БзэшIэныгъэлэжьхэм джы­рэ лъэхъанэм зэрагъэу­нэфырэмкIэ, бзэ 7164-рэ фэдиз бзэ унэгъуи 142-мэ ахахьэхэу дунаим тет (лъэпкъхэр арэп — бзэхэм япчъагъ). Ау а пчъагъэр зэхъокIы, сыда пIомэ ахэр ренэу кIалъытыкIыжьых: диалектхэр зэхахьэхэшъ, зы куп мэхъух, кIэу бзэ къагъэпсы, бзэ горэхэр мэкIодых, арышъ, къащэкIэ.

ЮНЕСКО-м къызэрилъытэрэмкIэ, 2025-рэ илъэсым имэзэе мазэ ехъулIэу дунаим бзэ 8324-рэ тетэу ары, ахэм ащыщэу 7000 фэдизыр агъэфедэх, адрэхэр щыIэжьхэп.
Тхьамэфэ заулэ къэс зыфэдэ къэмы­хъугъэ бзэр аужырэу зыгъэфедэрэм зэрэщымыIэжьым къыхэкIэу дунаим зы бзэ текIодыкIы, а щынагъор бзэхэм япроцент 40-м шъхьащыт.
ШIэныгъэхэмкIэ Урысые Академием бзэшIэныгъэмкIэ и Институт ишIэны­гъэлэжь шъхьаIэу Юрий Коряковым зэрилъытэрэмкIэ, 2100-рэ илъэсым ехъулIэу дунаим бзэ 279-рэ текIодыкIын ылъэкIыщт.
Тэри, адыгэхэм, а тхьамыкIагъом къытщиухьэрэп. Непэ тиадыгабзи, титарихъи, тишэн-хабзэхэри зэдгъэшIэнхэм зыпари къыпэуцурэп. МыщкIэ мысагъэр зэкIэ зиер тэры, тишъхьахынагъ, тифетэугъ, лъэпкъ зэхашIэу тиIэр макIэ зэрэтшIырэр ары. Тинахьыбэрэм адыга­бзэр икъоу амышIэу, урысыбзэ-адыгэбзэ зэхэпхъагъэкIэ мэгущыIэх, ау бзи­тIумэ язи икъоу ахэм ашIэрэп. Илъэс мыхъугъэ сабыеу джыри къэмыгущы­Iэрэм джыбэ телефоныр ратышъ, ямыныдэлъфыбзэкIэ мультфильмэхэм арагъэплъы. Сабыим джыри зы адыгэ гущыIэ рамыгъашIэзэ урысыбзэкIэ къэ­гущыIэ.
Илъэс заулэ хъугъэу адыгэ гущыIэхэу жъы хъугъэхэу, мэкIэ дэдэрэ дгъэфедэжьхэрэр тэугъоих. Ахэм ащыщхэу тигущыIалъэ хэттхэгъэ гущыIэ купырэ ижъырэ фэIо-фэшIэ заулэу тилъэпкъ ыгъэцакIэщтыгъэхэмрэ шъуащыдгъэ­гъозэщт. Нахь гурыIогъошIу хъуным пае гущыIэхэр адыгабзэкIи урысыбзэкIи къэттхыгъэх. Аргъэйфыгу (черная икра) — ар­гъэим (лосось) къыкIоцIахырэ пцэжъые кIэнкIэ шIуцIэ жъгъэйхэр. Шхыныгъо хэшыкIыгъэу алъытэ. Бзыукъуай (просвирник) — лъхъанчэу, Iужъоу зэхэтхэу Iэгухэм къадэкIэрэ уц лъэпкъ. Жъгъэйхэу къыпыкIэхэрэр адыгэ къоехьалым ехьыщы-
рых. ТицIыкIугъом къыпытчыхэти, тшхы­щтыгъэх.
ЕлъэшъокI (шлевка) — бгырыпх ищыпI, гъончэдж шъхьаIум бгырыпхыр зэращэу пыдагъэхэр, лIэпс гъуанэхэр къэзыгъэпсыхэрэр.
Мыжъоджан (накипь) — псыр зэрагъэжъорэ хьакъу-шыкъум ыкIоцI зэфэ­дэкIэ фыжьышъоу ихъорэр ары.
Псылъэхъу (осьминог) — хым хэсырэ шъхьэлъэкъо псэушъхьэшхоу, гуищ зыкIоцIытэу, блэм ыпкъ фэдэхэу зэ­ры­Iабэу заулэ зыпытыр.
Псыхьэбэщ (палка для ношения котла с водой) — игъумагъэкIэ Iапшъэм фэдизэу, бэщ занкIэу метрищ фэдиз зикIыхьагъэу, ышъхьагъыкIэ ыгузэгу лэгъупым ыкъопс дэфэнэу хэупкIыгъэ зиIэ пхъэ псэуалъ. Пщэрыхьанхэ зы­хъукIэ, кIэлэ IэтэхъуитIу псыхьэбэщыр джэрз лэгъупым ыкъопс кIаути, псы-­
хъом кIощтыгъэх псы къахьынэу. Псыр къатемыутхэным пае бэщ гузэгум дэупкIыгъэу иIэм лэгъупым ыкъопс изэфэдитIум фэшIоу дагъэуцощтыгъ. НэбгыритIоу бэщым кIэтхэм лэгъупыр ща­мыгъэцIанлъэу, зыпкъ итэу, псыри зытырамыкIэжьэу къахьыщтыгъ. ИжъыкIэ илъэсым исыдрэ лъэхъани типсыхъомэ псы къахахыщтыгъ. Ешъощтыгъэх ыкIи рыпщэрыхьэщтыгъэх. Джарэу типсыхъо­хэр къэбзагъэх.
ПхъэзэтеупкI (сруб) — чъыгыпкъ зэнкIэ зэикIхэм пхъэшъуампIэхэр атеупсыкIыгъэхэу, якIыхьагъэмкIэ апкъыхэр зэтыралъхьэхэмэ зэкIунхэу апакIэхэм апэблагъэхэу лэдэхыхэр афашIыхэу, а пакIэмэ адэупкIыгъэхэр зэшIуагъэуцохэмэ, зэхагъэуцохэзэ плIэмыеу дэпкъ­хэр зэрашIыхьэхэрэ пхъэшIакI. Адыгэмэ псэуалъэхэм ащыщхэр пхъэзэтеупкIэкIэ щагумэ ащагъэпсыщтыгъэх. ГущыIэм пае, пхъэлъэкъуиплIхэр (пкъэуиплI­хэр) конхэм, хьамбархэм ачIагъэуцощтыгъэх. А пхъэлъакъомэ щэрэхъым фэдэхэу зэикIыхэу пхъэ хъурэе пIуакIэ­хэр апашIыхьэщтыгъ. Ахэм ашIокIыхэу зы цыгъуи, зы шъуайи коным ихьанхэ алъэкIыщтыгъэп. Лэжьыгъэр къабзэу, амыушIоеу арылъыщтыгъ.
Коны — хьамбарэу пхъэзэтеупкIыкIэ шIыгъэр.
Темэн тезэч (торф) — темэнхэм уц зэмылIэужыгъохэр бэу къахэкIэх. Темэныпсэу акIэтхэм ахэр ахэфэх, чIехьэх. Илъэс пчъагъэхэм аущтэу темэнычIэм щызэIукIагъэу псым жьы ахимыгъахьэу, хэмыкIуадэхэу чIэлъхэр убагъэ мэхъух. КъычIахыхэу загъэгъушъхэкIэ, дэгъоу мэстых, фэбэ дэгъу къаты. Адыгеим темэныбэ ит, темэн тезэчхэр зыхэлъхэу бэ ахэтхэр, ау тиреспубликэ къыщы­чIахыхэу, щагъэфедэхэу тыщыгъуазэп.
Тхьацумастэ (обряд для новрож­денных) — пшъэшъэжъые унагъом къы­зихъокIэ, тхьацу такъыр цIыкIу, хъураеу ауIэрэпшыти, мастэ хаIущтыгъ. Ахьыти къэлэпчъэ дэхьэгъум щычIатIэщтыгъ. ЗыдакIокIэ ытыщ щымыгъупшэным пай арэущтэу зыкIашIыщтыгъэр.
Шъэожъые къызихъокIэ, тхьацу хъурэе цIыкIум мастэр хаIути, джэныкъо пашъхьэм щычIатIэщтыгъ. Арэущтэу зыкIашIыщтыгъэр хъулъфыгъэр тыдэ кIуагъэми, сыдигъуи ядэжь псаоу къыгъэзэжьынэу арыгъэ.
Хьамшъоу (перга, цветочная пыльца) — къэгъэгъэ сап. Унэхэмрэ нэ­мыкI псэуалъэхэу къамылышъхьэ зиIэхэмрэ зэрэбгъэгъэ къамылхэу пхъэшъхьакIэм къыпыщырэмэ апакIэмэ хьабжьэмэ къэгъэгъэ сапэу араубэхэрэм «хьам­шъоу» араIо. Хьамшъоур зэралъхьэгъэ къамыл пакIэхэр етIапцIэкIэ бжьэмэ Iуаежьы, агъэпытэжьы. ЕтIэ гъугъэхэр зыIулъ къамыл пакIэхэр къахэщых. Ахэр унашъхьэхэм кIэлэцIыкIухэм къахалъэшъухэти, зэгуачыщтыгъэх, къэгъэгъэ сэпэ гъожьэу, хьамшъооу илъхэр къырахыти, ашхыщтыгъ. ПсауныгъэмкIэ ащ шIуагъэ иI. Джырэ лъэхъаным къэгъэгъэ сапэр (перга) бжьахъомэ ащэ. Медицинэм зэрилъытэрэмкIэ, лъым хэлъ шъоущыгъур егъэмакIэ, нэхэмкIи, шъхьэ­куцIымкIи Iэзэгъу, ау зы мафэм щай джэмышхищым ифэрэм нахьыбэ пшхы хъущтэп. Унашъхьэм телъ къамыл па­кIэмэ хъоеу мыгъэ бжьэмэ хьамшъоу арашIыхьагъ.

Iанэ, Iэнэ лъэкъуищ (низкий столик на 3-х ножках) — зы пхъэ лъэпкъым, хэшъаем, кIаим е нэмыкIым хэшIы­кIыгъэу, ышъхьагъ зэныбжьэу, хъураеу, тыралъхьэрэ шхыныгъор къемытIэтIэхынэу, къемычъэхынэу, ыгъунэхэр макIэу хэIэтыкIыгъэу къыухъурэихьэу, лъэкъуищ зыкIэтэу шхынхэр зытыралъхьэхэрэ, зытешхыкIыхэрэ унэгъо IэпIэ пкъыгъу. Зы Iанэм пхъэнтIэкIу лъхъанчэхэу щы кIэрагъэуцо. Ахэм аныбжьыхэмкIэ зэлэгъухэу фэкъолIыми оркъыми нэбгырищ пагъэтIысхьэ, зэфэ-
дэу шхыныгъохэр къараты. ИжъыкIэ пщыхэм хэушъхьафыкIыгъэу Iанэр къафахьыщтыгъ. Зыдигъэшхэщтыр, фэкъо­лIынкIи оркъынкIи фит, ежь къыхихыщтыгъ.
Шхыныгъо зэмылIэужыгъохэр Iэнэ зэблэхъукIэ шъхьаф-шъхьафэу къахьэу хэбзагъэ. ИжъыкIэ унэгъо байхэм, пщыхэм, Iэнэ пшIыкIутIум щегъэжьагъэу шъэм нэс зиIэщтыгъэхэр ахэтыгъэх. Натрыф мамырысыр е фыгу пIастэр зэрэстырэу къужъэе бэлагъэкIэ Iэнашъом тыралъхьэ, зэрагъафэ, ыгузэгу раукурбыкIы, чэмытхъу ралъхьэ е щыпс рагъахъо, лы гъэжъагъэхэр е гъэжъуагъэхэр пIастэм ышъхьагъ къырагъэтIы­лъэкIызэ тыралъхьэ. Шхэхэрэр мыхьамелэм IэхъуамбэхэмкIэ хэIабэхэзэ къыхахы. Хъулъфыгъэхэри бзылъфы­гъэхэри шъхьаф-шъхьафэу Iанэхэм апэ­сых, ащ пае шъхьафэу къафаштэх. Iэнэ къэштэным, зэтегъэуцоным, зехьаным, къэгъэуцуным, зэблэхъуным, Iухыжьыным хэбзэ гъэнэфагъэхэр пылъых. Ахэр кIэлакIэмэ зэрахьэщтыгъэх. Iанэхэр загъэфедахэкIэ, къэбзэ-лъабзэу атхьа­кIыжьыхэти, пышIыкI дэпкъхэм апалъэ­жьыщтыгъэх.
ПхъэшIэ IэпэIасэхэм Iанэхэр зыхашIыкIыщт пхъэр къызэрэхахыщтым сыдигъуи лъэшэу анаIэ тырагъэты.
Хъулъфыгъэхэм, бзылъфыгъэхэм ыкIи сабыйхэм апае ашIыхэрэм ялъэгагъэ зэтекIы. Хъулъфыгъэ Iанэхэр алъэгуанджэмэ анахь лъагэхэп, бзылъфыгъэхэм яехэр нахь лъагэх. Ахэм алъакъохэр Iэнэ чIэгъым щаузэнкIынхэ фитых. Сабый Iанэхэр сыдигъокIи нахь лъхъанчэх.
ХьэмыгъэшхэIан (возвышение, защищающее продукты от собак) — губгъо пщыпIэхэм хьэхэр анэмысынхэу шхыныгъохэр зытыралъхьэхэу щагъэпсы­щтыгъэ лъэгапI. Пчэгъу лъэгиплIымэ чый атыралъхьэти, ашIыщтыгъ. Щэджэгъуашхэ ашIыщт шхыныгъохэу хынакIо-
мэ зыдахьыгъэхэр хьэмыгъэшхэ Iанэм тыралъхьэхи, гъупчъэхэр аштагъэх. Мэлахъомэ лы хъущэ агъажъи, пщыпIэм ыбгъукIэ щыт хьэмыгъэшхэ Iанэм тыралъхьагъэх.
Лъэпэмэфэ шхын (еда на добрую дорогу) — сабый быдзашъоу джыри гъомылэ пытэ зымышхыщтыгъэр янэ губгъом зыдихьыти, Iоф щызышIэхэрэм адэлажьэщтыгъ. Сабыир апэ шъофым зыдихьын зыхъукIэ, янэжъ шхыныгъо дэгъухэр ыупщэрыхьэщтыгъэх. Ащ «лъэ­пэмэфэ шхын» раIощтыгъэр ыкIи губ­гъом зыщыIукIэхэрэр бзылъфыгъэм ыхьа­кIэщтыгъэх. Зышхыхэрэр сабыим фэ­лъаIощтыгъэх насыпышIо, бэгъашIэ хъу­­нэу, непэ шъофым къакIуи ригъэ­жьэгъэ гъогур фэмафэу, бэрэчэт фэ­хъунэу фэхъохъущтыгъэх.
Лъэтегъэуцу, лъэтеуцу (обряд, праздник первого шага) — сабыим илъэс ыныбжь зыхъоу, хэкIукIынэу зыригъа­жьэкIэ лэтегъэуцо фашIы. ЦIыф бзаджэмэ яягъэ къырамыгъэкIынэу джэхашъом лэныстэкIэ е шъэжъыекIэ, хъураеу къа­гъэчъыхьэшъ, сабыир ра­гъэуцо, «лъэ­хъу-пшъэхъу зэпыупкI фа­шIы». Зыныбжь хэкIотэгъэ бзылъфыгъэм шъэжъыеми е хьарыпIэми ештэшъ, ылъэкъо цIыкIухэм адищызэ, ылъэмэ пытэу атетынэу, мылъэпаоу ищыIэныгъэ гъогу рыкIонэу фэлъаIозэ, «лъэхъу-­пшъэхъоу телъхэр зэпеупкIых». Къе­кIолIагъэхэм лъэтегъэуцо орэдыр къаIо, Iэгу теох, сабыйхэр къагъашъох.
Лъэтегъэуцом сабыим сэнэхьатэу хи­хыщтыр щагъэунэфэу аIо. Iэнэ лъэ­къуищым ышъхьашъо иинагъэкIэ хьалыу тыралъхьэшъ, техъо фашIыжьы. Ащ ыкIыIу пкъыгъо зэмылIэужыгъохэр рагъэкIух ыкIи IэнэтеIабэ сабыим рагъэшIы. Пшъэшъэжъыехэр — бзылъфыгъэ Iэпэщысэхэм, шъэожъыехэр — хъулъфыгъэ Iэдэ-уадэхэм, нэмыкIхэм ахагъа­дэх. Пкъыгъоу къыхихырэмкIэ зэрэлэ­жьэщт сэнэхьатэу фэхъущтыр къашIэ.
IэнэтеIабэр заухыкIэ, хьалыум техъор тырахышъ, бзылъфыгъэмэ ащыщ шъэ­жъые ештэшъ, хьалыур жъгъэеу зэхе­бзыкIы ыкIи цIыкIуи ини къырихьы­лIагъэхэм афегощы, ашхы.
Сарыхахьэ (проставление, еда, угощение от начинающего трудовую деятельность) — ижъыкIэ кIэлакIэу IофшIэныр езыгъажьэрэм апэрэ мафэм (гущыIэм пае, жъонакIо зыкIокIэ) янэжъ ядэжь щыфигъэхьазырыгъэ шхыныгъо кIэщыгъохэр зыдихьыхэти, IофшIэгъу гъусэ зыфэхъугъэхэр ыхьакIэщытыгъэх. Мы шэныр нэмыкI лъэпкъхэми зэрахьэ.
Ачъэгъашъу (ряженый, «скоморох») — нэIурыдз. Iачъэм ышъхьэ фэдэу упкIэм, пхъэм е нэмыкI горэм хэшIыкIыгъэу ижъыкIэ фэIо-фэшIэ зэфэшъхьафмэ ащагъэфедэщтыгъэ пкъыгъу. КIапщэм пчыхьэрэ ныбжьыкIэхэр екIуалIэщтыгъэх. КIэлэкIэ нэутхэм ынэгу ачъэгъашъо нэIурыдзэр Iуихъоти, пчэнышъо зытыриубгъощтыгъ, купыр ыгъэчэфыщтыгъ. Сымаджэу уIэгъэ хьылъэ зытелъым е пкъы зэпыкIыгъэ зыфэхъугъэм, сыд ыныбжьыми, унэу зэрылъым кIэлакIэхэр, пшъашъэхэр щызэрэугъоищтыгъэх. Зэсэмэркъэущтыгъэх, зэрэгъэчэфыщты­гъэх, сымаджэм иуз щагъэгъупшэщтыгъ, амыгъэчъыеу бэрэ щагъэлъыщтыгъ. Зыхэ­чъыекIэ, зимыгъэсысэу чэщ реным а зы чIыпIэм илъыщтыгъ. УIагъэри, зэпыкIыгъэри нахь псынкIэу кIыжьынымкIэ ишIуагъэ къакIощтыгъ.
Адыгэмэ илъэсым къыкIоцI мэфэкIыбэ хагъэунэфыкIыщтыгъ. ГущыIэм пае, жъонакIохэм жъоныр заухыкIэ, жъонэкIо дэхьажъ мэфэкI ашIыщтыгъ. Ащ ехъулIэу, чылэ мэфэкI Iанэм пае, ныбжьыкIэ купым ачъэгъашъор япащэу, ежь пчэнышъо теубгъуагъэу, адрэ игъу­сэхэми псэушъхьэ е хьэкIэ-къуакIэ го­рэмэ ашъохэр атеубгъуагъэхэу, Iэгу дэхьэ-дэкIэу зэрэчылэу къакIухьэщтыгъ, шхыныгъохэр къаугъоищтыгъ. Шъхьадж иIэм елъытыгъэу къятэщтыгъэх. Унэгъо баим иIэгу зыдахьэхэу, къаратырэр ашIомакIэ зыхъукIэ, ачъэгъашъом «зигъалIэти», пчъэIупэм Iугъуалъхьэщтыгъ. Бысымым, гущыIэм пае, тхьачэтыхъу къаритынэу ыIуагъэмэ, шкIэхъужъ къаритынэу еIофэ ачъэгъашъор «къэхъу­жьыщтыгъэп». Шъыгъорэ унагъохэр къаухьэщтыгъэх, ау ахэми зэхэхьэ Iанэм пае шхыныгъо горэхэр арагъахьыщтыгъэх. МэфэкIым щаупщэрыхьэгъэ шхыныгъомэ а унагъохэр аханыщтыгъэхэп, афарагъэхьы­щтыгъ.
Тэу Аслъан, Тэу Нуриет.