Адыгэм идунай щыцIэрыIо ­хъугъэ лъэпкъ проектышхоу «Лъапсэр» хы ШIуцIэ Iушъом Iус къуаджэхэм анэсыгъ.

Ащ дэлажьэу, АР-м изаслуженнэ журналистэу ТIэшъу Светланэ операторхэу Александр Никановымрэ Шъэ­джэшъэ Азэматрэ игъусэхэу тхьамэфэ зырызэу ПсышIопэ ыкIи ТIопсэ районхэм ащыIагъэх. Iоф зэрашIэрэм къыхэхыгъэ видео пычыгъохэу ТIэшъу Светланэ ихъытыу нэкIубгъохэм къаригъэхьагъэхэм цIыфхэр къыгъэбырсырыгъэх: алъэгъу­рэмрэ зэхахырэмрэ агу рихьыгъ, ашIогъэшIэгъоныгъ, упчIабэ яIагъ. Шапсыгъэ «Лъапсэр» джырэ нэс агъэхьазырыгъэ къэтынхэм афэмыдэу, нахь фабэу зы­Iуагъэхэри къахэкIыгъэх.
Сыд фэдагъа дэкIыгъор? Сыдэущтэу къапэгъокIыгъэха ыкIи сыда къафаIотагъэр? Светэ упчIэхэм джэуапхэр къаритыжьыгъ.
— Шапсыгъэхэм къытатыгъэ шакомрэ къое хьалыжъомрэ тшхызэ тыгущыIэщт, Ира. Шъоур мэшэлахь. Тхьаегъэпсэух, къытатыгъэр бэдэд. Тыщасэ сыкъикIы­жьыгъэм фэд. Ахэр чылэдэс шъыпкъэх. Ежь къамыгъэкIыгъэрэ амыхъугъэрэ ашхырэп. Шъоури ежьхэм кIащы. Эколо­гическэу, къабзэу машхэх. Джары ятэтэжъхэу илъэсишъэхэр къэзыгъэшIа­гъэхэм ясурэтхэри къазкIыфэнагъэхэр. Я 19-рэ лIэшIэгъум ыкIэм къэхъугъэ тыжъ­хэр бэрэ зэрэпсэугъэхэм къыхэкIэу сурэтхэр атырахынэу игъо ифагъэх. Ахэр къытагъэлъэгъугъэх, тэри къатетхыгъ. Ар тхъагъоба, былымба уятэжъ пIашъэр ащ фэдэу пшIэныр? — джащ фэдизыр къеIуатэ Светэ Шапсыгъэ къырищыгъэхэр Iанэм къытыригъэуцохэзэ.

ЗыдэгущыIагъэхэмрэ ылъэгъугъэмрэ гухахъо зэрахигъотагъэр къыхэщэу къы­Iотэнэу зыфаер бэ. Зыр къырегъажьэ, адырэм техьэ, етIанэ къыфегъэзэжьы. Джащ фэдиз иинагъэу «Лъапсэм» ихьатыркIэ хыIушъо шапсыгъэхэр ащ икIэ­рыкIэу къызфызэIуихыгъэх.
— ЧIыпIэхэр зэкIэ дэхэ дэдэх. Ахэм ыпэкIэ садэхьагъэу щытыгъ шъхьаем, мызыгъэгум сшIэрэп къысщышIыгъагъэр (ишъыпкъэу егъэшIагъо Светэ)! Апэрэу слъэгъухэрэм фэдэу, зэкIэ сшIодэхэ дэдэу, гукIэ зэхасшIэрэм сигъатхъэу сыкъэтыгъ. «2003-рэ, 2015-рэ илъэсхэм сызэкIом нахь сыныбжьыкIагъэти, ащ фэдизым гу лъыстэщтыгъэба, хьауми чылэхэр нахь джэшъуагъэха?» сэIошъ, сегупшысэ. Къуаджэу сыздэхьагъэр зэкIэ сыгу рихьыгъ. Адыгэлъыр къэджа, ныбжьыр хэкIотагъэшъ, нэмыкI нэкIэ сэплъа? СшIэрэп къэсIонэу, — къыIорэр шIома­кIэу гущыIэр къыIотэкъу сигущыIэгъу.
ПстэумкIи ПсышIопэ, ТIопсэ районхэм якъоджэ 11-мэ проектым дэлажьэхэрэр яблэгъагъэх. ЛIэкъо 44-мэ якъэбархэр тырахыгъэх, къарагъэIотагъэх. ЗэкIэмкIи унэгъо 52-рэ къыхагъэлэжьагъ. А зы лIа­къом иунэгъо тIурытIу-щырыщхэм яблэгъагъэх. Сыхьат 60-м ехъурэ видео къаращыжьыгъ.
Нахь тпэIудзыгъэ ПсышIопэ районымкIэ съемочнэ купым IофшIэныр ыублагъ. ШэхэкIэй (иныр, цIыкIур), Къэ­лэжъ, Хьаджыкъо, Нэжъыгу, Тхьагъапшъэ IофшIэгъу мэфихыр ащигъэкIуагъ. Пчэдыжьым сыхьатыр 9-м къыщегъэжьа­гъэу чэщ кIахэ нэс, сыхьат 13 — 14-рэ Iоф ышIэщтыгъ. Агъэнэфэгъэ унагъохэр зэкIэ къызэлъаубытынэу игъо ифэнхэм купым хэтхэр дэгуIэщтыгъэх.
— ПсышIопэ районым сыхьат 35-рэ къыщытетхыгъ. Унэгъо 28-мэ тыщыIагъ. ШэхэкIэйкIэ къедгъэжьагъ. ЦIыкIу пIонэп, инэп ыкIи. Ахэр аущтэу еджэхэрэп. Пэсэрэ зэманым, Кавказ заом ыпэкIэ, Шэхапэ къыщегъэжьагъэу Кавказ къушъ­хьэтхым нэсэу псыхъоу Шахэ икIэй адыгэ къоджэ тIокIищырэ тIурэ дэсыгъ. ШэхэкIэй ин (Большой Кичмай) зыфа­тIорэм ежьхэр зэреджэхэрэр Тыгъау — тыгъэ къызтепсэрэр, цIыкIум — Тхакъо, тыгъэ къызтемыпсэрэр. Ари апэрэу къызэхэсхыгъэхэм ащыщ. Шъыпкъэр пIощтмэ, сшIэщтыгъэп. КъэсшIагъэхэм ащыщ къоджацIэу Нэжъыгу (Наджико). Тэ Нэджыго тIоу тесагъ, тхылъхэми ары зэрадэтхагъэх, ау ар тэрэзэп, — къыфаIотагъэхэмкIэ къыздэгуащэ Светэ.

ТIопсэ районым ит чылэу зыдэхьагъэхэр нахь мэкIагъэми, ащ сыхьат пчъагъэу «Лъапсэм» дэлажьэхэрэм къыращыгъэр нахьыб — 41-рэ. АщкIэ ушъхьагъоу Светэ къыхигъэщырэр, ПсышIопэ районым Iоф зэрэщишIагъэр тIуапсэхэм хъытыум зэрэщалъэгъугъэр ары. Ягъунэгъухэм акIырыплъыгъэх, проектыр агу рихьыгъ, хэлажьэхэ ашIои­гъо хъугъэх, дэгъоу зыкъагъэхьазырыгъ.
— КъасIомэ сшIоигъор, арымысыжьхэми, яунэхэр ащэхэрэп. ХэпIэтедзэ фэдэу яIэу, гъэмафэрэ макIох, щызэрэугъоих. ШIоикъо щыщ Къоджэшъаохэр ячылэ дэсыжьхэп, зэкIэ зэбгырыкIыгъэх. А лIакъом щыщэу Ныджэпсыхъо (Новомихайловскэм) дэс Къоджэшъэо Рус­лъан проектым хэлэжьэным лъэш дэдэу кIэ­хъо­псыщтыгъ. Адыгеим икъуаджэхэм афэгъэхьыгъэ къэтынхэм зэкIэми ­яплъыгъ. Джы зыдэсхэм тызэрэмыкIошъущтыр зясэIом, ШIоикъо яхапIэу дэтым къыщы­зэрэугъоигъэх. Атетхынэу тыздэгущыIагъэхэм ащыщэу зы нэбгырэ «хьау» къы­тиIуагъэп. Ар лъэшэу сигуапэ хъугъэ. ЕтIанэ, тиуахътэ къэзгъэгъунэу зыкъызэрагъэхьазырын фаер ясIуагъэба, ар агъэцэкIагъ. АлъэкъуацIэхэмкIи бэ хъу­хэрэп. Джа къысфагъэнэфагъэхэр ары адэсхэри. ГущыIэм пае, Агуе ызыны­къор Нэгъуцух. ГъашIэм зэхэсымыхыгъэ лъэ­къуацIэхэр къэсшIагъэх: Гъырб, Шъыжъ, Iушъухо, Хъыртыу зыфэпIощтхэр, — еIо Светэ. — ЗгъэшIэгъуагъэхэм ащыщ КодэшъхьапIэ Даур унагъо зэрэдэсыр. ЛъэкъуацIэр абдзахэба, тыжъыр джащ дэфэнэу хъугъагъэ. Ар къызхэкIыгъэ Даурхэр Мамхыгъэ къикIыхи купышхоу, нэбгырэ 25-рэ фэдиз хъухэу, защытетхырэ мафэм ащ къэкIуагъэх. Къызэ­рэчIэкIыгъэмкIэ, шапсыгъэ Даур Саидэу тызэблэгъагъэм ятэжъ пщыныжь телъэу мэзым Iоф щишIэнэу агъакIуи, Шъхьэла­хъом япхъоу КодэшъхьапIэ щыщыр къы­щи къыдэнэгъагъ. ЗэпэIудзыгъэ хъугъэ Даурхэм ялIэужыкIэхэр зы уахътэм зэ­шIокIодыгъагъэх, ау ыужкIэ, илъэсипшI фэдизкIэ узэкIэIэбэжьмэ, къэзэрэгъоты­жьыгъэх. Джы зэлъэкIох, зэхахьэх. Анахь гъэшIэгъоныгъэр, операторэу сигъусэгъэ Шъэджэшъэ Азэмат ахэм япхъорэлъфэу къычIэкIыгъ ыкIи ар яIэпыIэгъоу ялIэкъо чъыг щыкIэрэ цIэхэр рагъэкъужьыгъэх. Шъэджэшъэ АзэматкIэ ТIопсэ район дэ­кIыгъор хэушъхьафыкIыгъэ дэдагъ. Шъэджэшъэ IуашъхьэкIэ заджэхэрэ чIыпIэ яIэу къычIэкIыгъ, ау лъэкъуацIэм изехьакIохэр щыIэжьхэу шапсыгъэхэр гугъагъэхэп.
Шъхьафэу Светэ зыцIэ къыриIоу, фэрэзэ шъыпкъэу, ыгу хэпкIагъэу къыхи­гъэщырэмэ ащыщ ТIопсэ районым щэIэфэхэ къезыщэкIыгъэхэу, ягъусэгъэ Iэлалэ Хьэсан. Хъулъфыгъэ ныбжьыкIэр Агуе щыщ, район гупчэ сымэджэщым хирургэу щэлажэ. Ащ дакIоу, мэусэ, орэд къеIо, бжьэхэр ехъух, унэгъо дахэ иI, илъэпкъ итарихъ изехьакIу, илъы­хъуакIу, иIотакIу. «Лъапсэр» якъуаджэ­хэм къызэрэкIорэр зешIэм, дэсынэу мафэхэр къаIихыгъ. Емызэщыжьэу, адыгэм икъэбар гъэшIэгъонхэр къафиIуа­тэзэ съемочнэ купыр унэгъо шъхьарыкIэу чылэхэм гупсэфэу къащырищэ­кIыгъ, ищыкIагъэмкIи IэпыIэгъу афэхъугъ. Джащ фэдизэу проектэу «Лъапсэр» шIобылым, уасэ фешIы, имэхьанэ къыгурэIо.
— Нэбгырэ миным ащ фэдэ кIалэу зы къахэфэнкIи хъун. Адыгэ Iофым лъэ­шэу пылъ. Адыгагъэм, хабзэм арэгъуазэ. Тыдэ тихьагъэми, къэбарэу къаIуатэрэр зэкIэ шIогъэшIэгъонэу, ытхьакIумэ кIэгъэ­зыкIыгъэу даIощтыгъ. КъаIуатэрэ пэпчъ ежь икъэбар Iахь къыхигъэхъожьызэ, къыгъэбаижьыщтыгъ. ХэшIыкI зыфыримыIэ щыIэп. Чылэ пэпчъ фэгъэхьыгъэ тарихъыр, къэбарыжъхэр ешIэх. «Лъа­псэм» ишIогъэшхо къыригъэкIыгъ. Ащи изакъоп, унэгъо заулэхэм къащытлъып­лъи тиIофшIакIэ къыгурыIуагъэти, ыужкIэ тызэблагъэхэрэм шъхьадж зэрэтIысын фаер ариIозэ, тиIофшIэни къыгъэпсынкIэщтыгъ. Съемочнэ купым щыщ хъугъагъэ. Лъэшэу тыфэраз! — еIо Светэ.
Ащ къысфиIотэгъэ гъэшIэгъоныбэр зы гъэзет нэкIубгъокIэ къэптхышъущтэп, ау а зэкIэмэ шIэхэу шъуяплъын шъулъэ­кIыщт. Шапсыгъэ «Лъапсэр» бжыхьэм къыщегъэжьагъэу къыдэкIыщт. Къуаджэ пэпчъ зы къэтын фэгъэхьыгъэщт. Арышъ, къызщагъэлъэгъощт мэкъэгъэIухэр блэшъумыгъэкIых, лъэпкъым итарихъ инэ­кIубгъуакIэхэр къызфызэIушъухыщтых.
Анцокъо Ирин.