Зи Хэкужъ къэзыгъэзэжьыгъэм и Мафэ ипэгъокIэу къэралыгъо программэу «Тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралхэм арысхэр ежьхэм яшIоигъоныгъэкIэ Адыгэ Республикэм къэкощыжьынхэмкIэ IэпыIэгъу ятыгъэныр» зыфиIорэм игъэцэкIэн зэрэлъыкIуатэрэм тыщигъэгъозагъ АР-м лъэпкъ IофхэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ зэлъэпкъэгъухэм адыряIэ зэпхыныгъэхэмкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ и Комитет итхьаматэу Шъхьэлэхъо Аскэр.

Комитетым итхьаматэ пэублэм къызэриIуагъэмкIэ, къэралыгъо программэр 2019-рэ илъэсым къыщыублагъэу тишъо­лъыр щагъэцакIэ. Ар зыфэIорышIэрэр IэпэIэсэныгъэ ин зыхэлъ тилъэпкъэгъу­хэу IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэухэрэм тишъолъыр къагъэзэжьыныр, респуб­ликэм исоциальнэ-экономикэ хэхъоныгъэ яIахьышIу хашIыхьаныр ары.
— «ТилъэпкъэгъукIэ» хэта узаджэмэ хъущтыр?
— 1999-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 24-м къыдэкIыгъэ Федеральнэ уна­шъоу «IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм алъэныкъокIэ Урысые Федерацием икъэралыгъо политикэ» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу тилъэпкъэгъухэу плъытэн плъэкIыщт зы къэралыгъом къыщыхъугъэхэр, щыпсэухэрэр е зыбзэ, зы культурэ, зы кIэн, зы шэн-­хабзэ яIэу щыпсэухэрэр.

Ахэм ахахьэхэрэр:
— урысые цIыфхэу УФ-м игъунапкъэ­хэм ащыпсэухэрэр;
— ежь цIыфхэу ыкIи ахэм къакIэхъу­хьагъэхэу УФ-м игъунапкъэхэм ащыпсэу­хэрэр ыкIи Урысыем щыпсэурэ лъэпкъ­хэм ятарихъ кIэн къыхиубытэхэрэр, зиIахьыл гупсэхэр ыпэкIэ УФ-м щыпсэу­гъэхэр;
— Советскэ Союзым илъэхъан гражданствэ зиIагъэхэр, СССР-м хахьэщтыгъэ къэралыгъохэм ащыпсэугъэхэр ыкIи ахэм гражданствэ ащызиIагъэхэр;
— Урысые къэралыгъом, РСФСР-м, СССР-м ыкIи УФ-м щыщхэу (эмигрантхэу) гражданствэ зиIэхэу IэкIыб къэралхэм ащыпсэухэрэр ыкIи гражданствэ зимыIэхэр.
— Къэралыгъо программэм хэта хэлэжьэн фитыр?
— Тилъэпкъэгъухэу илъэс 18 хъугъэ­хэр, Къэралыгъо программэм къыдилъы­тэрэ шапхъэхэр зыкIуачIэ къыхьыхэрэр зэкIэ мы программэм хэлэжьэнхэ фитых.
— Мыщ хэлажьэ зышIоигъо­хэм ятхылъхэр агъэпсынхэмкIэ хэта зызфагъэзэн алъэкIыщ­тыр?
— Тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралхэм ащыпсэухэрэр УФ-м идипломатическэ ыкIи иконсульскэ IофшIапIэхэу IэкIыб къэралхэм ащыIэхэм занкIэу зафагъэзэн ыкIи Къэралыгъо программэм хэлажьэхэ зэрашIоигъом епхыгъэ лъэIу тхылъыр аратын алъэкIыщт. IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэ тилъэпкъэгъухэу ренэу ыкIи охътэ гъэнэфагъэкIэ хабзэр амыукъоу Урысые Федерацием щыпсэухэрэр программэм хэлэжьэнхэмкIэ ялъэIу тхылъхэр АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и Гъэ­IорышIапIэ фагъэхьы.
Къэралыгъо программэм хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм Къэралыгъо прог­раммэм зэрэхэлажьэхэрэр къэзыушыхьатырэ тхылъыр аIыгъэу къэкощыжьых. Программэм хэлажьэхэрэм квотэ хэмытэу, охътэ гъэнэфагъэкIэ УФ-м щыпсэунхэмкIэ Iизын араты. Чэщ-зымэфэ 60 пIалъэ пылъэу лъэIу тхылъхэм ахаплъэх. Къэралыгъо программэм хэлажьэхэрэм Урысые Федерацием игражданствэ илъэ­сым къыкIоцI араты. Илъэси 3-м къыкIоцI къыздэкощыжьыгъэ чIыпIэм ар щыпсэун фае. Программэм хэлажьэрэм илъэси 5 пIалъэ иIэу свидетельствэ къыраты.
— Программэм хэлажьэхэрэм ягъусэу хэта къэкощыжьын зылъэкIыщтхэр?
— Къэкощыжьын зылъэкIыщтхэр программэм хэлажьэрэм иунагъу, ащ хэхьэ ишъхьэгъусэ, исабыйхэр, джащ фэдэу апIунэу ыкIи алъыплъэнэу къа­Iахыгъэ кIэлэцIыкIухэр, программэм хэлажьэрэм янэ-ятэхэр, зыныбжь имыкъугъэ ­ыш-­ы­шып­хъухэр, янэжъ-ятэжъхэр, икъо­рэлъф-пхъорэлъфхэр. Зыныбжь икъугъэу унагъом исыр ежь шъхьафэу Къэралыгъо программэм хэлэжьэн ылъэкIыщт.
— ЗэкIэ шIоигъоныгъэ зиIэхэр мы программэм хэлэжьэнхэ алъэкIыщта? Мыщ шэпхъэ гъэ­нэфагъэхэр пылъха?
— Урысые Федерацием щыпсэунхэмкIэ, щеджэнхэмкIэ, Iоф щашIэнымкIэ шIоигъоныгъэ яIэу тилъэпкъэгъухэр Къэ­ралыгъо программэм хэлажьэх. Программэм хэлэжьэнхэм фэшI ахэр Iоф ашIэнымкIэ аныбжь икъугъэу, ­яакъыл яеу щытынхэ ыкIи Къэралыгъо программэм шапхъэу къыгъэнафэхэрэм адиштэнхэ фае. Ащ дакIоу апшъэрэ е гурыт гъэсэныгъэ яIэн, зыщыпсэунхэу къыхахырэ муниципальнэ чIыпIэхэм нахь ящыкIэгъэ сэнэхьатыр, ыпэкIэ Iоф зэрашIагъэр къэзыушыхьатырэ стажыр яIэнхэ фае. Программэм къыделъытэ зыщыпсэ­у­щтхэ муниципальнэ чIыпIэхэм ящыкIэгъэ IофшIэпIэ чIыпIэхэу инвестиционнэ проектхэм адиштэхэрэм ягъэ­псын ти­лъэпкъэгъухэр ахэгъэлэжьэгъэн­хэр, джащ фэдэу сэнэхьатэу ежьхэм аIэкIэлъхэмкIэ IофшIэпIэ чIыпIэхэр къафэгъотыгъэныр. ШIокI имыIэу урысыбзэр зэкIэми ашIэн фае.
— Адыгэ Республикэр Iоф­ы­шIэхэм сыд фэдизэу афэны­къуа? Анахьэу сыд фэдэ Iоф­шIакIохэр ара ящыкIагъэхэр?
— АпэрапшIэу цIыфхэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр языгъэгъотырэ къулыкъур къызыкIэлъэIурэм елъытыгъэу программэм хэлажьэхэрэм IофшIапIэ къафагъо­ты. Нахьыбэу ящыкIагъэу къызыкIэупчIэхэрэр: медицинэ IофышIэхэр (врачхэр, медсестрахэр, санитархэр, фельдшерхэр) ыкIи гъэсэныгъэм иIофышIэхэр, джащ фэдэу лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ: инженерхэр, менеджерхэр, пхъэм дэлажьэхэрэр, пщэрыхьакIохэр, нэмыкIхэри. Хэбзэгъэ­уцугъэм диштэу программэм хэлажьэхэрэм ежь-ежьырэу IофшIапIэ къызфагъотын алъэкIыщт. Iоф­шIапIэу щыIэхэр зыфэдэхэр цIыфхэм IофшIэпIэ чIыпIэхэр ягъэгъотыгъэнымкIэ къэралыгъо къулыкъум и ГъэIорышIапIэу АР-м щыIэм исайт мазэ къэс къехьэ. Программэм хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яуна­гъохэм сэнэхьат тедзэ зэрагъэ­гъоты ашIоигъомэ, гупчэм ахэм ишIуагъэ арегъэкIы.
— Къэкощыжьыхэрэр тыда нахьыбэу къыздикIыхэрэр?
— Ахэр нахьыбэу IэкIыб благъэм къекIых: Казахстан, Узбекистан, Киргизием ыкIи Украинэм. Тилъэпкъэгъу­хэр къэралыгъохэу Казахстан (нэбгыри ­106-рэ), Иорданием (46-рэ), Шам (44-рэ), Киргизием (31-рэ), Тыркуем (23-рэ), Туркменистан (18), Абхъазым (17), Украинэм (8), Эстонием (7), Таджикистан (6), Армением (6), Латвием (5), Германием 4) къарыкIыгъэх.
— ПсэупIэхэм япхыгъэ гумэкIыгъохэр тилъэпкъэгъухэм сыдэущтэу зэшIуахыра? Мыхэм IэпыIэгъу афэхъугъэнхэмкIэ шъо­лъыр программэ гъэнэфагъэ щыIа?
— Программэм къызэригъэнафэрэмкIэ, тилъэпкъэгъухэм ежь яахъщэкIэ псэупIэ зэрагъэгъоты. Джащ фэдэу банкым ифэIо-фашIэхэр къызфагъэфедэзэ чIыфэ къаIахыни унэ ащэфын алъэ­кIыщт. Урысые Федерацием игражданствэ къызыратыкIэ, хэбзэгъэуцугъэу щыIэм къыпкъырыкIыхэзэ псэупIэ программэм хэлэжьэнхэ алъэкIыщт. Программэм хэлажьэхэрэм янахьыбэм ежьхэм яунэе псэупIэхэр яIэх.
— Программэм хэлажьэхэу Адыгеим щыпсэунхэу къа­кIохэрэм гурытымкIэ аныбжь сыд фэдиза ыкIи гурытымкIэ гъэсэныгъэу аIэкIэлъыр сыд фэда?
— Къэкощыжьыгъэхэм нахьыбэрэмкIэ илъэс 30-м къыщегъэжьагъэу илъэс ­45-рэ аныбжь. Ахэм мымакIэу ахэтых апшъэрэ гъэсэныгъэ зиIэхэр, яIофшIэнкIэ IэпэIэсэныгъэ зыIэкIэлъхэр, ныбжьыкIэ чанхэр. Нэбгырэ 13-мэ апшъэрэ гъэсэныгъэ, нэбгыри 8-мэ гурыт гъэсэныгъэ яIэу АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и Гъэ­IорышIапIэ иучет щатхыгъэх.
— Программэм хэлажьэхэрэм Къэралыгъо гарантиеу ыкIи социальнэ IэпыIэгъоу арагъэгъотыхэрэр сыд фэдэха?
— Программэм хэлажьэхэрэр ыкIи ахэм яунагъохэр зэгъусэхэу Адыгеим къызыкощыжьхэкIэ, къэралыгъо гарантие ыкIи социальнэ IэпыIэгъу зэрагъэгъотынхэу фитыныгъэ яI. Ахэр зыфэдэхэр:
— зыщыпсэущт чIыпIэм къэкощыжьынхэмкIэ ыкIи яхьап-щыпхэр къащэжьынымкIэ гъогупкIэу агъэкIодыгъэр федеральнэ бюджетым имылъкукIэ къафырагъэгъэзэжьыщт;
— УФ-м къызэрэкощыжьыщтхэм епхыгъэ документхэм ягъэхьазырынкIэ къэралыгъо пошлинэм тефэгъэ ахъщэр федеральнэ бюджетым имылъку къикIэу къафырагъэгъэзэжьыщт;
— япсэупIэхэр зэтырагъэпсыхьанымкIэ федеральнэ бюджетым щыщ зэтыгъо IэпыIэгъур аратыщт.
Программэм хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм медицинэ уплъэкIунхэр ашIынымкIэ, IэкIыб къэралхэм щызэрагъэгъотыгъэ гъэсэныгъэр къэгъэшъыпкъэ­жьыгъэнымкIэ ыкIи псэупIэр зэтырагъэ­псыхьанымкIэ зэтыгъо ахъщэ IэпыIэ­гъур араты.
— Программэм хэлажьэхэрэм алъэныкъокIэ амал тедзэхэу джыри сыда щыIэхэр?
— IэкIыб къэралхэм яцIыфхэм е гражданствэ зимыIэхэу Къэралыгъо программэм хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм джащ фэдэу фитыныгъэхэр яIэх:
— патент ямыIэу Урысые Федерацием Iоф щашIэнэу;
— Урысыем IофшIэныр зыщырагъэ­жьагъэм къыщыублагъэу IофшIэным къыкIакIорэм ипроцент 13-м фэгъэкIотэныгъэ иIэу хьакъулахьыр атынэу.
— Урысые Федерацием къэ­кощыжьы зышIоигъохэм шап­хъэу щыIэхэм тыда зызщагъэгъозэн алъэкIыщтыр?
— Къэкощыжьыхэрэм яхьылIэгъэ Къэралыгъо ыкIи шъолъыр програм­мэхэм афэгъэхьыгъэ игъэкIотыгъэ къэ­барыр Урысыем хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ исайт, «Автоматизированнэ къэбар системэу «Тилъэпкъэгъу­хэр» (www.ais.gov.ru), джащ фэдэу программэм шапхъэу пылъхэр, АР-р IофшIэпIэ чIыпIэу зыщыкIэхэрэр итэу комитетым исайт инэкIубгъоу «Тилъэпкъэгъухэр» зыфиIорэм арытых.
— РеспубликэмкIэ мы программэр шIуагъэ къытэу гъэцэкIагъэ хъугъэу пIон плъэкIыщ­та? Непэрэ мафэм ехъулIэу ащ изэфэхьысыжьхэр сыд фэдэха?
— Программэм Iоф зишIэрэ илъэси 6-м къыкIоцI тилъэпкъэгъу нэбгырэ ­340-мэ (программэм хэлэжьэгъэ нэбгыри 125-мэ ыкIи ахэм яунэгъо 215-мэ) Адыгеим къагъэзэжьыгъ. Нахьыбэу къэ­зыгъэзэжьыгъэхэр урысхэр, адыгэхэр, джащ фэдэу нэмыкI лъэпкъхэри (украинцэхэр, къэндзалхэр, ермэлхэр, казаххэр) ахэтых. Тишъолъыр зэхъокIыныгъэшIухэр щэхъух, Адыгеим ущыпсэ­унымкIэ рэхьат, ичIыопс гуIэтыпIэу щыт. Ащ къыхэкIэу псэупIэкIэ мыр бэмэ къы­хахы.
­— Мы илъэсыр къызихьагъэм къыщыублагъэу нэбгырэ тхьапша Адыгеим къэкIожьы­гъэр?
— Мы илъэсым нэбгырэ 60 къэкIонэу щыт. 2025-рэ илъэсым имэзихэу пыкIыгъэм АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ иучет нэбгырэ 23-рэ (программэм хэлэжьэрэ нэбгырэ 11 ыкIи ахэм яунэгъо 12) хагъэуцуагъ.
— Урысыем къэкощыжьы­хэрэм япчъагъэ хахъоу пIон плъэ­кIыщта?
— Ары, сыда пIомэ блэкIыгъэ илъэс­хэм механизмэу агъэпсыгъэм кIэух дэгъухэр къыкIакIоу ыублагъ. Урысыем зищыIэныгъэ езыпхы зышIоигъохэм ыкIи ахэм ясабыйхэм щыIэкIэшIу яIэным фэшI амал дэгъухэр ятыгъэн фае. Сэгугъэ, тикъэралыгъо псэупIэкIэ къэкIожьыхэрэр нахьыбэ хъунэу. Ау мыщ къикIырэп зэкIэ шIоигъоныгъэ зиIэхэр къищэжьыгъэнхэу. Мы лъэныкъомкIэ гумэкIыгъохэри щыIэх, УФ-м къихьанхэмкIэ ыкIи шъолъырэу къыхахырэмкIэ ахэм яшIоигъоныгъэхэр къыдэлъытэгъэнхэ фае. Урысыем иэкономикэ, псэупIэ чIыпIэу къыхахырэм IофшIапIэу ащыIэхэм бэ ялъытыгъэр. Къэкощыжьыхэрэм щыIэкIэшIу яIэу псэунхэмкIэ ахэр зэкIэ къыдалъы­тэнхэ фае.