Адэжь лъапсэм къэзыгъэзэжахэм я махуэм гулъытэ хэха щыхуащI Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ щIыналъэхэу Къэбэрдей-Балъкъэрым, Къэрэшей-Шэрджэсым, Адыгейм.

Фигу къэдгъэкIыжынщи, ар Адыгэ Республикэм япэ дыдэу щагъэлъэпIар 1998 гъэращ. А илъэсырщ Косовэ къыщыхъея зауэм къыхашыжа адыгэхэм я япэ гупыр ди къуэшхэм я щIыналъэм къыщрашэжари, Мейкъуапэ километри 4-кIэ фIэкIа пэмыжыжьэу, Махуэхьэблэ зыфIаща къуажэ цIыкIур къэIэпхъуэжахэм папщIэ къыщызэрагъэпэщари. Ди республикэми а махуэм 2010 гъэм къыщыщIэдзауэ гулъытэ хэIэтыкIа щыхуащI.
Дызэрыщыгъуазэщи, илъэс бжыгъэ ипэкIэ, ди лъэпкъэгъу куэд Сирием къикIыжу Урысейм къэIэпхъуэжауэ щытащ. Абыхэм ящыщу цIыху 600-м нэблагъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къагъэзэжащ.
Мыри къыхэдгъэщынут. Унагъуэ бжыгъэкIэ нэхъыбэ зыдагъэтIысхьэжа къуа­жэхэм дэсхэм я Iуэхур зэрынэхъыфIым гу лъыттащ. КъызыхэкIри гурыIуэгъуэщ. Ахэр а къуажэхэм дэзэшыхьынымкIэ, я щхьэ закъуэу зыкъыщалъытэжынымкIэ Iэмал ямыIэм хуэдэщ. Сыту жытIэмэ, нэхъ щызэрощIэ, щызэкIэлъокIуэ, щызэроIыгъ.
Дапхуэдэу мыхъуами, ди гур щIэдгъэ­фIыр аращи, къэIэпхъуэжу щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм ирагъэтIысхьэжа ди лъэпкъэгъухэм я нэхъыбэр хухаха лъап­сэхэм зрагъэзэгъэжауэ, я гур щагъэтIылъауэ апхуэдэщ. ЩыIэщ нэхъ гу­шхуауэ псэухэри…
Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэжахэм къахэкIыу нэхъыбэ дыдэ зыдэтIысхьэжа жылэхэм ящыщщ Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Крем-Константиновкэ къуажэр. Абы мы зэманым дэсщ Сирием къиIэпхъукIыжа адыгэ унагъуэ 15.
А жылэм дыщынэсым, Сирием къи­кIыжахэм ящыщ нэхъыжьыфI СтIащ Сабри и унэм, псом япэрауэ, дыIухьащ. ФIэхъус гуапэхэр къыдихыурэ, абы пщIантIэм дыдишащ, тIэкIу зыкъыщыдигъэплъыхьа нэужьи, унэм дыщIишащ.
Абдежым дызэгупсысаращ: лъэпкъыр зэрызэкъуэтыр фIыгъуэшхуэщ. Тыркум, Сирием, Иорданием къикIыжауэ къытхэзэгъэжахэр куэд дыдэ мыхъуми, Хэкужьыр псом япэ изыгъэщ къызэрытхыхьэжар ди гуапэщ.
— Сирием иужьрей зауэм щыщIимыдзэ ипэ, Хэкум къэдгъэзэжа зэрыхъунум куэд щIауэ дегупсысырт. Унагъуи 125-м къэкIуэжын Iуэхум зытедгъэпсыхьакIэт. Дыщысабийм къыщыщIэддзауэ, нэгъуэщI­хэм дримыгуфIэу, дримыпсалъэу, «сытым щыгъуэ Хэкум щыдгъэзэжынур?» жытIэрт. Уеблэмэ, ныбжьэгъу 20-м нэблагъэр тхьэмахуэ къэси дызэхэсрэ Iуащхьэмахуэ и уэрэдыр, «Я нэхъ лъагэу Iуащхьэмахуэ, щIэгъэкъуэни ар хуэ­мей…» псалъэхэр зыхэтыр, зэдыжытIэу дызэдекIуэкIырт.
Иджы, си фIэщ мыхъум хуэдэщ ди Iуэхур, апхуэдизу шыкур худощIри Тхьэшхуэм. Сирием сыщыщыIэм, «зэ нэхъ мыхъуми Хэкур сымылъагъуу сылIэжыну пIэрэ?» жысIэрт. Адэжь щIыналъэм къыздэдгъэзэжам, япэ зэманхэм махуэ къэси пкIэлъейм сыдэкIуейрт, Iуащхьэмахуэ сыIуплъэрти, сытхъэжу къысщы­хъуу, жьы IэфIыр къэсшарэ сыгуфIэжу сыкъехыжырт.
— Сабри, щIыпIэ зыбжанэм къыщызэрагъэпэща зэхуэсхэм сыщыныпхуэзати, сигу ирихьащ абыхэм укъызэрыщыпсалъэ щIыкIэр, узэрыт утыкури зэрыбгъэбжьыфIэр.
— Упсэу, Аслъэн, си гуапэ къэпщIащ. Сэ куэд щIауэ уси сотх хьэрыпыбзэкIи адыгэбзэкIи…
Абдежым, ди псалъэр здынэсам, СтIащым и унэгуащэр унэм къихьэри, дызыбгъэдэс Iэнэм пхъэщхьэмыщхьэ къытригъэуващ, елIэлIапэу щызэригъэзахуэурэ. «Мыхэр ди хадэм къикIа мыIэрысэщ, шэфталщ» жиIащ Сабри, и унэгуащэм фIыщIэ щыхуэтщIым.

— Аращи, — пещэ адэкIэ и псалъэм Сабри, — фызыщыгъуазэ зауэр къемыжьэ ипэкIи адыгагъэм куэдрэ яужь дитащ. Игъуэ къэмысу дунейм ехыжа Къэжэр Альберти Адыгэ Республикэм а зэманым щэнхабзэмкIэ и министру лэжьа Жэмыфэ Гъазии Хэкум къэдгъэ­зэжынымкIэ къытхуащIэфынум теухуауэ куэдрэ къыдэпсэлъылIэрт, къыдэуп­щIырт, «И щыпкъапIэкIэ Хэкужьым къэгъэ­зэжыным фыхуэхьэзыр? — жаIэу. — Апхуэдэу щытмэ, фыкъакIуи фи хъыбар къытхуэфхь».
Арати, нэрыбгищыр (сэ, Понэжхэрэ Дыгъужьхэрэ я щIалэхэр) гъуэгу дыкъы­техьащ. Сирием щыпсэу адыгэхэм я цIэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым дыкъихьат. Иужьым, Черкесски дыкIуащ. А щIы­налъэм и Правительствэм и УнафэщIым дыхуэзащ.
— А псом ипэкIи, нэгъуэщI адыгэ гуп Сирием къикIыжу Хэкужьым къы­зэрагъэзэжам фыщыгъуазэтэкъэ?
— Дауи! Абыхэм си благъи, си нэIуа­си яхэтащ. Псалъэм папщIэ, ЖыркIагуэ Хьисэ, Уджыхъу Абдул-Хьэзиз, Къумыкъу Мамдухь, Батокъуэ Нияз, Дыгъужь ФуIэд сымэ, нэгъуэщIхэри.
— Сабри, Крем-Константиновкэ къы­дагъэтIысхьэжауэ щыта псори мы зэманми фыдэс?
— Сирием къиIэпхъукIыжахэм ящыщу унагъуэ I9-м мы жылэм лъапсэхэр щыдиIэщ. 15-р дыдэсщ, адрей унагъуэхэм ярысхэр Налшык фэтэрхэр къыщащтауэ абы щолажьэ, жэщ къэс къызэрымыкIуэ­жыфым къыхэкIыу. ЖыпIэнур арамэ, къэзыгъэзэжахэм Урысейм лэжьапIэ къыщагъуэтыфу щытамэ, нэгъуэщI къэралхэмкIэ еплъэкIыни, кIуэжын Iуэху зезыхуэни къахэкIынутэкъым. Апхуэдэу щIэхъум и зы щхьэусыгъуэщ урысыбзэр тэмэму зэрамыщIэри.
— Зэрыщыта дыдэм къытемынэу, зэхъуэкIыныгъэфI гуэрхэри щыIэнымкIэ гугъэ диIэщ, Сабри.
— Тхьэм и фIыщIэкIэ, унагъуэм хадэшхуэ, гектар ныкъуэ хуэдиз хъууэ, диIэщи, абы долэжьыхь. Къитхыр дошх, къыдэхуэмкIэ догуашэ. Нышэдибэ сыхьэти 4-м сыхыхьэри, сыхьэти 9 хъуху сыхэтащ. Апхуэдэхэм деж тIэкIу зызогъэпсэхури, сохьэж. Армэм дызэрыхэт лъандэрэ десауэ, абы дытетщ.
— Адыгэхэм ящыщу Сирием и дзэм хэтахэр фыщызэрыцIыхурэт ­абдежым?
— И нэхъыбэр.
— Сирием ущыщыIэм, къэбэрдей псэлъэкIэми ущыгъуазэу къыщIэкIынт?
— АбыкIэ къэбэрдеи, бжьэдыгъуи, шапсыгъи, абазэхи, беслъэнеи — псори зы хьэблэу дызэхэст. ПсэлъэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэм хэт макъхэр щызэхэпх­­кIэ, уесэжынкъэ?
— Кавказым къина къэбэрдейхэри кIахэхэри дызэхэсатэмэ, сыт хуэдэ псэлъэкIэу пIэрэт дызыхуэкIуэнур, уэ къызэрыплъытэмкIэ?
— Ар дэгъуэт, сызэреплъымкIэ. Бзэм нэхъ дыхуэкъулейуэ щытынут. Сэ, пса­лъэм папщIэ, Хэкужьым сыкъызэрихьэжрэ анэдэлъхубзэм щыщу зэи зэхэ­змыха псалъэ куэд щызэзгъэщIащ. Бжьэдыгъу­хэми яIэщ Къэбэрдейм къыщамыгъэсэбэп псалъэхэр.
— КъызэрызгурыIуэмкIэ, мобы я псэлъэкIэм щыщу дэ тщыгъупщэжауэ е къэунэхуагъащIэми щIэщыгъуэрэ щхьэпэу, дызыхуэныкъуэ гуэрхэр дэри къытхуэщтэжынут. ИтIани, апхуэдэу екIуэкIыурэ, зэман зыбжанэ дэкIа иужькIэ, зы бзэм дыхуэкIуэжынкIи хъунт.
— Пэжщ, сэри аращ сызэреплъыр, Аслъэн. Зэманыр екIуэкIыурэ, псалъэхэм ящыщу нэхъ екIур къэнэнут, къащтэнут.
— А зи гугъу тщIым и щыхьэту къызолъытэ фи зэхэтыкIэ, зэдэпсэлъэкIэр зыхуэдэри. Уэ езыр убжьэдыгъу?
— Кавказ зауэм и кIэхэм убыххэр щызэбграхум, ящыщ гуэрхэри бжьэдыгъухэм яхэтIысхьэжат. Ди нэхъыжьхэм къызэрыджаIэжу щытамкIэ, дэ, СтIащхэ, абыхэм дащыщщ. Ди унагъуэцIэр, ипэжыпIэкIэ, къызэрапсэлъу щытар ПстIащщ. КъикIыр, къызэрызгурагъэIуамкIэ, «псы (нарзан) къыщIэжыпIэм Iуса ТIащхэ, нэгъуэщIу къэдгъэлъагъуэмэ, «Псы ТIащ­хэ» жыхуиIэщ. Си адэм и адэр, илъэс 12 фIэкIа имыныбжьу, Сирием къыщыхутауэ щытащ. Абы и адэм зэхригъэхар ди адэм къыжриIэжат. Зэрыщытар аращи, Кавказым здисым, ди жылэр здэщыIам деж псы куэду къыщыщIэ­жырт. «Моуэ къызэрыбгъазэу, абдежым щхьэл тетащ» жиIэжырт ди адэм. Си щхьэкIэ, Хэкум къэзгъэзэжа иужь, КIахэмкIэ щыIэ а щIыпIэм сыкIуати, къуажэр згъуэ­тыжакъым, зэрагъэсэхыжам къыхэкIыу…
Тхыгъэри сурэтхэри
КЪУМАХУЭ Аслъэн ейщ.