Непэ этнографым и Мафэ Урысыем щыхагъэунэфыкIы. Ащ ипэгъокIэу искусствэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, Адыгэ Республикэм гуманитар ушэтынхэмкIэ иинститутэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм этнологиемрэ лъэпкъ искусствэмрэкIэ икъутамэ иIофышIэу, Урысыем исурэтышIхэм я Союз хэтэу Къуекъо Марьет гущыIэгъу тыфэхъугъ. Лъэпкъым изэгъэшIэн хэпчын плъэкIыщтэп ащ иискусствэ. Ар хэзыгъэу итарихъи, идунэететыкIи икъоу зэтебгъэуцожьышъущтхэп.

Маринэ (нахьыбэмэ ар зэрашIэрэр Марьет) джыри еджапIэм чIэсыгъ адыгэ лъэпкъым иискусствэ, икультурэ язэгъэ­шIэн фэщагъэ зэхъум. Ары еджэныр зыщылъигъэкIотэщтым бэрэ зыкIемыгупшысагъэр. Краснодар икъэралыгъо университет художественнэ графикэмкIэ икъутамэ къыухыгъ. Джыри ащ щеджэзэ лъэпкъ искусствэм ылъэныкъокIэ тхыгъэ икъу адыгэхэмкIэ зэрэтимыIэр, ежьыми ащ хишIыкIырэр зэрэмакIэр къыгуры­Iуагъ. Анахьэу зызэхишIагъэр чIэтIупщыгъо IофшIагъэм дэлажьэ зэ­хъур ары.
— Диплом IофшIагъэм «СицIыкIу­гъом ишIэжь» фэсыусыгъ, сянэжъ сищыIэныгъэ зэрэхэтыр, ащ чIыпIэу щиубытырэр къизгъэ­лъэгъукIынэу сыфэягъ. Сянэжъ ицIыкIугъо, иныбжьыкIэгъу, ижъыгъо уахътэ щызэхэтэу графикэм «офорт» зыфаIорэ лъэныкъом илъэу сурэтхэр сшIыгъэх. Джащ сыдэлажьэ зэхъур ары анахьэу сишIэныгъэ зэримыкъу­рэр къызщызгурыIуагъэр. Ся­нэжъ къызхэхъухьэгъэ дунаир, кушъэу зыхэлъыгъэр, зэрапIугъэр, шъуашэу иIагъэр къысфиIотэ­жьы­щтыгъ, ахэм якъэбар сшIэщтыгъэ шъхьаем, сурэт техыгъэ къэнагъэу щыIагъэп.
Арыти, Лъэпкъ музеим сыкъакIуи кушъи, пIуабли, шъуаши, цуакъи зэзгъэлъэгъугъэх, зэзгъэшIагъэх, ахэр сиIэубытыпIэхэу сурэтхэр сыгу къы­зэрэкIиубытэхэу сшIыгъэх. Комиссием хэтыгъэмэ лъэшэу агу рихьыгъагъ, дэгъу дэдэу шIыгъэ сурэтмэ, IэшIагъэмэ ахалъытэгъагъэх. Сэри ащ сигъэгушхогъагъ, лъэпкъ культурэр тIэкIу нэмыIэми, зы бзый фэдизыми къызэризгъэлъэгъукIыгъэр ащ щызэхэсшIагъ, сэркIэ ар IофыкIэ къодыягъэп, ыпэкIэ сыздэлэжьапхъэхэр ащ къыщынэфа­гъэх, ахэм ягъогу джы сызытетыр, — еIо Маринэ.
Ащ ыуж лъэпкъ искусствэм изэгъэшIэн шIэныгъэ лъапсэ иIэу Маринэ фежьагъ. Тхыпхъэхэм, дышъэида­гъэм, шъуашэм ыкIи нэмыкI лъэныкъуабэу ар къэзыгъэ­псырэм якъежьапIи, ятарихъи, янепи ыуж ыфэу, къэ­бар къэкIуапIэхэм алъы­хъоу ыублагъ. А гъогум искусствэм илъэныкъуабэмэ нэIуа­сэ афишIыгъ. Джащ фэд археологием хэщагъэ зэрэхъугъэри. Адыгэм иискусствэ иIахьышIу тиIуашъхьэ­хэм ащыухъумагъ.
— А лъэхъаным, блэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм, археологием ылъэныкъокIэ IофшIэнышхохэр адыгэ чIыгум щырекIощтыгъэх, — къеIуатэ Маринэ. — Iошъхьэ лъапIэмэ, къэгъэсэй инымэ лIэшIэгъу пчъагъэ­мэ, илъэс минымэ тфаухъума­гъэхэр, чIы ныбэм илъыгъэхэр археологмэ тапашъхьэ къыралъхьагъэх. Ахэм якъэбар зэхэтхыщтыгъэмэ, джы тинэрылъэгъу хъугъэх, уателэжьыхьан амал дгъотыгъэ. А лъэхъаныр ары сэ шIэныгъэлэжьын Iофым хэщагъэ сызы­хъугъэр, тиушэтэкIо институт сыщылэжьэнэу 1988-рэ илъэсым сызырагъэблэгъа­гъэр. Джащ ще­гъэжьагъэу непэ къызнэсыгъэм мыщ сыIут, сищыIэныгъэ ызыныкъо мыщ щыкIуагъ, сыгу, спсэ щыщ хъугъэ.
А лъэхъаным археологием икъутамэ тиинститут щылажьэ­щтыгъ. Мы унэшхом (конференциехэр зыщызэхащэрэм тыщызэдэгущыIагъ) археологием пылъыгъэхэ Аулъэ Пщымаф, Петр Дитлер фэдэ шIэныгъэлэжь бэлахьхэр чIэсыгъэх. ЕтIанэ ЛэупэкIэ Нурбый ахэм къа­хэхьагъ, сэри нэIуасэ сыфэхъугъ. Ахэм сыдахьыхи, археологием фэщагъэ сыхъугъ, лъэпкъ искусствэм ипкъыгъохэу археологмэ къычIа­хыхэрэр сшIогъэшIэгъон хъугъэх, зэзгъэшIэнхэу сыублагъ, непи а Iофыр зэпызгъэурэп. Джы сэшIэ — Мыекъопэ культурэм нахь цIэрыIорэ нахь баирэ дунаим тетэп. А пстэур зэбгъэшIэнэу узыфежьэрэм, зым нахьи зыр нахь гъэшIэгъонэу къызэкIоцIэкIы, хъур­джэнэ-хъурджанэу зэхэт.
Джаущтэу, археологием къыпкъырыкIызэ, тыжьын, дышъэ, Iашэ ыкIи искусствэм инэмыкI пкъыгъохэу чIым ыухъумагъэхэм язэгъэшIэн Маринэ пыщагъэ хъугъэ. АщкIэ анахь макIэу зэхафыгъэ лъэхъаныр, макIэу аушэтыгъэр гурыт лIэшIэгъухэр арыти, ащ зыфигъэзагъ, дэлэжьагъ, искусствэхэмкIэ кандидатыцIэри ары къызэриушыхьатыжьыгъэри. «Гурыт лIэшIэгъухэм адыгэхэр гъучIым художествэм ылъэныкъокIэ зэрэдэлажьэщтыгъэхэр» ыIоу, я Х — ХVI-рэ лIэшIэгъухэр къызэлъиубытыхэу монографие зэIэкIэлъ диссертацием нэмыкIэу ыт­хыгъ.
— Гурыт лъэхъаным тичIыгу бэ щызэблэкIыгъэр, — къеIуатэ Маринэ. — Тиадыгэ лъэпкъ итеуцогъу охътагъ, цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ къихьэщтыгъ, икIыжьы­щтыгъ, хэкум пхырыкIыщтыгъэх, къыпхырыкIыжьыщтыгъэх. Ахэм яфэмэ-бжьымэ адыгэм къытырихьэщтыгъ, ежьыми бэ кIэрахыщтыгъэр, культурэ ин хэлъыгъэба. Джаущтэу культурэ гъэшIэгъон дэдэ иIэ хъугъэ тичIыгу.
НепэкIэ ащ ишыхьатэу археологическэ саугъэтэу тиIэр гъунэнчъ. Шъыпкъэ, IэрышI хым иегъэшхо лъэп­къыми, ащ икIэни къякIыгъ, бэдэд ыгъэкIодыгъэр. Хым къэгъэсэй Iошъхьэ лъапIэхэр ылъэ­сыхьэхи, зэбгырихыгъэх, иорхэм пкъыгъо лъа­пIэхэр нэпкъышъхьэмэ къыIуатакъомэ, ахэр зиIахь мафэр нахьыбэ хъузэ, бэ зэбгырахыгъэр, чIэнагъэ хъугъэр. Ар гуузыба!
Къэгъэсэй Iуашъхьэмэ хьап-щып зэфэшъхьафэу бэ къачIэкIырэр, дышъэм, тыжьыным дэлажьэхэ­рэм, гъукIэ Iазэмэ яIэшIагъэхэр мымакIэу къащагъотых. Ахэм сакъыпкъырыкIызэ, тидэкIо IэпэIасэхэм яIэшIагъэмэ нахь сапыщагъэ хъугъэ, ахэм язэгъэшIэни Iоф гъэнэфагъэ хъугъэ. Адыгэ шъуашэм, дышъэ­идагъэм, ятIэм, пхъэм, цым, IутIэным, гъучIым адэлажьэхэрэм яIэшIагъэхэр непи зэсэгъа­шIэх, къэсэтхыжьых, а зэкIэ лъэпкъ искусствэм хэхьэ, — еIо Маринэ.
Адыгэм иискусствэ изэгъэшIэн Маринэ IэкIыб къэралыгъуабэмэ арищагъ, хэхэс адыгэмэ ахэхьагъ, ягушъхьэлэжьыгъи, яIэшIэгъэ шIагъохэри зэригъэлъэгъугъэх. Фитыгъуаджэу зышъхьэ езыхьыжьэжьыгъэ адыгэхэр дунаим зэрэщитэкъухьагъэ­хэм фэдэу, лъэпкъ искусствэри зэбгырыдзыгъ. Израиль, Иорданием, Тыркуем, Европэм арыс адыгэхэу зыхэхьагъэхэм зыдырахыжьыгъэмэ адакIоу, джыри ащашIырэмэ защигъэгъозагъ, къытхыжьыгъэх. Ежь ышъхьэкIэ къыугъоигъэ-къытхыжьыгъэр хъарзынэщ бай зэгъэуIугъэ хъугъэ.
— Этнографическэ экспедициемэ афэдагъэх а дэкIыгъохэр, зекIо гъогухэр, — игупшысэ лъегъэкIуатэ шIэныгъэлэжьым. — Адыгэ шэн-хабзэр, бзыпхъэр, IорыIуатэхэр къазэрахэнагъэм тызэрэкIэупчIэщты­гъэм фэдэу «Iэпэщысэхэр, дышъэидэхэр, Iашэхэр шъуиIэжьха?» тIоти, тяупчIыщтыгъ. Джы бэ зэдгъэшIагъэр, ау егъэжьапIэр джащ фэдагъ.
1991-рэ илъэсым апэрэу Израиль щыпсэурэ адыгэхэм тиунагъокIэ тахэхьагъ, мазэм ехъурэ тыщы­Iагъ, Кфар-Камэ тыщыхьэкIагъ, Рихьаныйи ренэу тыкIощтыгъ. Ащыгъум зэхэсхыгъэ тыжьынышIэ бэлахьэу, илъэси 101-рэ ыгъэшIа­гъэу, хэкум икIыжьыгъэхэм яапэрэ сабыеу 1870-рэ илъэсым Кфар-Камэ къыщыхъу­гъэ ЛIыIужъу Исмахьилэ ыкъоу Мусса икъэбар. Ащ икIалэу Хьамедэ унэ-музей зэгъэ­фагъэ ятэ ыцIэкIэ ышIыгъ, ащ тызэкIом, Iэмэ-псымэу ятэ зэрылажьэщтыгъэхэр, тыжьынашIэм иIэшIагъэхэр зэхэугъоягъэу къэслъэгъугъэх, ахэм анэмыкIэу бэ ышIы­гъэу адыгэхэми, арабхэми, тыр­кухэ­ми, джуртхэми къафэнагъэр.
Къыхэгъэщыгъэн фае, шIыкIэу ыгъэ­федагъэхэм, пкъыгъохэр зэрэшIыгъэхэм, орнаментэу, тхыпхъэу атыришIыхьагъэ­хэм, сэуат хэлъэу гравировкэкIэ ыгъэдэхагъэхэм адыгэ ижьырэ шIыкIэ ахэслъэгъуагъ. Анахь гъэшIэгъоныр, Мусса ятэжь исэшхоу зыдырихыжьыгъэр къау­хъумагъэу къыднэсыжьыгъ, идэ­хагъэ­кIи ишIыкIэкIи адыгэ Iашэу згъэу­нэфыгъэ, — еIо Маринэ.
Ар зыIукIагъэу, зыдэгущыIагъэхэм янахьыбэр джы щыIэжьхэп, ау адыгэ культурэм изы IахьышIу Маринэ къыухъу­мэн, къакIэрихыжьын ылъэкIыгъ. А пстэури цIыфхэм ашIэным, алъэгъуным фэшI лъэпкъ искусствэр зыщызэгъэуIугъэщт виртуальнэ музей тигущыIэгъу ыгъэпсы шIоигъу. Арэу зыхъурэм хэ­гъэгу зэфэшъхьафхэм ащыIэ адыгэ кIэным, адыгэ IэшIагъэхэм, Iашэхэм, хэти, тыдэ щыIэми, яплъын ылъэкIыщт. Ежь IэкIэлъыри, хэхэс адыгэмэ яехэри зы хъарзынэщ илъыщтых, фаем хахъо фишIы­шъущт, ащ изэфэхьысыжьэу лъэпкъ искусствэр ухъумагъэ хъущт.
Маринэ гухэлъышIоу къыздырихьакIырэмэ ащыщ «Мыекъопэ культурэкIэ» зыцIэ раIогъэ Iуашъхьэу, зэрэдунаеу щыцIэрыIо хъугъэ Ошъадэ зыщетIагъэхэм дэжь археологическэ саугъэт гъэлъэгъуа­пIэ, Iуашъхьэм къычIахыгъэхэм япэшIыжьхэр чIэтхэу щыгъэпсыгъэныр. Ащ фэдэ екIолIакIэр зыдэщыIэгъэ къэралыгъо пчъагъэмэ ащилъэгъугъ. Шъыпкъэ, ащ игугъу зишIырэр илъэс заулэ хъугъэ, игухэлъи шъхьэихыгъэ зэIукIабэмэ къащишIыгъ, ау Iофым егъэжьапIэ фэхъурэп. Ары нахь мышIэми, ари зэгорэм гъэцэкIагъэ хъуным щэгугъы.
— Мыщ фэдэ Iофхэр дунаим щызэгъэзэфагъэх, уяхъопсэнэу ащыгъэ­псыгъэх. Тыркуеми, Израили, Иорданиеми, Германиеми, Франциеми ащыслъэгъугъэх, — къыхегъахъо Маринэ. — Ахэм агъэбыракъырэмрэ тэ ти Ошъадэрэ уашъомрэ чIы­лъэм­рэ афэд язэпэчыжьагъэ. Мыр джырэ нэс зэрэтымыгъэфедагъэр гукъау. ЕтIанэ, тиIэхэба джыри IэшIэгъэ гъэшIэгъонхэр къызчIахыгъэ­хэр, зэрэдунаеу джы щыгъуазэхэу.
Ахэр гухэлъышIух, ау ащ дакIоу шIэныгъэлэжьын Iофри Маринэ лъегъэкIуатэ. Мы аужырэ илъэсхэм тхылъ зэфэшъхьафхэр къыдигъэкIыгъэх. «Адыгэм иискусствэрэ икультурэрэ ядунай» ыIоу альбом шъхьаф ыгъэхьазырыгъ. Этнологиемрэ искусствэмрэ апылъ отделэу Маринэ зыщылажьэрэм ыгъэхьазырыгъэ тхылъ Iужъу ушъагъэу «Адыгэхэм якультурэрэ ящыIакIэрэ: адыгэ Хабзэр» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. Джыри зы монографие ыухыгъ. Ащ дакIоу Адыгеим имызакъоу, фэшъхьаф шъолъырхэми ащырекIокIырэ Iэнэ хъураехэм, конференциехэм, симпозиумхэм ахэлажьэ, статья зэфэшъхьафхэр къыхеутых.
Iофтхьэбзэ гъэшIэгъоныбэу тигущы­Iэгъу зыдэлажьэрэмэ ащыщ Лъэпкъ творчествэм и Къэралыгъо Унэу В.Д. Поленовым ыцIэ зыхьырэм IорIотэ-этнографическэ проектэу Урысыем ишъолъырхэм ащигъэцакIэрэр. ТишъолъыркIэ IофшIэным изэхэщэн Маринэ чанэу дэлэжьагъ. Ащ пае Москва рагъэблагъи, форумым хэлэжьагъ, джы Урысыем культурэмкIэ и Министерствэ иэкспертмэ ахагъэхьагъ.
КъэIогъэн фае, этнологиемкIэ къутамэу непэ Маринэ зыщылажьэрэр тиинститут апэу къыщызэIуахыгъэхэм ащыщ. Непэ ащ Iоф щашIэ отделым ипащэу Хъоткъо Самиррэ Бузарэ Азэматрэ.
— Этнографым и Мафэ зыщыхэдгъэунэфыкIырэм ацIэ къеIогъэн фае лъагъор хэзыщыгъэхэм: Азэмэтэ Мин-Къутас, Къоджэшъэо Эмм, Iэшъхьэмэфэ Любовь, Мэрэтыкъо Мухътар, Унэрэкъо Мир, Шыу Щэбан, Джэндэрэ Мариет, Тхъа­гъэпсэу Галин, Гъубжьэкъо Марат, нэмыкIхэри. Сэ мыщ сыкъызыIохьэм, куп шIукIае тыхъущтыгъэ, джы нэбгырищ нахьэу тыкъэнагъэп. Къыдгоуцонэу, тиIоф лъи­гъэкIотэнэу ныбжьыкIэ тиIэп. Ар гукъау, ау тиIофхэр зыпкъ иуцо­жьыным тыщэгугъы, — еIо Маринэ илъэпкъ зэрэфэгумэкIырэр къы­хэщэу.
Анцокъо Ирин.