БлэкIыгъэ зыгъэпсэфыгъо мафэхэм Адыгеим ичIыопс ухъумапIэу ТхьачIышхо шэмбэт шIыхьаф щырекIокIыгъ. Урысыем иныбжьыкIэхэм я Союз икъутамэу Адыгеим щыIэмрэ АР-м иныбжьыкIэ Гупчэ хэтхэмрэ ащ хэлэжьагъэх.

ЧIыгу гектар фэдиз хъурэ чIыналъэм хэкIыр къыщаугъоигъ. Зэдэлэжьэныгъэр лъагъэкIотэнымкIэ зэзэгъыныгъэм лъэныкъохэр зэдыкIэтхагъэх. Ащ фэдэ IэпыIэгъум ТхьачIышхо иIофышIэхэр сыдигъуи фэныкъох. Ау гъэмэфэ лъэхъанэу зекIохэм япчъагъэ нахьыбэ зыщыхъурэм ар ящыкIэгъэ дэд. ЧIыопсыр амыушIоиным, хэкIыр зыдыхахыжьыным ухъумапIэм иIофышIэхэр къыфэджэхэми, ар агу къэзыгъэкIыжьырэ джэпсалъэхэр зытетхэгъэ мэкъэгъэIухэр чIыналъэм щыгъэуцугъэхэми, шапхъэхэр зымыгъэцакIэхэрэр къахэкIых. ЧIыопс ухъумапIэм ипащэу Шэуджэн Инвер къызэриIуагъэм­­­кIэ, ащ фэдэр процентишъэм щыщэу пшIыр ары. КъэIогъэн фае, ыпэрэ илъэс­хэм афэмыдэу мыгъэ ТхьачIышхо екIурэ зекIохэм ябагъэ фэдэ пчъагъэкIэ ­хэхъуагъ.
— Сэ зэрэслъытэрэмкIэ, кIоцI зекIоным зэрэхэхъуагъэр ащ ылъапс. Мы мафэхэм жъотыпIэр тIэкIу къехыгъ, джыдэдэм бэхэр хым макIох, ау мэкъу­о­гъум хьакIэр бэдэдагъ. Анахьэу къазыхахъорэр мэфэкI зыгъэпсэфыгъо зэкIэ­лъыкIохэр ары. ГущыIэм пае, мэкъуогъум и 11 — 13 мэфэкI дэсыгъохэм къызытэлъытэм, мафэм зекIо нэбгырэ 300-р ТхьачIышхо кIуагъэу къычIэ­кIыгъ. Непэ фэдэ IофшIэгъу мэфэ къы­зэрыкIохэм — нэбгырэ 30, зыгъэпсэфыгъохэм — нэбгыри 100-м тIэкIу къехъу. Ыпэрэ гъэхэм илъэсым нэбгырэ мини 5 — 10-р къэтлъытэщтыгъэмэ, мы илъэсым къэгъэлъэгъонхэр бэкIэ нахьыбэщтхэу тшIошIы, — еIо Шэуджэн Инвер.

ЧIыопс ухъумапIэм гумэкIыгъошхо къыфэзыхьырэмэ ащыщых мотоциклэхэмкIэ а чIыпIэм екIухэрэр. Ащ иIофышIэхэм мы Iофыгъом игугъу зашIырэр илъэситф хъугъэ, ау зэхъокIыныгъэшIу щыIэп. Ары пакIошъ, аужырэ уахътэм щэрэхъхэмкIэ Iуашъхьэм дэкIуае­хэрэм япчъагъэ нахьыбэ хъугъэу къеIо Шэуджэн Инвер. Ахэр ухъумапIэм хэмыгъэхьэгъэнхэм фэшI джы шэмбэт пэпчъ паркым иIофышIэхэм дэкIыгъохэр яIэх, мэз хэхьапIэхэр къагъэгъунэх. Бэхэр къагъэуцух, ахэм адэгущыIэх, къарагъэгъэзэжьы, ау янэплъэгъу къымыубытыхэрэр аблэкIых.
— НахьыбэрэмкIэ мотоциклистхэр Iуашъхьэм зыдэкIуаехэрэр зыгъэпсэфыгъо мафэхэр ары. Арышъ, зэрэхъурэмкIэ, джы зыгъэпсэфыгъо тимыIэу Iоф тэшIэ. А мафэхэм тапэ къифэхэрэм зэкIэми къятэгъэгъэзэжьы. Тымакъэ тымыIэтэу, дахэу тадэгущыIэ, благъэуи такIэрыхьэрэп. ЗэкIэми камерэхэр аIыгъ­хэба! Ахэр хагъанэх, тизэдэгущыIэгъу тырахы. Тыкъэзыгъэгубжы зышIоигъохэри, къытэхъонхэрэри къахэкIых, ау, сыдэу щытми, тэгъэдаIох. ЗекIуабэхэм ащ пае «тхьашъуегъэпсэу» къытаIо, сыда пIомэ «Эндуромэ» атесхэр зэрыкIохэрэр а лъэс лъагъохэр ары. Ахэм атетхэм пэрыохъу афэхъух, мэкъэшхоу къапыIукIырэми чIыопс ухъумапIэм игупсэфыпIэ еукъо, псэушъхьэхэри егъащтэх, цIыфхэми ягуапэп, — къыIотагъ Инвер.
АМ: Тазыр пылъба ащ фэдэ хэбзэукъоныгъэм?
— Пылъ шъхьаем, тэ тазыр атетлъхьан тыфитэп. Хабзэм илIыкIор ары ар зыгъэцэкIэн зылъэкIыщтыр. Тэ тиамалыр тадэгущыIэныр арышъ, тызэрэамалэу ар тэгъэцакIэ. Шъыпкъэ, нахьыбэ ты­хъущтыгъэемэ, тиIофшIэн нахь псынкIэщтыгъ, ау нэбгырищэу Iоф тэшIэ. Непэ чIыопс ухъумапIэм щылажьэхэрэр сэры ыкIи инспекторхэу Николай Ткаченкэмрэ ЛIымыщэкъо Амиррэ. ТхьачIышхо чIыгу гектар 3700-рэ мэхъу. Уфырикъуна?
АМ: Ары шъхьаем, Пшызэ шъо­лъыр и Мостовской район ылъэныкъокIи чIыопсым укъыхэхьашъуба? АщкIэ сыда Iофым изытет?
— Ары, а лъэныкъомкIи укъы­хэхьашъу. Ау аужырэ илъэситIум ащкIэ нахь тыгупсэфыгъ. Унэе шэкIо хъызмэт­хэр щагъэпсыгъэхэу, шъхьафит хэхьаныр зэфашIыгъ. Арышъ, ухъумапIэм хахьэрэм ипроцент 90-р АдыгеимкIэ къекIы.

Мы къэблэгъэрэ мафэхэм чIыопс ухъумапIэм иинспекторхэм дэкIыгъохэр ащ щыряIэщтых. ТхьачIэ екIурэ лъагъо­хэм арыкIощтых. Ахэр къаплъыхьащтых, уцупIэхэм язытетрэ зекIохэм язекIуа­кIэрэ зэрагъэлъэгъущтых. ПстэумкIи а чIыналъэм уцупIитф щыгъэпсыгъ. Ахэр Пщы гъэхъунэр, ТхьачIэ цIыкIумрэ инымрэ азыфагу ит онэгур (Осетинскэ онэгукIэ еджэх), Шестаковым игъэхъун, чэлэу ЖьыбгъэуапIэр (балаган Ветреный) ыкIи Iуашъхьэу Одыджыным дэжь гъэхъунэр. ТхьачIышхо екIурэр зэкI пIоми хъунэу ахэм къащэуцух, лъагъом къыхеубытэх. Шэуджэн Инвер тызэрэщигъэгъозагъэмкIэ, чэлэу гъогууанэм тетхэр агъэкIэжьынхэр ягухэлъышIухэм ащыщ. Къадырагъаштэмэ, къэкIорэ илъэ­сым IофшIэнхэм ауж ихьащтых.
Пшысэ чIыналъ
ТхьачIышхо зэ кIуагъэм ары ыIощтыр. ЫцIэ тIоу зэтыраIукIы. Зыхэм ТхьакI раIо — Тхьэ ныбжьыкI имэхьанэу. Ызыныкъорэр зэреджэрэр ТхьачI — Тхьэм ичIыгу къикIэу. Зыфэдэ къэмыхъу­гъэ чIыопс саугъэт ТхьачIышхо чIына­лъэр. ЫцIэ лъэш изакъоми, зэбгъэлъэгъунэу урегъэхъуапсэ, благъэу узекIуа­лIэрэм, нэм ылъэгъурэр пшIошъ хъу­жьырэп. ЧIыопсым ыкIуачIэрэ иамалрэ зэрэгъунэнчъэм ар ящысэ бзэмыIу.
Ащ шыгу пэпцIэ уджэшъугъэ джыри километрэ пчъагъэкIэ упэчыжьэу къэлъагъо. Кавказ къушъхьэтх Iуашъхьэхэм ясэмэгубгъукIэ къагот. Мыжъо пцIанэу зэрэщытым къыхэкIэу «Iошъхьэ къуйкIи» еджэх. Iошъхьэ тхыцIэм изы лъэныкъоу пачъыхьэ шъхьэтелъым фагъадэрэр инэпэеплъ шъхьаIэ хъугъэу къырашIэжьы. ИдэхагъэкIэ ТхьачIэ иным ыуж къимынэу, километритIу фэдизкIэ пэIудзыгъэу, ТхьачIэ цIыкIур щыт. Нымрэ исабыйрэ афэдэу, зэкIэрыпчынхэ умылъэ­кIынэу ахэм дунаир къагъэдахэ. ТIуми уанэсынышъ, къэбгъэзэжьыным пае зы мафэр икъущтэп. Анахь макIэмэ, мэфи 3 гъогууанэр апэIохьэ. Ау умыхъы­жъэу, гупсэфэу чIыопсыр къызэбгъэлъэ­гъунышъ, идэхагъэ зэхэпшIэнэу уфаемэ, тхьамафэр дэгъу дэдэу икъущт. Псыхъо­хэу Сэхъреныпэ цIыкIумрэ инымрэ язэхэлъэдапIэу ТайванькIэ заджэхэрэм кIэрыкIхэу ащ лъэс лъэгъуищ екIу. Пстэуми уцупIэхэу ТхьачIышхо ­чIыналъэм щыгъэпсыгъэхэм уаращалIэ. ТхьачIым идэкIоен ихьылъагъэкIэ гурытхэм ахалъы­тэ, сабыйхэр акIыгъухэу бэхэр екIух ыкIи анахь шъхьаIэр — хэхьапкIэ лъыптын ищыкIагъэп. Зыщыгугъыжьхэрэр язакъоу макIох, цыхьэ зыфэзымышIыжьхэрэм зекIозещэ аубыты. Ау, Шэуджэн Инвер къызэриIуагъэмкIэ, аужырэ уахътэм ежь-ежьырэу екIурэр нахьыб. ­Хъытыум къаригъэлъэгъурэ лъагъомкIэ дэкIуаех.
ЧIыопсым исаугъэт хэхыгъэу 1997-рэ илъэсым мэз хъызмэтым ТхьачIыш­хо къыхаушъхьафыкIыгъ. 1999-рэ илъэсым дунэе кIэн мэхьанэ зиIэхэм ЮНЕСКО-м ахилъытагъ. Ащ къыщегъэжьагъэу чIыопсым исаугъэт хьалэмэт зэрагъэлъэгъунэу Урысыем имызакъоу, IэкIыб къэралыгъохэми къарыкIырэ зекIохэр къэкIох. Къушъхьэхэм япэгагъэрэ ядэхагъэрэ мызэу, мытIоу узфащэ, уямызэщэу ренэу къафэогъэзэжьы.
Анцокъо Ирин.