Хьалыжъом ыкIи адыгэ къуаем, адыгэ къэбым ыкIи къужъым ямафэхэр Адыгеим щыхагъэунэфыкIынхэр хабзэ хъугъэ, республикэм къеблэгъэрэ зекIохэм ахэхъоным, чIыдэлъф лъэпкъым иижъырэ шхыныгъо IэшIухэм нэIуасэ афэшIыгъэнхэм ахэр афэIорышIэх. IэкIыб хэгъэгухэм ащыпсэурэ тилъэпкъэгъухэми адыгэ шхыныгъохэр къаухъумэх, фэсакъыпэхэзэ агъэхьазырых.

… — Я 90-рэ илъэсхэм якъихьэгъу­хэм адэжь дунэе мэкъумэщ къэгъэлъэ­гъонэу Берлин щыкIуагъэм сыхэлажьэзэ, нэмыц рестораныр зыфэдэр зэзгъа­шIэ сшIоигъоу ащ сычIэхьэгъагъ, — Краснодар краим и Шытхьэлэ район ипащэщтыгъэ Иван Имгрунт гъэзетэу «Адыгэ макъэм» икорреспондент къыфиIотэгъагъ, гухэкI нахь мышIэми, 2020-рэ илъэсым игъонэмысэу ащ идунай ыхъожьыгъ. — Къязгъэхьыщтыр сымышIэ зэхъум, официантым селъэIугъ: «Шъуа­дэжь къычIахьэрэмэ анахь агу рихьырэ шхыныгъор къысфэшъухь». Такъикъ заулэ нахь темышIагъэу пIуакIэу бзыгъэу, фыжьыбзэу адыгэ къуаер къа­хьыгъ! Слъэгъурэр сшIошъ хъущтыгъэп: адыгэ къуаер сыдым мыщ къыгъэсыгъа, Германием игупчэ шъыпкъэ?!
Имгрунт республикэм щалъытэрэ цIыф. Бэрэ талъэныкъо къакIощтыгъ, Адыгеими ныбджэгъубэ щыриIагъ.

Нэнэжъ ипщэрыхьэкIагъэм тетэу
Бурсэ пэмычыжьэу щыс къуаджэу Солуджак щыпсэурэ ГутIэ унагъор къы­зэрэбгъотыщтыр адыгэ хьалыгъоу агъа­жъэрэм ымэ IэшIоу Iэгъо-блэгъум итыр ары. Къоджэдэсхэр а мэм есэжьыгъэх, зэхашIэжьырэп ыкIи, ау хьакIэу къыдахьэрэмэ, анахьэу Кавказ къикIыгъэмэ къызакIаорэм, блэкIышъухэрэп.
— Мы унагъор мыщ дэгъоу щашIэ, — къеIуатэ къуаджэм ипащэу Бгъуашэ Орхан. — Фетихрэ ащ ишъхьэгъусэу Гюнаррэ ары адыгэ хьалыгъу шъыпкъэу ижъырэ лъэхъаным зэрашIыщтыгъэм фэдэу зыгъэжъэшъоу тикъуаджэ дэсхэр. Къыдголъ адыгэ къуаджэхэм адэсхэр, ахэм язакъоп, тыркухэри ащ къылъэкIох.
Гюнар адыгэ бзылъфыгъ, Хъоткъо лIакъом щыщ. Тыркуем щыпсэухэрэр зэкIэ тыркукIэ зыщалъытэрэ уахътэм къэхъугъэ пшъэшъэжъыем тыркуцIэ фаусын фэягъ. Ишъхьэгъуси а гомыIу Iофым пхырыкIыгъ. Непэ ахэр шъхьафитэу адыгабзэкIэ мэгущыIэх, ялIакъомэ шъхьэихыгъэу атегущыIэх, ау арэущтэу ренэу щытыгъэп. Нэжъ-Iужъмэ а лъэхъэ­нэ жъалымыр джыри агу къэкIыжьы.
Хьаку стырым мэфэ реным укIэлъырытыныр ныбжь зиIэ бысымгуащэмкIэ IэшIэхэп, ау а зыр арэп ащ иIофыр, унэе хъызмэтышхо зэрехьэ, ипхъорэлъф лъыплъэнэуи уахътэ хигъотэн фае. Арэу щытми, хьалыгъу гъэжъэгъакIэр ищыIэныгъэ хэчыгъэныр зыкIи къыгурыIорэп.

— СызыдакIор ары хьалыгъу гъэжъа­кIэр зызэзгъэшIагъэр, — къеIуатэ Гюнар. — СицIыкIугъом къыщыублагъэу сянэ-сятэмэ IофшIэным сыфагъэсагъ, хъызмэт зехьаным, адыгэ шхыныгъохэм яупщэрыхьан сафэIазэу сыкъэтэджыгъ. Ау хьалыгъу гъэжъэным сыфырагъэжьа­гъэп, сянэ а Iофыр сэркIэ жьыIоу ылъытэщтыгъ. Пщэрыхьаным ишъэфхэр тянэ езыгъэшIагъэхэр ежь ян ары, сэ сянэжъ, ар Кавказ къихъухьэгъагъ. Арышъ, тиунэгъо хабзэ лъапсэу фэхъугъэр чыжьэу къыщежьэ. Тянэ ренэу къысиIощтыгъ мыщ фэдэ хьалыгъур хэкужъым зэрэщагъажъэщтыгъэр. Ащ иIэшIугъэ шъугу рихьыгъа?
Гюнар пчэдыжь къэс сыхьатыр тфым къэтэджы, тхьацур епшэ, хьакур егъэплъы. Инысэу Феррах, ари адыгэ бзылъфыгъ, хьалыжъомэ адилъхьащтхэм ягъэхьазырынкIэ къыдэIэпыIэ. Мыщ сыда щымыIэр — адыгэ къуаер, дэшхо-дэжъы­ехэр, бжьыныр, кIэнкIэхэр, щыбжьый ыкIи нэмыкI хьаджыгъэ лъэпкъхэр! Унагъом исхэм язакъоу ащ фэдизыр афэшхыщтэп — агъажъэрэм щыщ Iахь ащэ — бэмышIэу тучан цIыкIу къызэIуа­хыгъ — къэнэжьырэр пчыхьэрэ кIэлэцIыкIумэ афагощы. НэмыкI къуаджэхэм ащыщхэри ащэщафэхэшъ, ГутIэхэр Iоф­шIэным щыкIэхэрэп.
Хьалыгъумрэ хьалыжъомрэ ягъэжъэн зы сыхьат нахь ыхьырэп. Бысымгуащэу хьаку плъырым кIэлъырытызэ есагъэм фэIазэу тхьацур мыжъо плъыгъэмэ арегъэпкIы, такъикъ тIокI зытешIэрэм, апэрэ хьаку хьалыжъохэр хьазырых, джыри сыхьатитIу зытешIэкIэ, зыкIышъо дахэу тегъэжъыкIыгъэ хьалыгъур къырехыжьы.
…Феррах псынкIэу Iанэр къегъэхьазыры, ащ теолъагъох щаир, псы IэшIу­хэр, адыгэ къуае зыдэлъ хьалыжъо стырхэр. Сэ чIыпIабэхэм ар ащысшхыгъ — си Шапсыгъэ гупсэ, Адыгеим, Къэбэртае, Израиль икъуаджэу Кфар-Камэ, ау мыщ фэдэ хьаку хьалыжъо IэшIу тыди сыщыIукIагъэп.
Хьалыгъур — лъэпкъ культурэм щыщ
Лъэпкъым ишэн-хабзэхэр, изытет защыбгъэгъуазэ пшIоигъомэ, ащ илъэпкъ шхыныгъохэр зыфэдэхэр зэбгъэшIэн фаеу этнографмэ алъытэ. Ныдэлъфыбзэм, культурэм а лъэныкъомкIэ ар ауж къинэрэп. Адыгэхэр пштэмэ, ар зэрэшъыпкъэр къыбгурэIо. СинэIуасэ горэм къыIотэгъагъэр сыгу къэкIыжьы. Я 80-рэ илъэсхэм IофшIэным епхыгъэу ар Москва кIогъагъэ. Сыхьат заулэкIэ иIофхэр ыгъэцэкIагъэх, ау аэропортым къытенагъ, ирейс агъэгужъо. ЧIыпIэ дэгъу къыгъоти, гъомылэу зыдиштэгъагъэр къызэкIоцIихыгъ, бжьын цIынэ, кIэнкIэ гъэжъуагъ, лы гъэгъугъ, щэламэр ыпашъхьэ рилъхьагъэх. ИмынэIосэ хъулъфыгъэу блэкIыщтыгъэм шхыныгъохэр зелъэгъухэм, къызэтеуцуагъ ыкIи шIогъэшIэгъонэу къеупчIыгъ:
— Уадыга?
ПсынкIэу нэIуасэ зэфэхъугъэх — лIыр Адыгеим щыщэу къычIэкIыгъ, къэлэ шъхьаIэм щыпсэущтыгъ. Хабзэм тетэу, ащ ыкъош ядэжь ригъэблэгъагъ. Iанэу къышIыгъэм анахь ыгъэлъапIэу адыгэ къуаеу мыжъом фэдэу пытэ хъужьы­гъэр къытырилъхьэгъагъ. ИлъэситIум ар щагъэлъыщтыгъ, хьэкIэ лъапIэмэ апае къаштэщтыгъ ныIэп, егугъухэзэ ыкIи фэсакъыхэзэ такъыр-такъырэу зэгуаутыщтыгъ…
Лъэпкъ шхыныгъохэм джащ фэдэу афэсакъыхэу зыщыслъэгъугъэр Тыркуер ары. Шъыпкъэ, тэ тызэсэгъэ щыпсым, пIастэм бэрэ ащ уащыIукIэщтэп, ау хабзэм диштэу бысымхэм сыдигъокIи Iанэр къытфызэIуахыщтыгъ, хэкужъым къикIыгъэмэ лъытэныгъэшхо зарафашIырэр ащкIэ зэхытагъашIэщтыгъ.
… — Сэ мыщ сыпэмычыжьэу сыщэпсэу, шъукъеблагъ! — къуаджэу Пчэныцэ щыпсэурэ Тхьагъушъэ Кязым лIэкъо унэм тыригъэблагъэщтыгъ. Ежьыр иунагъо игъусэу нахьыбэрэмкIэ Измир щэIэ, ау зыгъэпсэфыгъо мафэхэр икъо­джэ гупсэ щегъакIох. Щагум а нэбгырипшI Iэпэ-цыпэр ащ лъыпытэу къыщызэрэугъоигъ. Кязым ышэу Алый, якIа­лэхэр, имахълъэ, иIахьылхэр, игъунэгъу­хэр. Ышыпхъоу Фатма хьалыгъум игъэ­жъэн фежьагъ, хьакур плъыгъэхагъэти, зи ригъэIуагъэп. Бысымгуащэм тхьацур а гъучI курбмэ арелъхьэ, етIанэ ахэр мэшIо тэпхэм ахегъэуцох. А Iофым зэресагъэр пшIэнэу псынкIэу ар егъэцакIэ.
— БэшIагъэ ащ фэдэ унэгъо хабзэ тэ зытиIэр — зэкIэхэми тызэрэугъоиныр, — къеIуатэ ащ. — ТикIалэхэри типхъо­рэлъфхэри зэрэшIэнхэ фае, тэри тызтегущыIэн щыI. Тшыхэми тшыпхъухэми мыхьамелэ IэшIу аIудгъафэ тшIоигъу, джары шхыныгъо шъхьаIэу тэ адыгэ хьалыгъу гъэжъэгъакIэу тIитIукIэ къэдгъэхьазырыгъэр тиIанэ ренэу зыкIыте­лъыр.
— Хьалыгъум игъэжъэн охътабэ ыхьы­рэп, — къеIуатэ Фатма, — ау ар мэфэ заулэрэ тфекъу. Тинахьыжъхэм зэрэтагъэшIагъэм фэдэу тхьацур ппшэмэ, ащ зи къемыхъулIэу а зы тхьамафэм щэлъы. Ау ащ фэдизрэ щылъынэу тэ ар игъо идгъафэрэп, мэшэлахьэу бэ тэхъу, гъу­нэгъухэми афэтэгощы. Тянэмэ аIэ фабэ зыухъумэрэ тихьалыгъу ти Кавказрэ тикIэлэцIыкIугъорэ амэ IэшIу къыткIе­гъао — ар тимыIэу тыщыIэн тлъэкIына?!

Ныбэ Анзор.