Къэбарыр чыжьэкIэ къезгъэ­жьэщт. БлэкIыгъэ илъэсым гъо­бэкъуаехэм я Шъхьал псынэ пае къэбар сылъыхъоу Къат ­Теуцожь сызфытеом, «ащ фэгъэхьыгъэу тхылъ сэтхышъ, къеж» къысиIуагъ. Къызыдэ­кIым, «пцIыус сымыхъунэу» ыIуи, къысфытетхи, ежь ­ышъхьэкIэ къысфихьыгъ.

«Джэрпэджэжь» — джары ыцIэр Урысыем инароднэ, АР-м изаслуженнэ сурэтышIэу, тхакIоу Къат Теуцожь ироман. Ар къызысетым, псынкIэу седжэн сшIошIыгъ, ау сыхэукъуагъ. Къэбарым ыкIоцI къэбар итэу, зэкIоцIыгъэщагъэу гъэпсыгъэ. Шъхьал псынэм изакъоп, бжъэдыгъу чIыналъэм икъэбар зэрэщытэу къыщыIотагъэу къычIэкIыгъ. Сшъхьэ исыубытэным пае седжэмэ, етIани къытезгъэзэжьмэ кIэсыджы-
кIыжьзэ, охътэ шIукIае тезгъэкIодагъ. Къат Теуцожь исурэтшIыкIэ уфэнэIуасэмэ, тхылъым ыкIышъокIи ар зэриер къэошIэ — Лъэпшъырэ иIэдэуадэхэмрэ шIуцIэ-­фыжьэу тешIыхьагъэх.
— Оешхоу, зэпымыоу къещхэу, орыжъхэр, псыхъоу Пщыщэ къыдэкIхэу, гъэ мэщыр ыхьы зыхъукIэ тянэ, тхьэшIошъхъуныгъэ иIэу, нэмаз ышIэу щытыгъ, гъучIхэр ощхым хысигъадзэщтыгъэх: тэбэубытхэр, табэхэр, щыуанхэр. Арэу пшIымэ, ощхыр зэпыужьэу алъы­тэщтыгъ. ГъучIыр ялъапIэщтыгъэба! Адыгэр ары апэрэу Кавказым гъучIыр щызыфытагъэр. Ар тхылъым ыкIышъо сшIынэу сезыгъэгупшысагъэр: Гъобэ­къуае зыдэщысым нахь лъэгаIоу Хъуды­мыжъ щыгъукIэщтыгъ. Лъэпшъ икIыщ Едэпсыкъое гъунэм Iутыщтыгъ. ТIуми яIа­гъэр зы уат. Лъэпшъ ищыдыбжь егъэ­плъыфэ, Хъудымыжъ уатэмкIэ гъучIыр ыфытэти, етIанэ Лъэпшъ фидзыжьы­щтыгъ, — еIо тхакIом.
Ащ фэдэу Нарт эпосым, IорIуатэм къыхэхыгъэ къэбарыбэ романым хэгъэ­щагъ. Ау къызщыригъажьэрэри кIэухэу фишIыжьырэри ежь Къат Теуцожь илIа­къокIэ зыщыщ къуаджэу Тэтэрхьабл. Чылэм икъежьапIэкIэ еублэшъ, икIоды­жьыпIэкIэ еухы. А хъугъэ-шIэгъитIум азы­фагу лъэпкъым, бжъэдыгъу чылэхэм, чIыпIацIэхэм ятарихъ гъэшIэгъонхэм, Нарт эпосым къыхэхыгъэ, тхьабэ шIошъ­хъуныгъэм афэгъэхьыгъэ къэбарыбэм уащегъэгъуазэ. А пстэуми пщы-оркъхэм­рэ фэкъолIхэмрэ язэфыщытыкIэ гупчэу ащыпхырыщыгъ.
«Пщы-оркъ зыкIи аубэу зэхэсхыгъэп. Адыгэ литературэм ахэм яхьылIагъэу ахэт къэбар мыщыухэр аштагъэп агукIэ, къыкIаIотыкIыжьыгъэхэп ыкIи». Пщы-оркъ­хэм афашIыгъэ жъалымыцIэр зэ-
ряфэмышъуашэр сурэтышIым зызфегъэу­нэфым илъэс 20 фэдиз ыныбжьыгъэр.
— 1969-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо ипоэмэу «Пщы-оркъ зау» зыфиIорэмкIэ диплом IофшIагъэ згъэхьазырыгъагъ. Ыусыгъэм техыгъэу сурэт 50 фэдиз сшIыгъагъэ. Джащ дэжьым къызгуры­Iуагъ пщы-оркъхэм апае аIуагъэхэр зэрэмы­шъыпкъэхэр. Теуцожь Цыгъо пцIы хырагъэусыхьагъэу сэлъытэ, сыда пIомэ а лъэхъаным ахэр уубынхэ фэягъэ. «Ащ ыуж сихьан» сIуи, зэрэстхыщт бзэ згъо­тыгъэп. Сежэзэ, сежэзэ непэ сыкъэси, хьакIэщ къэбархэри, хъарзынэщхэри зэхэзгъахьэхи тхылъыр щыIэ хъугъэ. Пщы-оркъхэм Iаеу апаIухьагъэр зэря­фэмышъуашэр нафэ къэсшIгъэ фэд, — къыздэгощагъ Теуцожь.
АМ: Ары шъхьаем, тиIорIуатэ къыхэнэгъэ къэбархэр Совет хабзэм ыпэкIэ ­аусыгъэх. Ахэми пцIа къаIощтыгъэр?
— Зэблахъугъ бэу. «Шэныбэжъхэр» еIошъ хэлъ гъыбзэ горэм. Аущтэу заджэщтыгъэхэр генералхэр ары. ЫужкIэ «пщы-оркъыжъхэмкIэ» зэблахъугъагъ. КъыщеIо зыгорэм бзылъфыгъэу губгъом мэщIус зыхьыхэрэм пщыхэр яшакIохэу, ахьырэ шхыныр щалъэм зэрилъэу шъуз­мэ атамэ тетэу, пщыхэр шым къемы­псыххэу, хэIабэхэзэ ашIуашхыжьэу. Пщым ар ышIэщтэп. Адыгэм узэригъэ­джэгущтэп пщылIэуи шIы, пщэуи шIы, сыда пIомэ зэкIэри зэрапIугъагъэр адыгэ хабзэр ары. Ащ фэдэу бэ къэсIон слъэкIыщтыр, ау ищыкIагъэп. Пщы зыдэ­мыс чылэхэр щыIагъэх, ау оркъхэр ахэм арагъапшэщтыгъэх, Iофыгъоу щыIэ­хэр зэшIуахыщтыгъ. Ежьхэр зыфыримыкъу­хэрэр пщы тхьаматэм рахьылIэщтыгъ. Ащ фэдагъ Къунчыкъокъо Пщымафэ, ар пщы тхьамэтэшхощтыгъ, — еIо Теуцожь.

Къунчыкъокъо Пщымафэ икъэхъукIэ пылъ къэбар зэтеIукIхэр хъарзынэщым къыхэхыгъэхэу тхылъым къыдэхьагъэх. Ахэм зэрахэтымкIэ, ятэу пщыр заукIым, ежьыр джыри ным ышъо хэлъыгъ. Къы­зэхъум, тыр зыгъэкIодыгъэхэм ежьыри аукIынэу ыуж къихьагъэх. Ау байкъол бзылъфыгъэм исабыеу къыдэхъугъэмкIэ зэблахъуи, Очэпщ плъыжьым фахьи ыпIугъ. ЫужкIэ къязыгъэлъфыгъэм ылъ ащ ышIэжьи, пщы тхьаматэ хъугъагъэ. КIочIэшIоу зэрэщытыгъэр мырэущтэу Теуцожь итхылъ къыщитхыгъ: «Къужъэе пкъэушхом хэч-хасэ зэрэдешIэрэр, къы­Iэтымэ, чIисэжьэу, ымакъи ыгъатхъэуи кIэдэIукIэу, ежьыми псыр ыкIыбкIэ къы­тырикIагъэу, пкъэумрэ ежьырырэ ащэхъу дунаишхом темытэу гугъэщтыгъэ». Джащ фэдэу пелыуаныгъэу, быгъум зеокIэ хи­гъафэщтыгъэу Къунчыкъокъо пщыр IорIотэжьым къыхэнагъ. Теуцожь Цыгъо ипоэмэ еджагъэхэм ащ икIэух хъугъэр ашIэ. Илъэс къэс зэIукIэщтыгъэ пщы-оркъ­хэр Пэнэжьыкъое хьакIэщхэм яз щызэфэсыгъэхэу зэхэзыхыгъэ фэкъолI­хэр чылэм къызэлъысхи, лъэныкъуитIур зэхэуагъ. Ау хьакIэщым зыкъизышIыхьэ­жьыгъэ пщы-оркъхэм афыримыкъухэ зэхъум, зы бзылъфыгъэ игукъэкIкIэ, хьа­кIэщым машIо кIадзи, къикIыгъэр аукIыгъ. Къунчыкъокъо Пщымафэ Тэтэр­хьаблэ дэсыгъэ шэкIо цIэрыIоу СтIашъу Дадыу псаоу IэкIэкIыжьыгъэп.
АМ: Теуцожь, уироман сызеджэм, Къунчыкъокъо пщым угу фэузэу къысщыхъугъ. Сыда ар къызкIахэпхыгъэр?
— Ежь закъыхихыжьыгъ нахь, сэ къа­хэсхыгъэп, сыда пIомэ пщы тхьамэтагъ, Iушыгъ. Ахэр зыщызэIукIэгъэхэ унэм машIо зыкIадзэм, аужырэ дэдэу къикIыгъэр Къунчыкъокъор ары. Ар ашIэпхъагъэп, жъалымыгъэу сэлъытэ, — еIо тхакIом.
Романым ипроцент 99-р хъарзынэщым къыхэхыгъэ тхыгъэх, хъугъэ-шIэгъэ шъып­къэх. ТхакIом ифитыныгъэ къызфигъэфеди, къэугупшысыгъэу хигъэхъуагъэр зэпыщытыгъэхэ Хьанахыкъо Къымчэрыерэ (фэкъолIхэу пщыхэр тедзыгъэнхэм кIэдэущтыгъэхэм япэщагъ) Къунчыкъокъо Пщымафэрэ язэдэгущыIэгъу. «Дунай хьафым пасэу сыкъызкIытепфыгъэр?»— еупчIы пщы тхьаматэр Хьанахыкъом. «Уищытхъу ары! Уищытхъу сызымыгъэ­рэхьатэу кIуапIи, чъапIи къысэзымытэу пэрыохъоу сиIагъэр», — иджэуап Къым­чэрые.
АМ: Теуцожь, сыда ахэр зыкIызэдэбгъэгущыIагъэхэр?
— Сэ сегупшыси, джащ фэдэ зэфэхьысыжь сшIыгъэ. Хьанахыкъом, зыдэкIуагъэм Тхьэм шIу щешI, пачъыхьэр ишъэо­гъугъ, сатыу дишIыщтыгъ, шыхэр фищэщтыгъэх. Урысыбзэр дэгъоу ышIэщтыгъ, мылъку иIэу, зэIэкIэлъэу, шъхьафитэу псэущтыгъ. Ары зыхъукIэ, сыда зымыгъэгупсэфыщтыгъэр? — къыздэгуащэ иеплъыкIэкIэ Теуцожь.
Къунчыкъокъо пщым илIэныгъэ Тэтэр­хьаблэ икIодыпIэ лъапсэ фэхъугъэу романым ыкIэм къыщытыгъ. Ишъхьэгъу­сэ зыукIыгъэ шакIор зыдэсыгъэ къуаджэр пщышхом ягуащэ урысыдзэм тырари­гъэгъэстыкIыгъэу ары.
Тхылъыр гъэшIэгъоны зышIыхэрэм ащыщых ыужкIэ къыщытыгъэ сурэтхэр. Теуцожь къызэриIуагъэмкIэ, аужырэ дэ­дэм Iанэм кIэрысэу ишIыхьагъэр Къун­чыкъокъо Пщымаф.
— Пщым пчэдыжьышхэ ешIы. Шъыпкъэр пIощтмэ, пкъыр сэ зытесшIыкIы­жьыгъ, — ишъэфхэм сащигъэгъозагъ Теуцожь. — Илъэс тIокIырэ плIырэ сыныбжьэу сытIыси, зытесшIыкIыжьыгъагъ. Ежь Къунчыкъокъо пщыр Iужъу­шхуагъэу, ныбэшъугъэу, плIэмыешъхуа­гъэу ары къызэраIорэр. Ащ фэдэу Iанэм пэзгъэтIысхьаныр ескугъэп. Ау шъхьэр ежь ий. КъызэраIожьыгъэм тетэу сшIыгъэ.
АМ: Теуцожь, романым иублапIэм укъэупчIэ: «Сыда нахь лъэ­шыр: сурэтыр ара, хьауми гущыIэр ара?» оIошъ. О джэуап зэптыжьыгъа?
— ГущыIэр нахь лъэш!
Адыгэм итарихъ инэкIубгъохэр зышIогъэшIэгъонхэм къашъхьапэщт тхылъэу «Джэрпэджэжьыр». Еджэ зышIоигъохэм тхылъеджапIэхэм ар чIагъотэщт.
Анцокъо Ирин.