъ. УшэтынхэмкIэ «3» къэзыхьэу тхэтыгър мэкIагъэ. Зымытышъурэ къытхэкIыгъэу къэсшIэжьырэп. Институтым сыд фэдэ Iофтхьабзэу щызэхащэрэм зыхэдгъэ­ныщтыгъэп. Мары сэри шахматхэмкIэ институтым ичемпионат сыхэлажьэу сурэт сиI.
Я 5-рэ курсым тисэу институтым «Академическэ курс анахь дэгъу» зыфаIогъэ зэнэкъокъоу щызэхащэгъагъэм апэрэ чIыпIэр щытыубыти, зэрэгруппэу тхьамафэрэ тыкъэтынэу Киев тагъэкIогъагъ институтым путевкэхэр къытфищэфыхи. Ренэу зыгорэм тыкIощтыгъ, тызэгъусэу къэткIухьаныр тикIэсагъ. Къэлэшхохэм къащыттырахыгъэхэм ямызакъоу, тэр-тэрэуи бэ сурэтэу зытетхыжьыщтыгъэр, ахэм гум къагъэкIы­жьырэр макIэп. Къыддеджэрэ ЗекIогъу Гощнагъо фотоаппарат иIагъэти, тыдэ тыкIуагъэми, ар зыдиIыгъыгъ. Лъэшэу гукъау, Гощнагъуи непэ къытхэмытыжьхэм ащыщ.
Гъэ къэс кIэлэегъаджэм и Мафэ псыкъефэхэу Рыфабгъо тыкIощтыгъ. ГъэшIэгъоныгъэр, нэмыкI факультетхэм е адыгэ группэхэу институтым чIэсхэм арыс студентхэм ащыщхэр къытэлъэIу­хэти, зыдатщэщтыгъэх. Тэ, зы группэ зэ­дисхэмкIэ, тызэрэзэхэтым, ренэу ты­зэрэзэкIыгъум, зэрэзэдедгъаштэрэм фэдагъэп нэмыкI купхэр. ГъэшIэгъон Iаджи къытэхъулIагъ, чIыпIэ къинхэми та­рыфэу къыхэкIыгъ, ау ренэу хэкIыпIэ, зэгурыIоныгъэ къэдгъотын тлъэкIы­щтыгъ.
ТигруппэкIэ пэщэ дэгъу дэдэ тиIагъ — Рыбочкина Елена Александровнар. ЗэрэкIэлэегъэджэ IэпэIасэм, шIэныгъэ куу зэриIэм ямызакъоу, тянэм фэдэу къытпылъыгъ, тыдэ тыкIуагъэми, сыд фэдэ Iоф къетхьыжьагъэми, къыддеIагъ, ынаIэ къыттетыгъ, тигъусагъ. КIэлэегъа­джэу тезыгъэджэнэу тинасып къыхьыгъэхэр, уахэлъыхъухьажьынэу щымытэу, зэкIэри IэпэIэсагъэх, лъытэныгъэшхо зыфашIырэ цIыфыгъэх: Шъхьэлэхъо Абу, Бырсыр Батырбый, КIэрэщэ Зайнаб… Шъхьэлэхъо Абу уригъэджагъэу шIэныгъэ дэгъу умыгъотын плъэкIыщтыгъэп. Гъэсэпэтхыдэу къытиIохэрэри къызэ­рэтхахьэрэм ыгъэгушIощтыгъ. Пхъэшагъ, зэкIэ студентхэр щыщынэщтыгъэх, ау тэ нэмыкI фыщытыкIэ къытфыриIагъэу, ыгу ренэу къытфэгъущтыгъэ фэдэу непэ къызнэсыгъэми къытщэхъу, тызэрэугъои­мэ, игугъу шIукIэ тэшIы. Тхьэм джэнэт лъапIэр къырет. Бэрэ Абу къыддыригъа­штэщтыгъ, кIэлэегъаджэм нэмыкI екIо­лIакIэ ащ фыриIэн къытшIошIыщтыгъэми. Къыддеджэгъэ Щыко Фатимэ Абу исы­хьат горэхэр блигъэкIыгъэу щытыгъ (ма­фэхэп, сыхьатых нахь). «Тыдэ щыI Фатимэ?» Абу зиIокIэ, телъхьэ горэ пшIын плъэкIынэу щытыгъэп. Студентыр гущыIэкIэ, ыгу химыгъэкIэу, «къыубытын» ылъэкIыщтыгъ. Тщымыгъупшэу ренэу къэтэIотэжьы ащ епхыгъэ хъугъэ-шIагъэ. Абу Фатимэ зыдэщыIэм къызэрэкIэупчIэщтыр тэшIэти, тызэрэуIушыжьи тесэмэр­къэунэу итхъухьагъ. Адыгэ орэдыжъхэм афэгъэхьыгъэу Абу лекцие къытфеджагъэти, зэхэтлъхьагъэ, мэкъэ дахэ иIэу Фатимэ орэд къеIоти, тазыр кIэлэегъа­джэм къытырилъхьагъэу, лекцием къызыкIокIэ, Фатимэ «Мэлахъом иорэд» къытфиIонэу. Тистаростыгъэу Унэрэкъо Светэ Абу зыIуигъакIи, Iофэу зэхэтлъхьагъэр фиIотагъ, дгъэшIагъоу ащ къыддыригъэштагъ.
Лекцием Абу къычIэхьагъ, кафедрэм дэуцуагъ шъхьаем, щхыпцIыр къытекIо. Ащ фэдизэу зэрэмышэнынчъэр, тыхъу зэ­рэшIоигъор, сэмэркъэу дахи, адыгагъи, цIыфыгъи зэрэхэлъхэр къыхэщыщтыгъ. Къытхэплъыхьи, Фатимэ зыдэщыIэр ыгъэу­нэфи, къыIуагъ:
— Фатим, къыуаIуагъа къэбарэу щыIэр? ТегъэдэIу «Мэлахъом иорэд».
Фатимэ къэтэджи, зи химыIухьэу орэдыр къыхидзагъ. КуплетитIу горэ къызеIом, ежьыри щхын фалI, тэри ерагъэу зытэщыIэшъ тыщыс, Абу еIо:
— Хъун, Фатим, ащ нахьыбэрэ блэмыгъэкI
Зэрэкупэу лъэшэу, тыгу къыддеIэу тыщхыгъ. Ащ фэдэу къытщышIыгъэр бэ.
Мары джыри зы сурэт. Гъатхэ. Чъыг­хэр къэгъэгъэ закIэх. Къызэпырысэгъазэ, тетхагъ: «12 апреля, 1973 год. Смылись с 3-й пары». Бырсырэу къытпыхъыкIырэм ехъу хэмылъэу деканатым пэблагъэу щыт аудиториеу тызэрысыщтыгъэм тыращи ычIэгъырэ къатым тащэжьы­гъагъ. «КIэлэегъаджэр къэгужъошъэ, тIэкIурэ рэхьатэу шъущыс» секретарым зиIокIэ, джэгушхо аудиторием чIэтшIыхьэщтыгъ.

Мыщ дэжьым бэмэ къашIошIынкIи хъун тигруппэкIэ тыбзэджагъэу, тамыгъэIорышIэшъущтыгъэу. Арэущтэу щытыгъэп, кIэлэегъаджэхэм шIу талъэгъущтыгъ еджэным тызэрэпылъым фэшI, ащ дакIоуи зэдэIужьырэ, зэдезыгъэштэрэ, дэгъоу зэкъот ныбжьыкIэу тызэрэзэри­хьылIагъэри агу рихьыщтыгъ. Институтыр къызэрэтыухыгъэм фэгъэхьыгъэ пчыхьэзэхахьэм тидеканыгъэу, лъэш дэдэу шIу тлъэгъущтыгъэ Ханжиев Николай Аркадьевичым къыIогъагъэр ащ ишыхьат: «Мы группэм нахь сыгу рихьыгъэ ти­институт джынэс чIэсыгъэп, узыфащэ язэ­хэтыкIэкIэ, еджэным зэрэпылъхэмкIэ, сыд IофкIи апэрэу зэрэщытхэмкIэ». Ар тэркIэ щытхъушхуагъ.
КIуагъэ илъэситфыр, еджэныр къызэ­рэтыухырэр гухэкIыгъэми, уахътэр къэб­гъэуцун плъэкIыщтэп. Диплом плъыжькIэ еджэныр нэбгыриймэ къаухыгъ, адрэхэри дэгъоу, «3» зыхэтыр макIэу еджэгъу илъэсхэр къызэтынэкIыгъэх. Чылэм зы­гъэзэжьыгъэхэм зэкIэми кIэлэегъаджэу Iоф ашIэныр рагъэжьагъ. Бэрэтэрэ Светэрэ ЗекIогъу Гощнагъорэ Адыгэ­къалэ агъэзэжьи илъэсыбэрэ Светэ кIэ­лэегъаджэу, Гощнагъо завучэу Iоф ашIагъ. ХьакIмэфэ Хьалимэт — Хьатикъое еджапIэм, Исмахьилэ Тамарэ Красногвардейскэ районым IофшIэныр щаублагъ. Къуныжъ Щайдэти, Щыко Фатими кIэлэегъаджэу рагъэжьагъ.
Нахьыбэр къалэм къыдэнагъ. Тэри, ТIэшъу Аминэт, Гъонэжьыкъо Гощпакъ, Бэрэтэрэ Светэ, Хьасаныкъо Нуриет, сэры — Чэчэным IофшIэныр щедгъэ-­
жьагъ. Унагъохэр тиIэ зэхъум къалэм къэдгъэзэжьыгъ. Нэхэе (Тхьаркъохъо) Сафыетрэ ТIэшъу (ЖакIэмыкъо) Ами­нэтрэ илъэс пчъагъэ хъугъэу «Адыгэ ма­къэм» щэлажьэх. Сафыет филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, зэдзэкIакIохэм яотдел ипащ, Аминэт — пшъэдэкIыжь зыхьырэ секретарь. ХъокIо Асе кIэлэцIыкIоу бзэджэшIагъэ зезыхьагъэхэу хьапс зытелъхэр зыщаIыгъхэм илъэсыбэрэ ипэщагъ, ныбжьыкIабэ гъогу занкIэ тыригъэуцожьыгъ. Хьакъунэ Асе кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм Iоф щишIагъ. Тутарыщ Натусэрэ КIэдыкIое Фатимэрэ институтым итхылъеджапIэ илъэс пчъагъэрэ щылэжьагъэх. Къыддеджагъэу шIэны­гъэлэжь хъугъэхэм ащыщ Сэбанэкъо Нуриет, институтым кIэлэегъаджэу ащи Iоф щишIагъ. Гъонэжьыкъо Гощпакъэ кIэлэпIоуи, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм ипащэуи щытыгъ, адыгабзэр шIу зылъэгъоу, кIэлэцIыкIухэм ар аIулъыным ренэу ыгъэгумэкIыщтыгъэ цIыф. Гукъау, ау ари къызытхэмытыжьыр илъэсым къехъугъ. Алахьым джэнэт лъапIэр къарет дунаир зыхъожьыгъэхэм.
ЩэшIэ Светэ МКъТУ-м изаочнэ отделение илъэсыбэрэ ипэщагъ. Мамый Симэ Инэм дэт кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм методистэу щылэжьагъ. Унэрэкъо Светэ пенсием мэкIофэ Хьатыгъужъыкъое еджапIэм идиректорыгъ, ащ изавучыгъ Хьаткъо Мариет.
Ары, зэкIэми щыIэныгъэм гъогоу щыхахыгъэм ашъхьэ Iэтыгъэу, ящытхъу арагъаIоу рыкIуагъэх. Нахьыбэр адыгабзэм хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным, кIа­лэ­хэр апIунхэм, шIэныгъэ ахэм ягъэгъо­тыгъэным фэлэжьагъэх.
ЛIэшIэгъуныкъом бэ щыIэныгъэм къы­хэхъухьагъэр, хэти къырыкIуагъэр. Ты­кIэхъопсы, зэрэтшIыщтыгъэм фэдэу, джы­ри тызэIукIэным, тызэхэхьаным. Ма­ры мы открыткэу сапашъхьэ илъым тетхагъ: «Уважаемый член клуба «ВЕС» (вечные студенты), не забудьте день встречи членов клуба — 2 июля любого года, любой эпохи на площади Ленина в Майкопе».
Уахътэм цIыфыр ехъожьы, унэгъошIэни, сабыйхэм япIуни — зэкIэхэми а гъогум тырыкIуагъ. Тилъфыгъэхэм ­аныбжь икъугъ, унагъохэр яIэх, ахэм къакIэхъухьажьыгъэхэр тигушIуагъох. Джы щыIэныгъэ гъогу тэрэз ахэр зэрэтетщагъэхэм тырэгушхо.
Сэ Мыекъуапэ икIэлэцIыкIу IыгъыпIэу N 28-м илъэс 33-рэ сыщылэжьагъ. Гъо­гоу къыхэсхыгъэм сытекIыгъэп, ренэу зэрэсIощтыгъэу, пIуныгъэм, адыгабзэм сафэлэжьагъ. Зы такъикъи сыкIэгъожьэу къыхэкIыгъэп, шIуагъэ гори къэсхьыгъэу сэлъытэ. Адыгабзэу сищыIэныгъэ зэс­пхыгъэм икъэухъумэн, ихэгъэхъон, тIэкIу нэмыIэми, сиIахь хэслъхьагъэу сэлъытэ.
Тэ теджэ зэхъум, адыгабзэм кIочIэшхо иIагъ. Ау уахътэм бэ зэрихъокIырэр, дэгъуи, дэйи ащ къыхэфэх. Адыгэхэм янахьыбэр къалэмэ адэс хъугъэх, бзэр аIэкIэзы, ныдэлъфыбзэм икъызэтегъэнэн Iофэу датшIэрэми уигъэрэзэнэу щытэп. Институтым тэ тычIахьэ зэхъум, тиотделениекIэ зы чIыпIэм нэбгыри 3 — 4 зэритыгъэм фэдэ уахътэм къыфэдгъэзэжьыным укIэхъопсынэу щыт. Адыгэ отделением щеджагъэхэр ары еджапIэхэм адыгабзэм щафезыгъаджэхэрэр, радиом, телевидением, гъэзетэу «Адыгэ макъэм», институтым, университетым ащылажьэхэрэр, усэным, тхэным апылъхэм янахьыбэр. ТапэкIэ къикIыщт ­илъэс 50-м къыхьыщтыр къэшIэгъуае. Къэнэн шъуIуа адыгабзэр бзэу? МэщбэшIэ Ис­хьакъ иусэ къызэрэщиIоу, «Щэпсэух дунаим адыгэ лъэпкъхэр» аIонэу.
КIубэ Щэбан илъэси 100 фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ ытхыгъэгъэ усэм непэ фэдэ мафэ къэсыным ищынагъо зэрэщыIэр дэгъоу къыщиIогъагъ:
Зилъэпкъыбзэ емыджэрэр
Зыхэс лъэпкъым хэкIодэн.
Лъэпкъ къэнакIэм гъогоу иIэр —
НыдэлъфыбзэкIэ уеджэн.
ЛIышъхьэу тхэти,
титхьамати къэрэущ,
Дунаишхом цIыфэу тетмэ
тэ тащыщ.
Ащ къыпытэу ини цIыкIуи къэрэтэдж, Ныдэлъфыбзэу къыддэхъугъэм тэ тежъугъадж.
Хэти ышIошъ ар орэхъу,
Тхыдэм шIукIэ мыр къинэн:
Тилъэпкъыбзэ мы дунаим
ГъашIэу иIэм дыщыIэн.
Хьаудэкъо (Тэу) Сар.