Хэкум къэзыгъэзэжьыгъэхэм я Мафэ къэблагъэ. Илъэс зэфэшъхьафхэм зи­чIыгу къэкIожьыгъэхэм тыкъагъэбаи­жьыгъ. Ащ фэшъхьафэу, тыдэ щыIэ адыги непэ зэрэгъотышъу, унэгъо да­хэхэр зэдашIэшъу. Ащ ищысэх Тыркуем икъалэу Дюздже щыпсэухэрэ зэ­шъхьэгъусэхэу Нэмэрыкъо Iугъуррэ Саидэрэ.

Iугъур — Тыркуем, Саидэ — Адыгэ Республикэм къащыхъугъэх. Ары нахь мышIэми, зэIукIэнхэ, зы адыгэ унагъоу лъэпкъым къыхэуцонхэ алъэкIыгъ. Ащ имызакъоу, лъэпкъ Iофыгъохэми зэгъусэу адэлажьэх. Адыгабзэм икъэухъумэн, изегъэужьыжьын Iоф дашIэ. Ахэр мы мафэхэм Адыгеим щыIагъэх ыкIи ­«Адыгэ макъэм» иунэ къеблэгъагъэх. Windows-м пае Нэмэрыкъо Iугъур къыугупшысыгъэ адыгэбзэ клавиатурэм нэIуасэ тыфи­шIыгъ ыкIи тикомпьютерхэм программэр зэратебгъэуцощтыр, Iоф зэрэрыпшIэщтыр къытигъэлъэгъуагъ.
Ащ ишIуагъэкIэ, адыгабзэкIэ компьютерым ущытхэным джы клавиатурэр тебгъэпсыхьашъущт. ИщыкIагъэ хъумэ инджылызыбзэр къызэрэхэпхырэм фэдэу адыгабзэри хэбгъэнэшъущт. Ащ кириллицэ лъапсэ иI. ЗэкIэми зэмылIэужыгъоу хэтыутырэ хьарыфэу «I»-м ежь итеIункIапIэ ащ щыриI. Ар ттхыным пае пчъагъэу «1»-м е латин хьарыфхэм татеIункIэн ищыкIэгъэжьэп.
— Непэ адыгабзэкIэ тхэхэрэм «I»-р атхыным пае латин хьарыфхэр агъэфедэх. Ащ елъытыгъэу, гущыIэ горэм тылъыхъу зыхъукIэ, бзэ зэфэшъхьафхэм программэр ахэплъыхьэ, ащ охътабэ ештэ. Джы адыгэбзэ клавиатурэм лъы­хъоныр къегъэпсынкIэ. ГурыIогъошIу хъуным пае щысэ къэсхьын. ГущыIэу «шIуцIэ», мыщ «I»-у тIу хэт. Ащ итхынкIэ латиныбзэм щыщ «i», е «L» цIыкIу, е пчъагъэу «1» тэгъэфедэ. ТэркIэ ятеплъэ зы шъхьаем, программэмкIэ хьарыф зэфэшъхьафых, ащ елъытыгъэу Iофэу ышIэрэр нахьыбэ мэхъу. Арышъ, тэ ти «I» хэушъхьафыкIыгъэу птхышъуным мэхьанэшхо иI. Мары гущыIэм пае, «Адыгэ макъэм» икъэбархэм хъытыум уащылъыхъуныр нахь Iэрыфэгъущт, индексхэмкIэ нахь псынкIэу программэм къылъытэщт. Хэти ар тыригъэуцон ылъэ­кIыщт, nemerko.org зыфиIорэм ащ пае хэхьан фае. Зэрэтебгъэуцощтыр ащ ит. ЫпкIэ пылъэп, — еIо Iугъур.
Нэмэрыкъо Iугъур компьютер шIэныгъэхэм захэтыр 90-рэ илъэсхэм къа­щегъэжьагъ. Непэ ар IT IофышIэшху. АщкIэ ежь икомпание иIэу егъэлажьэ. Ащ дакIоу Дюздже университетым ­иадыгэ къутамэ щэлажьэ. Ар къызызэIуахыкIэм адыгабзэр щызэригъэшIэнэу чIахьи, джы къыIунэжьыгъ. IT сэнэхьатэу IэкIэлъыр бзэм фегъэлажьэ. Адыгэбзэ клавиатурэу къыугупшысыгъэри ау
сыд­ми ылэжьыгъэп. Адыгэ къутамэм имагистрацIэ къыгъэшъыпкъэжьынымкIэ ылэ­жьыгъ. АКъУ-м икIэлэегъаджэу Дюздже университетым иадыгэ къутамэ илъэс пчъагъэ хъугъэу адыгабзэр щязыгъэшIэрэ ХьакIэмыз Мирэ ишIэныгъэ пащэу ащкIэ диплом IофшIагъэр ыгъэ­хьазырыгъ. Мы лъэныкъомкIэ Iугъур джыри IофшIэныр лъегъэкIуатэ, диссертацием Iоф дешIэ.
— Сэ шIэныгъэм сыдэлэжьэныр си­кIас. Клавиатурэр апэрэ лъэбэкъу ­цIыкIу. Нахь иным джырэкIэ сыдэлажьэ. Юникодым адыгэ хьарыфылъэр тэрэзэу щы­лэжьэным Iоф дэсэшIэ. Ар къыздэ­хъу­мэ, компьютерхэм, телефонхэм адыга­­бзэкIэ Iоф ашIэшъущт. Телефоныр къатштэмэ, шъо — урысыбзэкIэ, тэ — тыркубзэкIэ зэкIэ ащытхыгъэба. Джахэр адыгабзэкIэ бгъэлэжьэшъунхэм ыуж сит, — къыздэгощагъ Iугъур.
— Лъэхъанэу тызхэтымкIэ ащ фэдэхэр тымышIэу тылъыкIотэн тлъэкIыщтэп, — къыхегъахъо Iугъур ишъхьэгъусэу Саидэ.
Адыгабзэм иупчIэхэмкIэ Саидэ ишъхьэ­гъусэ иIэпыIэгъушху. ЛIым Iофэу ышIэрэм ащи иIахьышIу хэлъ. Ары пакIошъ, нэIуасэ зэфэзышIыгъэхэри ныдэлъфыбзэр ары пIоми хъущт. Саидэ Дюздже университетым адыгабзэмкIэ кIэлэегъаджэу зэкIом, илъэсибл
фэ­дизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, Iугъур ащ ­ще­джагъэу, Iоф щишIэщтыгъ. Илъэсныкъо фэдизым зэкIырыплъыхи, къэзэрэщагъэх.
— Адыгеим сыщэIэфэ МКъТУ-м адыга­бзэмкIэ щезгъаджэщтыгъэх. Ащ ыуж АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ Iоф щысшIагъ. Ащ сыщыIэзэ Дюздже Iоф щысшIэнэу ситхылъхэр згъэхьыгъэх. Бэрэ хэплъагъэх ыкIи сырагъэблэгъагъэу Iоф сэшIэ, — еIо Саидэ.
— Сиадыгабзэ пае загъорэ къысфэгубжы, — мэщхы Iугъур. — Зэрэдэир ыгу рихьырэп. Ау ежьыр мыхъугъэемэ мы злэжьырэ заулэр къыздэхъущтыгъэп.
Анахь гъэшIэгъоныр зэшъхьэгъусэхэр а зы илъэсым, мазэм ыкIи мафэм къы­зэрэхъугъэхэр ары. Зыр — Урысыем, адырэр — Тыркуем, ау ахэр зэрэгъотынхэу, зэгъусэхэу адыгабзэм дэлэжьэнхэу анатIэ итхэгъагъ. «Сыхьатэу шъу­къызыхъугъэр зыгорэкIэ зэтефагъэба?» сэIошъ, сэри сясэмэркъэу.
Проект гъэшIэгъонэу зэшъхьэгъусэхэр зыдэлажьэхэрэм ащыщ IэрышI акъылым адыгабзэр егъэшIэгъэныр. Common Voice зыфиIорэ платформэу ащ фэдэ амал къытэзытырэм адыгабзэр хэгъэуцогъэнымкIэ IофшIэнышхо зышIагъэхэм ащыщых Iугъуррэ Саидэрэ.
— IэрышI акъылым бзэхэр егъэшIэгъэнымкIэ къэбархэм яугъоин пае Common Voice проектыр къаугупшы­сыгъ. Ар зылажьэрэр илъэс пчъагъэ хъугъэ. Ащ «ипчъэхэр» адыгабзэм къы­фызэIузыхыгъэр шIэныгъэхэмкIэ док­торэу, Стамбул университетэу Окан зэдзэкIын ушэтынхэмкIэ икафедрэ ипа­щэу Папшу Мурат. Ар ыгу къэзыгъэкIыгъэр Тыркуе IT экспертышхоу, нэмыкIыбзэхэмкIэ проектым дэлэжьагъэу, компьютер бзэшIэныгъэлэжьэу Бюлент Озден. НэбгыритIум сэри сырагъэблагъи Common Voice-м адыгабзэр идгъэ­хьашъуным фэдгъэхьазырыгъ. Къэбэр­тэябзэри адыгабзэри шъхьаф-­шъхьафэу тыугъоишъуным тедгъэпсы­хьагъ, инэкIубгъохэр, пшIэщтхэр, зэрэзэтеб­гъэуцощтыр адыгабзэкIэ зэтыдзэ­кIыгъ, гущыIэухыгъэхэу макъэхэр те­зытхэхэрэр къызэджэщтхэр идгъэхьагъэх, джыри агъэкIэжьых.

— Сыдигъуи нахьышIоу пшIын плъэ­кIыщт, ау гузэжъогъу IофшIэнэу ар дгъэ­цэкIагъэ. Ежь платформэм ишап­хъэхэм, программэм уадиштэн фае. Зэ­рэбгъэфедэщтыр адыгабзэм иплъхьан фае, а пстэумэ цIыфхэм ахъщэшхо алъаты, IофшIэкIо пчъагъэ дэлажьэ. Тэ ыпкIэ хэмылъэу, гуфэкIо IофшIэнэу тыдэлажьэ, — къыIотагъ Iугъур.
— Апэрэ мэкъэ тетхэгъухэр едгъэ­жьэнхэ зэхъум, ежь Дюздже щедгъэ­джагъэхэмкIэ, Адыгэ Хасэм хэтхэмкIэ едгъэжьэгъагъ. Джы хэлажьэрэр нахьыбэ хъугъэ. Хэкум щыIэхэм Iоф дашIэ. КъэбэртэябзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ зэхэушъхьафыкIыгъэу адыгэбзэ гущыIакIэр отхышъу. Нахьыбэ хэлэжьэнэу тыфай, сыда пIомэ, макъэр зэфэшъхьафы къэс нахь дэгъу, — къыпедзэ шъхьэгъусэм игущыIэ Саидэ.
Ау, къэкIогъэн фае, мэкъэ тетхэныр егъэжьэпIэ къодый. ГущыIакIэу джы Common Voice-м рагъэкIухэрэм джыри Iофышхо адашIэжьыщт. Тэрэз-мытэ­рэзэу зэхадзыжьыщт, IэрышI акъылым адыгэ­бзэ къабзэр Iулъыным фагъэхьазырыщт. Хэта зышIэрэр, ащ ишIуагъэкIэ ныдэлъфыбзэр зэригъэшIэжьынэу лъэпкъыр чIыпIэ иуцонкIи мэхъуба?
— Хьау, сэ ащ фэдэу адыгабзэм изытет дэеу сеплъырэп. Бзэ нахьыжъэу дунаим тетмэ тиныдэлъфыбзэ ащыщ. Тэ, непэ компьютерхэм алъэныкъокIэ лажьэхэрэм, инджылызыбзэ тымы­шIэмэ тылъыкIотэшъущтэп. Джащ фэдэу хъунымкIэ адыгабзэми лъэпсэ куу иI. Джырэ нэс мэпсэу, кIодыщтэп. Ау къас­Iомэ сшIоигъор, технологиякIэхэмкIэ адыгабзэр мылажьэмэ, ныбжьыкIэхэм ашIогъэшIэгъоныщтэп. Телефоным, теле­визорым, гыкIалъэм ыкIи нэмыкIыбэхэм тыбзэ апылъын фае.
АМ: Ар гъэцэкIэгъуае хъунба?
— Къинэп. Лъэпкъыр фаемэ, тызэгъусэу тылажьэмэ, бэ тфэшIэщтыр, — гугъэпIэшхо къыозытырэ зэфэхьысыжь зэдэгущыIэгъум къыфишIыгъ Iугъур.
Къыхэзгъэхъон, ежь Iугъур ыныбжь уцугъахэу адыгабзэр зэригъэшIэжьыгъ. Дюздже университетым иадыгэ къутамэ зычIэхьэм, 2015-рэ илъэсхэм адэжь ныдэлъфыбзэр зэригъэгъотыжьыгъ. Гу­жъуагъэр кIасэ зэрэмыхъурэм ар ищыс.
Анцокъо Ирин.