Зыныбжь илъэс 18 имыкъугъэхэм ыкIи ахэм тIэкIу анахьыжъхэм ягъэсэныгъэ-пIуныгъэ, дунаим зэхъокIыныгъэу щыхъухэрэм еплъыкIэ тэрэз фыряIэныр, щыIэныгъэ гъогу тэрэз тегъэ­хьэгъэнхэр тиобществэ ианахь пшъэрылъ шъхьа­Iэхэм ащыщ.
ГумэкIыгъо шъхьаIэх
Мыхэм анахь мымакIэу узгъэгумэкIын Iофэу къэтэджы экстремизмэм ыкIи террориз­мэм ныбжьыкIэхэр ахащэхэ ашIоигъоу, ащ пае зэпхыкIэ амал зэфэшъхьафэу щыIэхэр къызфагъэфедэхэу, зиIофшIэн хьыкумым хэбзэнчъэу ылъы­тагъэу, къот гъэнэфагъэ зиIэ цIыфхэр е организациехэр япчъагъэкIэ мымакIэу зэрэщыIэхэр. Обществэм иеплъыкIэ къыдимыштэрэ зекIо-шIыкIэхэр ныбжьыкIэхэм къызхамыгъэфэным нахь тэрэзэу зэкIэхэми тынаIэ тетын фае.
Интернетымрэ социальнэ хъытыухэмрэ
БзэджашIэхэм технологие пэрытым иамалхэр лъэшэу къызфагъэфедэх. Интернетым инэкIубгъохэр, социальнэ хъытыухэм яаккаунтхэр шъэф шIы­кIэм тетэу ахэм агъэпсых, мы­хъунэу щыIэр, хэбзэнчъэу узэрэзекIощт шIыкIэхэм япхыгъэ къэбар нэпцIхэр зэхагъэуцох ыкIи къарагъахьэх.
НыбжьыкIэхэм ядунэееплъыкIэ зэтеуцо къодый. Зэпыугъо имыIэу ащ тэрэзэу ыкIи куоу удэлэжьэнэу щыт. АщкIэ тхьамыкIагъор щыбгъэзыен плъэ­кIыщт, ежь кIалэхэри чIыпIэ къин ифэщтхэп ыкIи ящыIэныгъэ гъогу гупсэфэу лъыкIотэщт. Ау зэкIэми анахь шъхьаIэр — ахэм ашIэрэр, аIорэр ыкIи цIыфэу зыдэгущыIэхэрэр зыфэдэхэр зэхашIыкIын фае. Арэу зыхъукIэ, ахэр зыми хигъэукъощтхэп, шъыпкъэр къагурыIощт.
Социальнэ хъытыухэм яшэпхъэ гъэнэфагъэхэр
Хабзэу щыIэм къызэрэди­лъытэу, социальнэ хъытыухэр зэрэбгъэфедэщтхэм япхыгъэ шэпхъэ хэушъхьафыкIыгъэхэр непэ щыIэх. Ахэр зыбгъэцакIэ­хэрэм, уизекIокIэ-шIыкIэхэмкIэ хэукъоныгъэ пшIыщтэп ыкIи пшъэдэкIыжь зыхьыхэрэм уахэ­фэщтэп. Ахэм шъуащыдгъэ­гъозэн:
— социальнэ хъытыум нэкIубгъо къыщызэIупхы зыхъукIэ, ащ о пцIэ е къыопхыгъэ къэбар шъыпкъэр ары иптхэнэу щытыр;
— къэугупшысыгъэ цIэхэр бгъэфедэхэ ыкIи ахэм ацIэкIэ утхэ хъущтэп, къэбар нэпцIхэр изытхагъэхэри, зыщыратхэгъэ чIыпIэри псынкIэу агъэунэфых;
— нэмыкI цIыфхэм япароль ыкIи логин зыфаIохэу нэкIубгъо­хэм апылъхэр къызIэкIэбгъахьэу бгъэфедэнхэр хэбзэнчъэу щыт;
— нэкIубгъор къызэIузыхыгъэм ежь епхыгъэ къэбархэр ары итын фаер, ахэр къаугу­пшысыхэрэп ыкIи нэмыкI цIыф­хэм яехэп;
— хабзэм ишапхъэхэр зыу­къорэ тхыгъэхэр, сурэтхэр, те­хыгъэхэр нэкIубгъохэм къарагъахьэрэп;
— хэшIыкI фиуимыIэмэ е къарыкIырэр къыбгурымыIорэ-
мэ, нэмыкI цIыфхэм ятхыгъэхэр уинэкIубгъо къибгъэуцо хъущтэп;
— уинэкIубгъо кIэтхагъэхэм нахь унаIэ атебгъэтын, ахэм къатхырэм джэуапэу ептыжьыщтым куоу уегупшысэн фае.
Гъогу пхэндж утезыщэрэ купхэр
А купхэр пчъагъэу зэтефыгъэх, ау зы мурад зэрепхых — ныбжьыкIэхэр хэгъэукъо­гъэнхэр, яягъэ арагъэкIыныр. Купэу умышIэхэрэм Интернетым нэкIубгъоу щыряIэм арытхагъэр бгъэцакIэ хъущтэп, джащ фэд, а тхыгъэхэр нэмыкI цIыфхэми ахэбгощэжьынхэу щытэп. Тхыгъэу ыкIи сурэтэу хэбзэм димыштэхэрэр къыз­IэкIэбгъахьэхэу, нэужым ахэр бгъэфедэхэмэ, уголовнэ Iоф къыпфызэIуахыщт ыкIи пшъэ­дэкIыжь уагъэхьыщт.
НэмыкI купэу нахь узфэса­къын фаехэм хэушъхьафыкIыгъэу ягугъу къэпшIыныр атефэ. Ахэм экстремизмэм ыкIи терроризмэм янэшанэхэм зара­гъэушъомбгъу, апыщэгъэ цIыф­хэм яеплъыкIэхэм адырагъа­штэзэ, агъапцIэх, нахьыбэу якуп зэрахащэщтым пылъых.
Къэбар тэрэзэу ыкIи шъыпкъэу щыIэм ежьхэм яеплъыкIэ ыкIыIу ашIы, ахэм язэхэфын бырсыр шIыкIэм тетэу ныбжьыкIэхэр куоу хащэх ыкIи пытэу зыIэкIаубытэхэрэр нэужым агъэ­IорышIэхэу фежьэх. Щынагъоу щыт зекIокIэ-шIыкIэхэр ныбжьыкIэхэм нахьыбэрэ къазэрахэфэщтым нэмыкI бзэ­джэшIэ купхэм яIофшIэн фэгъэ­загъ. Ахэми гумэкIыгъо нэмыкI обществэм къыфахьырэп.
Къэнэгъэ купхэр гупшысэ хьылъэхэм ахэт ныбжьыкIэхэу ежь-ежьырэу зипсауныгъэ зэрар езыхыжьыхэрэм япчъагъэ на­хьыбэ зэрашIыщтым ыуж итых. Ахэр къиныгъо чIыпIэ къин итхэ фэдэу къащагъэхъоу, ащ хэкIыпIэ имыIахэу агурагъаIо. АшIэрэ цIыфхэм е унэм адис яIахьыл-­гупсэхэм адэмыгущыIэнхэу афа­гъэпытэ. Ахэм агъэдаIохэ-
рэм анэгу укIаплъэмэ, зэхъо­кIыныгъэхэр олъэгъух, лъэшэу узгъэгумэкIын плъакIэр къаштэ, гупшысэгъуае мэхъух.
КъыхэкIы бзэджашIэхэм зэрар зэрахымэ ашIоигъо кIалэхэм къащышIырэр къагурымыIоу нахь заушъэфэу, ягущыIэни нахь макIи хъоу. Ны-тыхэр пыдзыкI ашIых, ахэм къаIорэр зэхахырэп, къыраутыжьы.
Мыхэм зэфэхьысыжь афэп­шIы­мэ, къыхэбгъэщын плъэкIыщтыр гъэнэфагъэ: бзэджэшIэ купхэм ахащэхэрэм нэмыкI цIыфхэр агу зэрэтемыфэхэрэр къагъэлъэгъонэу агъасэх, гъусэ зыфашIыхэрэм жъалымыгъэ ахэлъэу адэзекIонхэу тырагъэ­псахьых, лажьэ зимыIахэу ура­мым рыкIорэ цIыфым шIонэнхэу къырагъэкIы ыкIи зэо-банэм хэхьэх.
УнаIэ зытетын фэе Iофыгъохэр
НыбжьыкIэхэм ашIэн фае — умышIэрэ цIыфхэм шъхьэихыгъэу уикъэбар къафэпIуатэ хъущтэп. Ащ нахь щынагъоу щыт Интернетыр бгъэфедэзэ о къыо­пхыгъэ къэбархэр бгъэзекIохэ зыхъукIэ. Цыхьэ зыфэпшIын фае­хэр ны-тыхэр е ахэм анэмыкIэу ныбжь зиIэу унэм ис-
хэр ыкIи уигъэсэн пылъ на­хьыжъхэр ары.
СыдигъокIи унаIэ тетын фае кIэлэцIыкIухэм язекIокIэ-шIыкIэхэр псынкIэу зэблэхъугъэ хъугъэхэмэ. Пыщэгъоу яIэхэр зыфэдэхэр, аужырэ лъэхъаным ныбджэгъу къафэхъугъэхэр зы­фэдэхэр.
Зэрарэу къахьын алъэкIыщтыр
Интернетым иамалхэр къызфагъэфедэзэ бзэджэшIагъэхэр зезыхьэхэрэм япчъагъэ хэхъо. Ахэм нэмыкI цIыфхэр хащэнхэу ыуж итых, нахьыбэрэмкIэ анаIэ зытырадзэхэрэр ныбжьыкIэхэу еджапIэхэм ачIэсхэр ары. КIэлэцIыкIухэм язекIокIэ-шIыкIэхэм уалъыплъэн, упчIэхэр нахьыбэрэ яптын, ахэм къа­Iорэм къикIырэр къызгурыбгъэ­Iон фае ыкIи IэпыIэгъу ящыкIагъэмэ, Iэпэдэлэл шъумышI.

IэпыIэгъу ящыкIагъэмэ
Нэбгырэ пэпчъ щыIэныгъэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щеубыты. Ар ежь ышъхьэкIэ къыхехы. Джащ фэд, тызщеджэщтыри къыхэтэхы, IофшIэнэу тшIэщтыри тэгъэунэфы. Тыдэ тыгъэзагъэми, тызхэт купхэм яфэмэ-бжьымэ, яеплъыкIэхэр нахьыбэрэмкIэ къыттехьэх.
НыбжьыкIэхэм язекIокIэ-шIыкIэхэр обществэр зэрыгъуазэ­хэрэм атекIы хъумэ, ащ унаIэ тебдзэн фае.
Ащ фэдэ гумэкIыгъоу къэтэ­джыхэрэр хэушъхьафыкIыгъэ IофышIэхэм зэхафынэу щыт. Ау а кIалэм дэгущыIэнхэм пае ­ащ иунагъо нахьыжъэу исхэм макъэ къагъэIун, ащкIэ фиты­ныгъэ къатын фае.
Игъом мы Iофым ыуж уимы­хьэмэ, тхьамыкIэгъо зэфэ­шъ­хьафхэр къыкIэлъыкIохэу къы­хэкIы. КIалэхэр унэм екIых, бзэджэшIэ купхэм ахэхьэх, еджэнри IофшIэнри чIадзыжьы. Неущрэ мафэм епхыгъэу зи гукъэкI тэрэз яIэжьырэп, дунаир кIодыжьэу къащэхъу. ЦIыф зекIокIэ-шIыкIэ тэрэзхэм уасэ афашIырэп, ашъхьэкIэ зыпылъыжьхэп ыкIи нэ­мыкIхэм къараIорэм ыгъэгумэкIыхэрэп.
Гъэсэныгъэ-пIуныгъэ Iофхэм хэукъоныгъэу хэхъухьэхэрэм кIэух дэгъу афэхъурэп. Икъу фэдизэу кIэлэцIыкIухэм гъунэ алъыпфын фае. Ар ахэм агу рихьырэп, ау ащ зэдебгъэхьыхы хъущтэп. Iофыр нахь дэй къэзышIыхэрэм ащыщ ны-тыхэр зэгурымыIохэ хъумэ. Ащ ыпкъ къикIэу кIалэхэм язекIо-шIыкIэхэмрэ нэмыкI цIыфхэм зэрафыщытхэрэмрэ псынкIэу зэ­блэхъугъэ мэхъух, мыхъу-
нэу агу раубытагъэр щыгъэ­зыежьы­гъуай.
ЕплъыкIэхэр ыкIи зэфэхьысыжьхэр
Анахьэу унаIэ зытебгъэтын фаер Интернетыр кIалэхэм агъэфедэ хъумэ ары. Ащ узыфаер зэкIэ щыпшIэнэу щытэп. КъыхэкIы емыгупшысэхэу, тхыгъэхэм, сурэтхэм арытхэм
уасэ афамышIэу, хабзэм ишапхъэхэр ахэм ащаукъуагъэхэу, цIыфхэм къямыкIущт гущыIэхэр ахэтхэу нэкIубгъохэм къара­гъахьэхэу. Социальнэ хъытыухэм янэ­кIубгъохэм уафэсакъын, Интернетым итэу узхэхьэрэ купхэр зыфэдэхэр пшIэн фае.
НыбжьыкIэхэм бырсыр ямы­шIылIэу, къагурыIонэу, жэбзэ тэрэзкIэ мафэ къэс къафэпIо-тэн фае бзэджэшIагъэхэм, экстремизмэм е терроризмэм нэ­шанэу яIэхэр, ахэм уагоуцо зэрэмыхъущтыр.
Гъомлэшк Байзэт.