Лъэпкъ творчествэм и Къэралыгъо Унэу В.Д. Поленовым ыцIэ зыхьырэм IорIотэ-этнографическэ проектэу Урысыем ишъолъырхэм ащигъэцакIэрэм Адыгеири къыхиубытагъ. IофшIэныр къызфагъэзагъэхэм сэри сащыщ. Ащ пае Москва сырагъэблагъи, Форумым сыхэлэжьагъ, Урысыем культурэмкIэ и Министерствэ иэкспертмэ сахагъэхьагъ.

Адыгэ шъуашэм итарихъ, ишIын, изэхэлъыкI, лъэпкъым илэжьыгъэу ар зэрэщытым игъэунэфын, имэхьанэ зэрагъэшIэнэу мэкъуогъум шIэныгъэлэжь куп Москва къикIыгъагъ. Непэрэ уахътэм ахэр къызэрэтыухъумагъэхэмрэ зэхъо­кIыныгъэу ыкIи хэхъоныгъэу афэхъугъэ­хэмрэ зэрагъэлъэгъуныр, ар къаушыхьатыжьыныр япшъэрылъыгъ, тэри ары Iофэу тиIагъэр. Адыгэ дышъэидагъэм, шыкIэпщынэм, адыгэ Iашэм яшIыкIэхэр, лъэпкъым ищыIэныгъэрэ итарихърэ ахэр зэрэхэуцуагъэхэр, къэбарэу апылъхэр, технологиеу агъэфедэхэрэр къаIотагъэх, непэрэ мафэм ахэр лъызыгъэкIотэрэ IэпэIасэхэм, модельерхэм, тыжьынашIэхэм, гъукIэ Iазэхэм, шыкIэпщынашIэхэм, шы­кIэпщынаохэм аIукIагъэх ыкIи адэлэжьагъэх. НыбжьыкIэ куп Нэхае Амир япащэу шыкIэпщынэм ишIын дэлажьэхэу Джэджэхьаблэ щырагъэжьагъэти, ахэри зэрагъэлъэгъугъэх.
Медиа контент тезыхырэ купыри шъхьафэу къэкIуагъ, зэгъусэхэу зэдэлэжьагъэх. Тезыхыщтхэм яIоф нахь псынкIэ тшIынэу тыдэкIи адыгэ IэшIагъэ­мэ апылъхэмэ тадэгущыIи, зыкъагъэхьазырыгъ, зэкIэ зэгъэфагъэу къедгъэкIолIагъэх. Ар лъэшэу ягопагъ, тиIофхэр зэрэдгъэпсыхэрэм щыгушхукIыгъэх, сыд фэдэ Iоф рихьылIагъэхэми, рыразэ хъу­гъэх.
ШыкIэпщынэр лъэпкъым къыхэхьажьыным, ащ идунае чIыпIэу щиIыгъыгъэр ыгъотыжьыным зиIахьышIу хэзышIыхьэгъэ ГъукIэ Замудин дэжь техыныр щырагъэжьагъ. Ащ зэхищэгъэгъэ апэрэ фольклор ансамблэу «Жъыум» къыхэлыдыкIыгъэхэу Нэгъой Заур, КIыкI Хьазрэт, Юсупэ Заур «Джэныкъо» зыцIэ купым игъусэхэу атырахыгъ, дирижер цIэрыIо хъугъэ СтIашъу Къэплъани гущыIэгъу ашIыгъ. НыбжьыкIэ купэу «Мыст» икъегъэIуакIэрэ иорэд къэIуа­кIэрэ агъэшIэгъон икъугъ.
Мыхэм къакIэлъыкIуагъэх Адыгэ Рес­публикэм искусствэхэмкIэ иеджапIэу Лъэцэрыкъо Кимэ ыцIэ зыхьырэм щытырахыгъэхэр. Фольклор къутамэу иIэм хэт кIэлэцIыкIумэ аIукIагъэх, орэд зэфэшъхьафхэр къафаIуагъ. КъэкIуагъэхэм лъэшэу агу рихьыгъ Лъэцэрыкъо Кимэ ятэжъ ышIыгъэ шыкIэпщынэм Лъэцэрыкъо Даринэ къызэрэригъэIуагъэр. Джащ фэдэу «Тыжьын» зыцIэ купым хэтхэу ГъукIэлI Дианэрэ Варварэрэ зэгъусэхэу шыкIэпщынэр дахэу агъэбзэрэбзагъ.
«Ошъадэ» культурэмкIэ и Ордэунэжъи техынхэр щыкIуагъэх. ШыкIэпщынэм ашIогъэшIэгъонэу сыхьат заулэрэ тырахыгъ: пхъэу зыхашIыкIырэм, ар зыщыщ чъыгыр къызщыкIырэм, шым ыкIэ цы къызэрэхахырэм къащыублагъэу, зэрашIырэм, Iэмэ-псымэхэу, Iэдэ-уадэхэу рахьылIэхэрэм, Iофым шъэфэу хэлъхэм арыгъунэу. ЕтIанэ пылъ къэбархэм анэ­сыгъэх, ахэм якъэгъэнэнкIэ, анахьэу нарт пщыналъэхэм, лIыхъужъ орэдхэм, гъыбзэхэм, шIулъэгъу орэдхэм, шыкIэпщынэм ямэхьанэ къафаIотагъ, къафарагъэIуагъэх, ренэу ахэр тынэ кIэтхэу зэрэзэхэтхыхэзэ, тэри тиумэхъыгъэу тядэIугъ. «Сыдэу культурэшхо хэлъ адыгэм!» тIуагъэ. ШыкIэпщынэм фэгъэ­хьыгъэ медиа контентыр илъэсым ыкIэ нэс тагъэлъэгъунэу тыкъагъэгугъагъ.

Адыгэхэр гъучIым, щылычым художествэм ылъэныкъокIэ зэрадэлажьэхэрэм, анахьэу адыгэ Iашэм, пIоблэшIыным афэгъэхьыгъэу тырахынэу гъэрекIо бжыхьэ куп къэкIогъагъ. Ащ щыщхэр мызыгъэгуми къэкIуагъэхэти, тырахы­гъэм джыри хэгъэхъонхэр фашIыгъэх. ГъукIэ IэпэIасэу, Iашэм ишIын дэгъоу къызIэкIэзгъэхьэгъэхэ Хьашхъожъ Арсенрэ тыжьынэшIэ цIэрыIоу Гъогунэкъо Муратрэ адэгущыIагъэхэ къодыеп, Iоф зыщашIэрэри, зэрашIэрэри зэрагъэлъэгъугъ. Шъыпкъэ, кIыщым бзылъфыгъэ чIагъахьэу хабзэпти, хъулъфыгъэу купым хэтхэм а Iофым зыфагъэзагъ.
Лъэпкъ музеим иколлекциехэми мэхьанэ икъу аратэу купыр адэлэжьагъ. Ахэм якъэбар дахэу, зэгъэкIугъэу, узIэпащэу къаIотагъэх Бязрыкъо Фатимэ, Набэкъо Асиет, Тэу Аслъан. ШIэныгъэлэжьэу Цэй Зареми Лъэпкъ музеим щыIэу къэгъэлъэгъон-экспозицием къытегущыIагъ. Анахьэу анаIэ зытыраригъэ­дзагъэр адыгэ шъуашэм тарихъэу пылъыр, ишIыкI, зэрэзэхэлъыр, пкъыгъо пчъагъэу хахьэрэр, ахэм ямэхьан, шъуа­шэм изехьан. Ахэри къыфэразэхэу, тэри тыфэразэу тызэхэтыгъ.
Лъэпкъ музеим ихъарзынэщ чIэлъых ныбжьышхо зиIэ адыгэ шъуашэхэр, ахэр бэмэ арагъэлъэгъухэрэп, уахэIабэмэ, пхъэпхъэнхэ алъэкIыщтышъ. Болэтыкъо­пщым иашъоджани, нэмыкI лIы цIэры­Iохэм е бзылъфыгъэ хэшыпыкIыгъэхэм яшъуашэхэр джыри къэнагъэх. Ахэми тяплъынэу музеим амал къытитыгъ, лъэшэу купым ар гуапэ щыхъугъ. ШIэныгъэлъэжьэу, технолог-конструкторэу КIэдыкIое Нэфсэт гъэшIэгъоныбэ къыIотагъ, къыIорэр къыушыхьатыжьызэ, шъуашэмэ ащыщхэр къаригъэлъэгъугъэх, ахэм ахэлъ пкъыгъохэр къызэригъафэхэзэ, зэрашIыщтыгъэхэри, зэрагъэфедэщтыгъэхэри IупкIэу къафиIотагъ. Ти­хьакIэхэри тэри Нэфсэт лъэшэу тыфэрэзагъ.
НепэкIэ тадэжь щыIэгъэ купымрэ тэрырэ мафэ къэс тызэфытеожьэу тIомэ, егъэлыегъащэ хъурэп. Дышъэидагъэмрэ адыгэ шъуашэмрэ язэгъэшIэн, адыгэм ищыIэкIэ-псэукIэ ахэр зэрэхэуцуагъэхэр, саем — бзылъфыгъэмкIэ, цыем — хъулъ­фыгъэмкIэ ямэхьанэ, ахэр зэрэшIыгъэ­хэр, зэрэзэхэлъхэр федеральнэ реестрэм фэтэгъэхьазырых. Федеральнэ проектым лъапсэ фэхъугъэр тихэгъэгу ис цIыф лъэпкъхэм яIэшIагъэхэр, адрэ лъэпкъхэм къахэзыгъэщэу яIэхэр къэгъэнэфэгъэнхэр ары.
Адыгэм фэгъэхьыгъэ хъумэ, хэбзэ-бзыпхъэр, ищыIэныгъэ диштэу лъэпкъым ыутхьабзыгъэр зэкIэ — итамыгъэ­хэр, шъуашэр, Iашэр, дышъэидэр,
шыкIэпщынэр, пIуаблэр, упкIэр, шхыныгъохэр, анахьэу адыгэ къуаер, нэмыкI­хэри реестрэм хагъэхьанхэм мэхьанэ­шхо иI, сыда пIомэ, бэ дэгъур зыфэзыкъудыи зышIоигъор, адыгэ цыер зэрэ Кавказэу шъуашэ зэрэфэхъугъэзэ «ар тэтый» зы­Iохэрэр кавказ лъэпкъымэ ахэтых, ащ фэд Нарт эпосми изытет.
Къыхэзгъэщы сшIоигъу мы Федеральнэ реестрэм тэрэзэу тыкъыщыгъэлъэгъуагъэ хъуным пае Адыгеим культурэмкIэ и Министерствэ, адыгэ лъэпкъ культурэмкIэ Гупчэу Бадый Къэплъан зипащэм ащылажьэхэрэр, районмэ, чылэмэ япащэхэр икъу фэдизэу къызэрэддеIагъэхэр, хьакIэхэм джыри ащыгъупшагъэп адыгагъэу апагъохыгъэр. Сэ мы проектым эксперт-шIэныгъэ упчIэжьэгъоу сыриIагъ, зэгъэшIэн-зэхэфын, къэ­тхыжьын, цIыф IэпэIасэу, шIэныгъэ е сэнаущыгъэ икъу зиIэхэр къы­хэзгъэ­щынхэу, яIэшIагъэхэр зэзгъэшIэнхэшъ, къэдгъэлъэгъонхэу. Къыздэхъу­гъэу сшIо­шIы, къызэрэпщыгугъыхэрэр къэу­ушы­хьатыжьыным хэткIи мэхьанэшхо иI.
Проектым хэлэжьэнэу къедгъэблэгъа­гъэхэм янахьыбэр дэгъоу сэшIэх, цIыф гъэшIэгъоных, адыгэ культурэм фэлажьэх, цIэрыIох, Iофэу зыфэгъэзагъэхэр яшъыпкъэу агъэцэкIагъ, «Тхъашъуегъэ­псэу» ятIонэу тыфай, лъэшэу тафэраз. Мэфитфым нэбгырэ 50 фэдиз проектым хэлэжьагъ. Нэшъукъуае тызэкIом, къоджэ дэхьэгъум щыгъу-пIастэкIэ къыщытпэгъо­кIыгъэх, ныбжьыкIэ пщынэо-къэшъокIо купыр апэ итэу, Теуцожь район администрацием культурэмкIэ иотдел ипащэ, культурэм и Унэ иIофышIэхэр. А зэкIэмэ ынаIэ атетыгъ Теуцожь районым ипащэу УдыкIэко Адам, лъэшэу тыфэраз ащ. Нэшъукъуае КIыкI Хьазрэт щытырахыгъ, ар «Жъыум» хэтыгъ, шыкIэпщынэо Iаз, ежь-ежьырэуи ешIых. Ахэм апылъ къэбархэр къафиIотагъэх, агъэшIагъо икъун къыкIэрахыгъ.
Гъобэкъуае дышъэидагъэр унагъом джыри къизыгъэнагъэу щызышIыхэрэм тадэгущыIагъ, дышъэидэм ишIыкIырэ ишъэфхэмрэ къэзыгъотыжьыгъэхэ Iэшъы­нэ МыIуминат бэ гъэшIэгъонэу къыIотагъэр. Адыгэ шыоу блэкIырэм бзылъфыгъэу дэн-бзэным фэIазэр зеплъыкIэ, фэшIу къабзэу шъуашэ фидын зэрилъэ­кIыщтыгъэр агъэшIэгъуагъ.
СтIашъу Заремэ иунагъуи тыщылэ­жьагъ, ипшъэшъэ хъупхъэхэу Самирэ, Маринэ, Аминэ къытагъэлъэгъугъ янэ аригъэшIагъэу хэдыкIынми, уагъэ, шъагъэ шIыными зэрэфэIазэхэр. Блъэгъожь Заремэ Гъобэкъуае щыщ, МыIуминат ари ригъэджагъ, джы Адыгэкъалэ щэпсэуми, къакIуи, ипшъэшъэ IэпэIэсэ цIыкIухэм нэIуасэ тафишIыгъ, тагъэгу­шIуагъ, тагъэгушхуагъ. Культурэм и Унэу къуа­джэм дэтым тизэIукIэгъухэр щылъыдгъэ­кIотагъэх, шэн-хабзэу лъэпкъым ылэ­жьыхэрэм ащытегущыIагъэх, упчIэхэм яджэуапхэр къатыжьыгъ СтIашъу Аскэррэ Теуцожь Фатимэрэ.
Тэхъутэмыкъое районым тезыхырэ купыри фольклор-экспедицие купыри тыщыIагъ, АдыгеякIэм щы­лэжьэрэ модельер-дизайнер ныбжьыкIэу ХъуакIо Рузаннэ иIофшIапIэ щыIукIа­гъэх, шъуашэу ышIыгъэхэр къаригъэлъэгъугъ. Районым ит гурыт еджапIэу N 27-м чIэс кIэлэеджа­кIомэ апае дышъэидагъэмкIэ студие къызэIуахыгъэу щырегъаджэх.
АдыгеякIэм джыри зы чIыпIэ гъэшIэгъон тыщыхьэкIагъ — Тыгъужъ Заурдин имузей тыщыIагъ. Бэ гъэшIэгъонэу щытырахыгъэр. Адыгэ шъуашэм, Iашэм афэгъэхьыгъэу ышIэрэр къафиIотагъ, лъэшэу агу рихьыгъ алъэгъугъэри зэхахыгъэри.
Мыщ къызэредгъэблэгъагъэхэм елъы­тыгъэу, проектым хэлэжьэнхэу къэкIогъагъэх орэдыIоу, усакIоу, адыгэ Iофым ыгу етыгъэу пылъ Барцо Руслъанрэ угъоекIо-коллекционерэу Ахэджэго Муратрэ. Ахэм гъэшIэгъоныбэ къаIотагъ. КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, Муратэ адыгэ Iашэхэр ишъыпкъэу зэрегъашIэх, еугъо­их, ахэм ащыщхэр шIэныгъэлэжь цIэрыIоу Эмма Аствацатурян ригъэлъэ­гъухи, экспертизэ ригъэшIыгъэх, осэшхо къафишIыгъ. Гъогунэкъо Муратэ иIэшэ шIыгъэхэри иколлекцие хэлъых. А мафэм бэ гъэшIэгъонэу ащ щытлъэгъугъэр, зытырахыгъэр. Тибысымыгъэхэм тафэразэу тыкъэкIожьыгъ.
Дышъэидэм фэгъэхьыгъэ техынхэр Лъэпкъ музеим и ХьакIэщ щырекIокIыгъэх. Мастер-класс шIыкIэкIэ ар гъэпсыгъагъэ. Ащ чанэу хэлэжьагъэх тиIэпэIэ­сэ цIэрыIохэу Сет Сафыет, Гумэ Ларисэ, Абрэдж Гощэфыжь, Битэ Азэ. Пшъэшъэ хъупхъэу Бэгъ Дани иIэпэIэсэныгъэ къыщигъэлъэгъуагъ, ащ зэрэхигъахъорэм тигъэгушIуагъ.
Адыгэ шъуашэм дэлэжьэрэ модельерхэу, дизайнерхэу тиIэмэ ацIэ къепIон хъумэ, мэшэлахьэу ахэр макIэхэп, зэкIэми яекIолIакIэ шъхьафы, хэушъхьафыкIыгъэу шъхьадж ичIыпIэ ит. Джарымэкъо Зурет, гущыIэм пае, ыIапэ зынэсыгъэ дышъэидагъэр къахэщы, ишIыкIэ-зэгъэфакIэ, итхыпхъэ зэкIужь нэр пIэпехы. НепэкIэ лъэпкъ стилистикэ зиIэ щыгъын­хэм адэлажьэ, иIоф зырегъэушъомбгъу.
Акъущ Фатимэ зымышIэрэ щыIэп- щтын, илъэс тIокIыкIэ узэкIэIэбэжьмэ, нысэщэ шъошэ дахэхэр къызщаригъэлъагъ, джаущтэу ахэм закъыфагъэзэ­жьыгъ, уахътэми диштэхэу дэкIо-бзакIомэ яIофхэр лъэкIуатэх.
НыбжьыкIэ дэдэу исэнэхьат къыхихынэу хъугъэ Пэрэныкъо Рузаннэ, ишъуашэхэр къахэщых, яшIыкIэу къыугупшысырэри, зэкIужьэу зэрэзэхэтхэри, зэрэгъэдэхэгъэ тхыпхъэхэри хэхыгъэу щытых, гъэшIэгъоных. Мафэ къэс зыщыплъэнэу ышIыхэрэм лъэпкъ шъуашэм итамыгъэ гъэнэфагъэхэр къахэщых, ар трансформацием ылъэныкъокIэ лъыкIотагъэу сэлъытэ, непэрэ щыIакIэм дэхэ дэдэу дештэх.
Мыгу Рузаннэ бэшIагъэу сылъэплъэ, ыгу етыгъэу пылъ адыгэ шъуашэм идэхагъэ къыгъэнэнэу, ащ хегъахъо, гъэхъэ­гъэ дэгъухэр иIэх. Джаущтэу гухахъо хигъуатэу иIоф емызэщэу джыри лъигъэкIотэнэу тыфэлъаIо.
Иуаныкъо Мадинэ шъхьафэу игугъу къэсшIы сшIоигъу. «Адыгэ идэ» зыцIэ тхылъ инэу, гъэшIэгъонэу, игъэкIоты­гъэу зэхэфын, зэгъэшIэн, угъоин Iофхэр зыщашIыгъэхэу, сурэтхэмкIэ дэгъоу ушъа­гъэр 2018-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ. Адыгэ лъэпкъ IэшIагъэм лъэгэпIэ ин зэриIэр къыушыхьатыгъ. Типроект хэлэ­жьэным пае Москва къикIи къэкIуагъ, ежь Къэбэртае щыщыми, къунчыкъо­хьэблэ ныс, зыщыщхэри зыхэсхэри егъэлъапIэх, лъэпкъ кIэныр тыди щыкIеугъуае. Лъэпкъ музеим щырекIокIыгъэ зэIукIэм хэлэжьагъ, упчIэ зэфэшъхьафыбэм джэуап икъу къаритыгъ, иакъыл­кIэ, игубзыгъагъэкIэ къызэрэддэгоща­гъэр тигуапэ.
ТихьакIэхэр разэхэу кIожьыгъэх. ЗэкIэ агу рихьыгъ, ашIогъэшIэгъоныгъ. Тэри тигуапэу тадэлэжьагъ. Джы зэфэхьысыжьхэр тэшIыжьых, Iофыгъуабэ зэшIотхынэу тапэ илъ лъэпкъым иIэшIагъэхэр дгъэбыракъынхэм пае.
Къуекъо Марьет.
Искусствэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат.