«И гъащIэ псом си адэм Кавказым къэкIуэжыныр и гум щигъафIэу, щIэхъуэпсу дунейм тетащ. Ауэ зы пIалъэфIкIэ узэIэбэкIыжмэ, Урысейм укъихьэжыныр гугъу дыдэт, дэф¬тэрхэр зэгъэпэщыным лъэпощхьэпо куэд пыщIат, гъунапкъэхэри къузат. Арати, и хъуэпсапIэр нахуапIэ хуэмыхъуурэ ди адэр дунейм ехыжауэ щытащ.

Си адэм и гуращэр сэ зэзгъэхъулIащ. Ауэ, Хэкум сыкъыщежьэжам Щамым иджыри зауи-бани къэхъеятэкъым» — игу къегъэкIыж илъэс 13 хъуауэ Урысейм щыпсэу Къардэн Данил. АдэкIи къыщIегъуж къежьэным мазитI – щы фIэкI къэмынэжауэ, лажьи-хьэкъи зимыIа и щхьэгъусэр зэуэзэпсэу дунейм зэрехыжауэ щытари…
Апхуэдэу, КъуэкIыпIэ Гъунэгъум — Щамым къикIыу Кавказыр, адэжь щIыналъэр екIуэлIапIэ зыхуэхъуахэм ящыщщ Хьэбэз къуажэм унагъуэ хъарзынэ щыдэхъухьыжа Къардэнхэ Данилрэ Бусейнэрэ (Уэтейхэ япхъущ). Илъэс пщыкIущ хъуащи унагъуэу зэдэпсэу зэщхьэгъусэхэм пщащитI – Таерэ Зоерэ – зэдапI.
ГъэщIэгъуэнщ, ауэ Щамым щыщыIэм Данилрэ Бусейнэрэ Дамаск къалэм щыпсэуами, зэи зэрихьэлIатэкъым. Мазэ бжыгъэ я зэхуакуу, Бусейни къыдалъхуахэр, и бынхэр щIыгъуу Урысейм къихьэжауэ щытащ. Апщыгъуэм бзылъхугъэм и щхьэгъусэр иIэжтэкъым — Дамаск щыIэу дунейм ехыжат.
Данилрэ Бусейнэрэ нэIуасэ здызэхуэ­хъуар Налшык къалэм дежщ, зыгъэпсэхупIэ санаторэ щIэсущ. ИкIи, 2012 гъэм щегъэжьауэ, Тхьэм узэрелъэIуну, хабзэрэ нэмысрэ зэрылъ Къардэнхэ я унагъуэр узэхъуэпсэн быну зэдопсэу.
— Япэхуным Налшык къалэм дыкъы­щызэтеувыIащ. Иужьым ЧеркессккIэ дыкъэIэпхъуащ… ИтIанэ, Хьэбэз къуажэм дыщыпсэуну дыкъашащ. АбыкIи, япэ­рауэ, фIыщIэшхуэ ябгъэдэлъщ апщыгъуэм ди лъэпкъым и Адыгэ Хасэм тетахэм, къи­нэмыщIауэ, пщIэшхуэ зыхуэтщI Даур РэIуф. АтIэ, Хьэбэз къуажэм дэт и унэм РэIуф дыщIигъэтIысхьэри, и щIыгури хуит къытхуищIауэ щытащ. Уни-жьэгуи зимыIэу къэнахэмкIэ ар насып зэрыримыкъу щыIэтэкъым! ИлъэситхукIэ а унэм пщIэншэу дыщIигъэсащ. ХадэцIыкIухэ­кI­хэр хэтсэт, пхъэщхьэмыщхьэ жыг хадэ диIэти, сабийхэм пэрыхьэту яшхт. Джэди тхьэкIумэкIыхьи зетхуэт. Ди Iуэхухэр фIы дыдэу екIуэкIыу дыдэсащ а пщIантIэ угъурлым… Нобэ ди Iуэхухэри нэ­хъыфIыжщ. Дыдейуэ унэфI дыдэ диIэщ, сыткIи дызэтегъэпсыхьащ, хъуэхъуу щыIэр зыхужытIэ адыгэлI щыпкъэ Аргун Олег и фIыщIэкIэ, — къыпедзэ адэкIэ унэгуащэ Бусейнэ.
ЗэрыжиIэу, илъэсиблкIэ узэIэбэ­кIыжмэ, быныр унэщIэ къэIэпхъуэжащ. Уеблэмэ, я гумрэ я псэмрэ здыдэтыншыхьа Даур РэIуф и пщIантIэм пэжыжьэ кIуакъым: абы къыпэщыт дыдэщ Къа­р­дэнхэ кърата хапIэр.
— А пIалъэм Хьэбэз районым и унафэщIу тетахэр дэIэпыкъуэгъу къытхуэхъури, адыгэ щIалэ хэкупсэ-лъэпкъы­псэхэми я щIэгъэкъуэнкIэ, мы къуажэм щIыгу къыщытхупачауэ щытащ. «Зэ щIыгу фиIэ хъумэ, адэкIэ унэми дегупсысынщ, лъабжьэр едгъэгъэтIылъынщ…», — къыджаIат. Тхьэм игъэпсэу, къытхуа­мыщIа щыIэкъым. Пэжщ, мы хапIэратэкъым япэхуным къытлъысар. Нэхъ жыжьаIуэу пыIудзат. Арати, мы хапIэр зейм зыхуагъазэщ, епсалъэри, къыдахъуэ­жауэ щытащ. Иужьым, сыздэлажьэ Iуэху­щIапIэм и унафэщI Аргун Олег зы махуэ гуэрым сриджэри: «ЩIыгу къыуа­тауэ зэхэсхай?» — къызэупщIащ.
— Пэжщ, Хьэбэз къуажэбгъум щIыгу сотэ 15 къыщысхупачащ, -естыжащ жэуап.
— Дэфтэрхэр зэтегъэпсыхьа?
— Сэ а тхылъхэм хэсщIыхьыща щыIэкъым, бзэр щомыцIыхукIэ… Ауэ, къыздэIэпыкъуа щIалэхэм ягъэхьэзыращ, — естыжащ жэуап.
— Мыдэ къысхуэхь а дэфтэрхэр, — къызжиIащ Олег.
Хуэсхьри, хэплъащ. Зыри къызжиIа­къым. А зэпсэлъэныгъэм иужь махуитI текIауэ, ди хапIэм зыгуэрхэр иту ялъэ­гъуащ. Тхьэмахуэ текIри, унэм и проектым къызэрыщыгъэлъэгъуам хуэдэу, лъабжьэр иратхъащ… Мис, апхуэдэу, Аргун Олег и фIыщIэкIэ, и мылъку защIэкIэ, мы унэ дахащэр ди хапIэм къиу­ващ, — гуфIэгъуэм и гур зэщIиIэтэу игу къегъэкIыж Данил.
Хэкужьым къызэрихьэж лъандэрэ, унагъуэм и тхьэмадэм лэжьапIэ IэнатIэ зэриIэр зи фIыщIэри Аргун Олегщ. И унагъуэр зэригъэпсэун гуныкъуэгъуэ Данил иIэкъым, Хьэбэз жыпс заводым щолажьэ, абы хуабжьу ирогуфIэ. ЛэжьапщIэ къехь, Iуэхуншэу щыскъым, хэт зыгуэр къызитын е къысхуищIэн жиIэу…
Унэгуащэ Бусейнэ дэрбзэр IэщIагъэм епхащ, Хьэбэз къуажэм и зы уней Iуэ­хущIапIэм и псэр дэзыхьэх Iуэхум щролажьэ. Сытри идыфынущ. Абыи гу зэрылъыттащи, и унэщIэм пылъ щхьэгъубжэIупхъуэхэр хуэIэзэу, екIуу и Iэпэм къыщIэкIащ. НэгъуэщIу, дэрбзэр IэщIагъэм хуэIэпщIэлъапщIэ бзылъхугъэр къуажэм щыщу къэзыцIыхуахэри къыхуокIуэ, ягъадэ. КIэщIу жыпIэмэ, зэи Iуэхуншэ хъукъым.
Абыхэми къадэкIуэу, хапIэщIэм илъ хадэр ялэжь, хадэцIыкIухэкIхэр я куэдщ. Пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэр гъунэжу хасащи, абыхэми кIэлъоплъ, къыпыкIэм щогуфIыкIыпэ. А псоми я щхьэжу, унэгуащэм пщэфIэныр и щIасэщ. Щамым щаупщэфIу щыта ерыскъыхэкIхэр гъэхьэзырынри, Данил зыпищIын щымыIэ адыгэ шхыныгъуэхэри: хьэлывэр, пIастэр, шыпсыр, кхъуейжьапхъэр — Бусейнэ гугъу емыхьу еупщэфI, я Iэнэм ахэр текIкъым. Тхьэм зыри къатримыфыгъуэкIэ!
СыткIи уазэрехъуэпсэнщ мы уна­гъуэм: я цIэкIэ щIатха я хапIэм исыжщ, Урысейм и цIыхуу зэрыщытымкIэ псоми я дэфтэрхэр зэфIэкIащ, лэжьапIэ яIэщ, я бынитIым адэ-анэр ягъэгуфIэ щIэныгъэм зэрыхуэпабгъэмкIэ. Пщащэхэр, шэчыншэу, гурыхуэщ, гъэсащ, творческэ зыу­жьыныгъэ зыбгъэдэлъхэщ. ТIури фIы дыдэу урысыбзэкIэ мэпсалъэ. Абы къы­дэкIуэуи, пщащитIми адыгэбзэр, хьэрыпыбзэр, инджылызыбзэр ягъэшэрыуэ. Еджэным, есэпым, «точнэ щIэныгъэхэм» ерыщу зэрыдихьэхым къинэмыщIауэ, сурэт щIыным тIури хуэIэзэ дыдэщ. Дизайнымрэ архитектурэмрэкIэ ищхьэ щIэныгъэ зрагъэгъуэтыну абыхэм мурад щащIам, сурэтыщI цIэрыIуэ Щохъужь Мухьэмэд фIыщэу къадэлэжьауэ щытащ. ИкIи экзаменхэр щатым, я гъэлъэгъуэныгъэхэр фIым я нэхъыфIу къыщIэкIат…
— Ди адэжь щIыналъэ дисыжщ, мамыру допсэу, ерыскъы дыщыщIэкъым, Тхьэм и шыкурщ жыдоIэ. ЖытIэнщи, Щамым къикIыжауэ, дэ тхуэдэу псэупIэри лэжьапIэри зи насып къихьар мащIэщ. Нэхъ гупсысапIэу диIэр пщащитIым я еджэн Iуэхурати, абыкIи тIуми дагъэгуфIащ. Хьэбэз къуажэм дэт лицейр нагъыщэфI защIэкIэ къаухри, Пятигорск (Псыхуабэ) къалэм дэт къэрал университетым щIыхьахэщ. Нэхъыжь Тае — «Дизайн среды», Зое — «Архитектурэ» лъэныкъуэгъазэхэр къыхахащ. Пэжщ, а IэщIагъитIым ухуеджэным икъукIэ мылъкушхуэ токIуадэ. Ауэ дыщIэлажьэр ахэракъэ, ди къару къихь къэдгъанэ­къым, — къыхагъэщ зэщхьэгъусэхэм.
Мыбдежми гу лъыдмытэу хъункъыми, Тае и еджэныгъэм щIатыну ахъшэр, илъэсым сом мин 200-м щIигъур, Аргун Олег и пщэ ирилъхьэжауэ, къахузэфIегъэкI. Абыи къыщымынэу, Тае «5» защIэкIэ йоджэ, студент пэрытхэм ящыщщи, Аргун Олег зи унафэщI IуэхущIапIэм стипендие хуегъакIуэ. Пщащэр нагъыщэфI защIэкIэ зэреджэр сэбэп мэхъу ­нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIи: илъэс къэс и еджэныгъэм щIат уасэм хухагъэщI. Апхуэдэщи, Тае и псэ емыблэжу щIэныгъэфI зрегъэгъуэт, университетыр къызэринэкIа нэужь, магистратурэм щIыхьэжынуи зыхуегъэхьэзыр.
Шыпхъу нэхъыжьым зыкъыкIэригъэхукъым Зои. Абыи и еджэныр фIыщэу къыдохъу, зыхуеджэ IэщIагъэм нэхъри дихьэхыжауэ, архитектурэмкIэ бгъэдэлъ щIэныгъэм зэрыхигъэхъуэнымкIэ лъэкI къигъанэкъым.
— Дунейм дытетыхункIэ Аргун Олег Тхьэм дыхуелъэIунущ узыншэну, гукъыдэж щымыщIэну. Ди сабийхэми яжыдоIэ зэпыт нобэ диIэр зэуэ зи фIыщIэр.
Аргун Олег зыкъызэрытщIигъэкъуауэ щытам теухуа нэгъуэщI зы Iуэхугъуэми и гугъу сщIыну сыхуейт. Илъэсибл — икIэ узэIэбэкIыжмэ, ди дэфтэр IуэхукIэ гугъусыгъу хьэлъэ дыхэхуауэ щытащ. Апщыгъуэм тIэщIэлъа тхылъхэм мыхъур тедгъэуэн хуейуэ пIалъэр къэсауэ дымыщIэу, блэкIыным а махуэ закъуэр къэнэжауэ, Аргун Олег и къаруушхуэ ирихьэлIэри, тхузэфIигъэкIыжауэ щытащ а лъэпощхьэпор. Шэчыншэуи, абы и фIыщIэкIэ Хэкум дыкъинат. Армырамэ, си пщащитIри сэри Щамым дагъэкIуэ­жынут. Хэтыт сызыхуэкIуэжынур, Щамым си зы Iыхьлы щымыIэжмэ?! Сыт хуэдэу апщыгъуэм а Iуэхум срисымэджэжа!.. Аргун Олег ди унагъуэм къытхуимыщIа щыIэкъым. Тхьэр гъащIэ кIыхькIэ къыхуэупсауэ къыщIигъэкI! — мэхъу­ахъуэ Бусейнэ.
ИщхьэкIэ къызэрыхэщащи, зэщхьэгъу­сэхэр иримыгуфIэ хъукъым я пщащитIым къагъэлъагъуэ ехъулIэныгъэхэм, ахэр адыгэ хабзэм зэрыщIапIыкIым, зэрыунагъуэу адыгэ хэкум зэрыщыпсэухэм. Тхьэм насып защIэ ищIхэ!
ЯгъэкIуэдкъым абыхэм я Iыхьлыхэм хуаIэ пыщIэныгъэхэри. Бусейнэ ейхэр зэгъусэу Хэкум къэIэпхъуэжауэ щытащ. Ахэр Налшыки, Мейкъуапи, Абхъазми щопсэу. Пэжщ, псэупIэ щIыпIэкIэ тIэкIу зэбгрыдзахэщ. Ауэ зэпыщIащ, махуэ къэс зопсалъэхэ. ЩогуфIыкIхэ ахэр я нэхъыжьхэм я хъуэпсапIэу щыта адэжь Хэкум езыхэм лъабжьэ быдэ щагъэтIылъын зэрахузэфIэкIам.
Пэжщ, Данил къыдалъхуахэр иджыри Щамым щыIэщ. ЗэрыжиIэмкIи, я щыIэкIэ-псэукIэр тыншкъым. Абыхэм я щхьэусыгъуэхэри хэти къыдгуроIуэ. Жагъуэ зэрыхъущи, зыкъаIэту къэкIуэ­жыну нобэкIэ лъэкIыныгъэ яIэкъым…
— Ди гуфIэгъуи, гузэвэгъуи къыд­дэзыIыгъын ди лъэпкъым дахэсщ, гъу­нэгъуфI дыдэхэр диIэщ. ДыхуэныкъуэIауэ щысынукъым, Тхьэм и шыкуркIэ, къытлъогъуазэ, къытщIоупщIэ. Дэри сыт и лъэныкъуэкIи зыдгъэпсауэ жытIэфынущ. Къуажэри, щIыпIэри дигу ирохь, цIыхухэми ди псэр ягъэтынш. Жэнэт щIыналъэщ ди хэкур! — гуфIэу къыщIагъуж зэщхьэгъусэхэм.
… Къардэнхэ я унагъуэ дахэм щIэс­хэм я нэгур зэрызэIухам хуэдэу, ягури къабзэщ, удэзыхьэхщ. Шэч къытра­хьэкъым Хэкужьым къызэрыкIуэжам зэрыхущIемыгъуэжынум. Тхьэм щригъэ­бэгъухь!
ЩОХЪУЖЬ Люсанэ.