Адыгэхэм шэн-хабзэу тхэлъымкIэ тызщыщ къуаджэм тыдэкIэу хымэ чылагъор псэупIэ тшIыщтэп, нэмыкI ­лъэпкъхэм тахэтIысхьащтэп. Непи ар къытхэнагъ, ау нахь макIэу.

Совет хабзэм а лъэныкъомкIэ зэхъокIыныгъэхэр къытхилъхьагъэх. ЧылэдэкI шэныр къытхэхьагъ. Ау ащ ыпэкIэ, зимыгъэбылъыщтыгъэмэ, къызщы­хъугъэр фэшъхьаф тIысыпIэкIэ зырыз зыхъожьыщтыгъэр. Мые­къуапэ загъэпсыгъэ зэманым итарихъ адыгэхэр макIэу къызэ­рэхафэхэрэм ар изы ушъхьагъу. Непэрэ къалэр 1857-рэ илъэсым абдзэхэ чIыгум урысыдзэм пы­тапIэу щигъэуцугъагъ. Гъэнэ­фагъэ ащ адыгэхэр кIохэу зэ­рэдэмытIысхьэщтыгъэхэр. Ау ыужкIэ, Пшызэ хэкум иуездхэм яз игупчэу ыкIи къалэу зашIыжьым, 1871-рэ илъэсым, мыбэми, адыгэхэр щыпсэу­щтыгъэх. А лъэужыр ыфыгъ ыкIи зэригъэшIагъ шIэныгъэлэжьэу Бузэрэ Азэмат.
— СицIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу адыгэхэр Мыекъуапэ дэмысыгъэхэу зэраIорэр сшIо­тэрэзыгъэп ыкIи а упчIэм ренэу сигъэгумэкIыщтыгъ. Арэу зэрэщымытыр къэзгъэлъагъо сшIоигъоу ыуж сихьагъ ыкIи ар къэзыушыхьатырэ тхыгъэхэр хъарзынэщхэм къахэсхыгъэх, статьяхэр стхыгъэх, къыхэсыутыгъэх. Непэрэ Мыекъуапэ аб­дзэхэ чIыгоу щытыгъэм ыгупчэ ит, Черкесием ыгузэгу дэд, — къыддэгуащэ шIэныгъэлэжьыр.
Бузэрэ Азэмат къызэриIуагъэмкIэ, пытапIэр къалэ зашIыжьыгъэ 1871-рэ илъэсым апэрэ шIэныгъэ унэу адыгэхэм тиIэ хъугъэ къушъхьэчIэс еджапIэр Мыекъуапэ къахьыжьы. Нэужым унэ шъхьаф фагъэуцу. А псэуалъэр непи зэбгъэлъэ­гъун плъэкIыщт. КъатитIу хъурэ унэр дэгъу дэдэу къызэтенагъ. Пушкиным ыцIэ зыхьырэ Лъэпкъ унэм иджабгъукIэ къыгот. Мые­къопэ къэралыгъо технологи­ческэ университетым иеджапIэхэм ащыщ. Чырбыщым хэшIыкIыгъэ апэрэ псэуалъэу Мые­къуапэ къыдэуцуагъэхэм ащыщ. А лъэхъаным къалэмрэ ащ епхыгъэгъэ къуаджэхэмрэ ащыпсэурэ адыгэхэм аугъоигъэ сомэ мин 80-кIэ агъэуцугъагъ.
— Апэ Лэбэпэ лъэныкъомкIэ, псыхъоу Лабэ инэпкъ, урыс пы­тэпIэжъыщтыгъэу «КъэлэжъкIэ» заджэхэрэм дэжь, а еджапIэр щагъэпсыгъагъ. 1866-рэ илъэсым къызэIуахыгъагъ. Ау псэуалъэм изытетрэ чIыпIэмрэ уащыпсэуныр зэрэдэим къыхэкIэу 1871-рэ илъэсым Мыекъуапэ къа­хьы­жьы ыкIи къэлакIэмкIэ апэ­рэ еджапIэ мэхъу. Илъэсий тешIагъэу урыс еджапIэр къыщызэ­Iуахыгъэ къодыягъ. Апэрэ еджа­кIоу иIагъэхэр адыгэ шъэо­жъыех. Мыекъопэ уездым игуп­­чэщтыгъ, ащ къегъэтIысэкIыгъэ чылэхэр ащ хахьэщтыгъэх. Ахэр непэрэ Красногвардейскэ, Шэу­джэн, Кощхьэблэ районхэр ары. ПстэумкIэ нэбгырэ мин 26-рэ фэдиз хъущтыгъэх. Ахэм къарыкIыгъэхэр ары КъушъхьэчIэс еджапIэм апэм щеджэщты­гъэ­хэр. Нэужым бжъэдыгъу лъэныкъоми къикIыщтыгъэх, — къытфиIотагъ Бузэрэ Азэмат.
Шъэожъыехэр еджапIэм ще­джэщтыгъэх ыкIи щыпсэущты­гъэх. Къэлэдэс урыс кIалэхэр къакIохэзэ-кIожьыхэзэ шIэны­гъэхэр зэрагъэгъотыщтыгъ. Клас­ситIу хъурэ еджэгъу программэр илъэситфыкIэ акIущтыгъэ. Урысыбзэр, хьисапыр, тарихъыр, географиер, диныр ыкIи тхэныр зэрагъашIэщтыгъ. ПстэумкIэ нэбгырэ 90-м нахьыбэ щеджэщтыгъ. Уахътэм дакIоу ащ чIахьэ зышIоигъохэм япчъагъэ хахъощтыгъ.

— ЕджапIэм къычIитIупщы­гъэхэм кIуачIэ къыраты. Ахэм ащыщых Хьатэгъогъу Алджэрый, ар Лев Толстоим иныбджэгъугъ. Цэй Нохъ, Шымыгъэхъу Анцокъу, шIэныгъэгъозэ цIэрыIоу Сихъу Сэфэрбый. ЕтIанэ ахэр апэрэ адыгэ кIэлэегъэджагъэх. КъушъхьэчIэс еджапIэм шIэныгъэ куухэр къаритыщтыгъэх. Ащ ыуж гъэсэныгъэр лъагъэкIотэн алъэкIыщтыгъ. Екатеринодар икIэлэегъэджэ семинарие чIэ­хьажьыщтыгъэх ыкIи револю­цием ыпэкIэ къоджэ еджапIэхэм ащылажьэщтыгъэх. Общественнэ, дзэ IофышIэшхохэри КъушъхьэчIэс еджапIэм иеджакIохэм къахэкIыщтыгъэх. ГущыIэм пае, генералэу Къылыщ-Джэрый. Апэ­­рэ дунэе, граждан заохэм ахэлэжьагъ, Черкесыдзэ Iэлым идзэпэщагъ. Джащ фэд Натырбэ Кущыку. Пшызэ Радэм ихэбзэихъухьэхэм ахэтыгъ. Бо­лэтыкъопщэу Чэлэмэтым ыкъуи­тIоу Бязрыкъорэ Батэкъорэ. КъэIогъэн фае, ащ дэжьым КъушъхьэчIэс еджапIэм икIэлэ­егъаджэу Iоф щишIэщтыгъ зэлъашIэрэ фольклористэу Тамбый Пагом, — тыщегъэгъуазэ тарихъым Азэмат.
1899-рэ илъэсым Къушъхьэ­чIэс еджапIэр механикэ-техническэ еджапIэ ашIыжьы. ЧIыпIэ 90-м щыщэу Пшызэ къушъхьэ­чIэс еджакIохэм 25-р къараты. Ащ дакIоу адыгэ шъэожъые заулэ Николаевскэ ублэпIэ училищэу я 20-рэ лIэшIэгъум иублэгъухэм Мыекъуапэ къы­щызэIуахыгъэм щеджагъ.
Мыекъуап.
КъушъхьэчIэсхэм яеджапI
КъушъхьэчIэс еджапIэр Мые­къуапэ къызахьыжьыгъэм тефэу, 1871-м, КъушъхьэчIэсхэм якъэлэ хьыкум зэхащэ. Апэрэ къадиеу иIагъэр ефэндэу Шэуджэн Хьэсан.
— Хьыкумыр зычIэтыгъэ унэр дгъэунэфышъугъэп. ТшIэрэр — апэрэм бэджэндэу аIыгъыгъ, нэужым унэе псэуалъэ фагъэ­нэфэгъагъ. Къэлэ гупчэм итыгъэу къаIо, ау чIыпIэр гъэунэфы­гъэп. Мыекъуапэрэ ащ епхы­гъэгъэ чылэхэмрэ ащыпсэухэ­рэм яунэгъо Iофхэр, тхьэшIошъхъуныгъэхэр ыкIи нэмыкI гумэкIыгъохэр щызэхафыщтыгъэх, — еIо Бузэрэ Азэмат.
Мыекъуапэ иапэрэ мэщыт загъэуцугъэр илъэсишъэ зыхъу­рэм тефэу шIэныгъэлэжьым къы­хиутыгъэгъэ IофшIагъэм къызэрэщиIорэмкIэ, я 19-рэ лIэ­шIэгъум ия 70-рэ илъэсхэм цIыф ­лъэпкъ зэфэшъхьа­фыбэ Мыекъуапэ дэсыгъ. Шъхьадж ылэ­жьырэ диным язэхахьэхэр щыгъэпсыгъагъэх. ИпчъагъэкIэ мэкIагъэми, кIуачIэ зиIагъэу, Мыекъуапэ итарихъ илъэуж къы­хэзыгъэнагъэхэм ащы­щых щыпсэу­щтыгъэ быслъымэнхэр. Я 70-рэ илъэсым иапэрэ Iахь ахэм зы дин куп къагъэпсыщтыгъ. Ахэр къушъхьэчIэс къулыкъушIагъэх, хэбзэ IофышIагъэх, дзэ къулыкъу­шIагъэх, еджэкIуа­гъэх. Апэрэ илъэс-
хэм япчъагъэ нэбгырэ 50-м нахьыбагъэп, ау уахътэм дакIоу, къа­лэм зэрэхахъорэм диштэу адыгэ­хэри нахьыбэ хъу­щтыгъэх.
«Памятные книжки Кубанской области» зыфиIорэм къызэ­рэ­щытыгъэмкIэ, 1881-рэ илъэсым иублэгъум къушъхьэчIэс нэбгырэ 95-рэ къалэм къыща­лъытэ­щтыгъ, бзылъфыгъэхэри ахэтэу (унагъохэу адыгэхэр Мыекъуапэ зэрэдэсыгъэхэр ащ къеушы­хьаты), быслъымэнхэм япчъагъи джащ фэдизыгъ. Адыгэ­хэр на­хьыбэу Мыекъуапэ къызыкIощтыгъэхэр ермэлыкъ мафэхэр ары. Ахэм ащыщыбэхэр къалэм мэфэ заулэкIэ къыданэщтыгъэх, хьакIэщхэм къащыуцущтыгъэх… А мафэхэм къэлэдэсхэр жъугъэу зэкIуалIэщтыгъэхэр «ШыуцупIэхэр» ары — адыгэ шы лъэпкъышIухэр щащэщтыгъэх. Шэхъо анахь дэгъухэм ащы­щыгъ А. ЛIыгъурыкъор. Мыекъуапэ ащ хьакIэщ щыриIагъ «Гупчэ хьа­кIэщ» ыцIэу», — къыщитхыгъ Бузэрэ Азэмат иIофшIагъэ.
Джащ фэдэу къалэм хапIэхэр щыряIагъэх Болэтыкъопщэу Джамболэт къытекIыгъэхэм, Къанэкъохэм.
— Болэтыкъохэм унитIу щыряIагъэу тэшIэ. Урамэу зыте­тыгъэмкIи къэбар тIэкIэлъ. Ау революцием ыпэкIэ щыIэгъэ урамхэмрэ джырэхэмрэ зэте­фэхэрэп. ГущыIэм пае, 1917-рэ илъэсым ыпэкIэ щыIэгъэ Шоссейнэу непэ Жуковскэм ыцIэ зыхьырэм Болэтыкъохэмрэ Къанэкъохэмрэ яхэпIищ тетыгъ. Болэтыкъо Бязрыкъу Чэлэмэт ыкъом тIур иягъ. Унэхэр бзылъфыгъэхэм атетхэгъагъэх. Урамэу Жуковскэм ыцIэ зыхьырэм ыцыпэ дэдэ тетыгъэр Болэтыкъо Чэбэхъан ыцIэкIэ тхыгъэ. Ар Бязрыкъом янэщтыгъ. А урам дэдэм тетыгъэ нэмыкI унэр зытетхэгъагъэр Къанэкъо Гощэмыд Чэлэмэт ыпхъу. Бязрыкъом ышыпхъугъэн фае, Къанэкъомэ янысэу. ПсэупIэхэр бэджэндэу атыщтыгъ, ахъщэ кIахыщтыгъ. КъэIогъэн фае, Болэтыкъо Бяз­рыкъо шIушIакIощтыгъ, тхьамыкIэхэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъ, — къэбар гъэшIэгъоным тыщигъэгъозагъ Бузэрэ Азэмат.
Джащ фэдэу Трахъо Лыу мэз къыдэгъэкIыжьыным дэлэжьэрэ хъызмэтшIапIэ Мыекъуапэ пэмычыжьэу къушъхьэпэ чIына­лъэм щигъэлажьэщтыгъ. Нэбгырэ 700 — 800 фэдизмэ Iоф­шIапIэ аритыщтыгъ. ТхакIохэр, журналистхэр, Цэй Ибрахьим, Хьаджэтлащэ М. Б. атхыхэрэр Мыекъуапэ, Кавказым къащыдэкIырэ тедзэгъухэм къазэрэщыхаутыщтыгъэм фэшъхьафэу, Пшызэ шъолъырым щыпсэурэ адыгэхэм ягумэкIыгъуабэхэм язэшIохын дэлажьэщтыгъэх. А лъэхъаным Мыекъуапэ ибыс­лъымэнхэр анахьау зыгъэгу­мэкIыщтыгъэхэм ащыщ тхьэ­лъэIупIэ унэ шъхьаф зэрямы­Iагъэр. ИлъэсипшI пчъагъэхэм мэщытыр КъушъхьэчIэсхэм яхьы­кум, яеджапIэ е унэе псэу­пIэхэм ахэтыщтыгъ. Ау шъхьа­фэу ар къалэм къызыдэуцорэр 1911-рэ илъэсыр ары.
Мыекъуапэ
иапэрэ мэщыт
Мыекъуапэрэ адыгэхэмрэ язэпхыныгъэ къэзыушыхьатырэмэ ащыщ апэрэ мэщытэу къалэм щагъэуцугъагъэр. 1910-рэ илъэсым къэлэ пащэщтыгъэу Дмитрий Зинковецкэм иунэ пэгъунэгъоу (непэ офицерхэм я УнэкIэ тызаджэрэр ары) быслъымэн тхьэлъэIупIэм ишIын щырагъажьэ. Ащ пэIухьащт мылъкур къызыкъозыхыгъэр а лъэхъаным псэугъэ адыгэ сатыушI бэлахьэу, шIушIакIоу Тра­хъо Лыу. Мыекъуапэ щымы­псэущтыгъэми, Iофхэр щыри­Iагъэх, ренэу къакIощтыгъ. 1911-рэ илъэсым къэлэ мэщытым апэрэу ипчъэхэр къызэIуи­хыгъагъэх. Нэбгырэ 50 — 60 фэдиз чIафэщтыгъ. Ау бэрэ Iоф ышIэнэу хъугъэп. Революцие ужым, 1920-рэ илъэсым, хабзэм фэкIожьы. Ар къаратыжьынэу къэлэ быслъымэнхэр мызэу-­мы­тIоу кIэлъэIугъэх, ау ишIуагъэ къэкIуагъэп… Мыекъуапэ иапэрэ мэщыт непи къалэм дэт. Офицерхэм я Унэ ыкIыб щыт. Агъэ­кIэжьын мурадхэр зэрэ­фы­ряIэм ишыхьатэу унашъхьэр зэ­бла­хъугъ. ТхьэлъэIу-джа­пIэу мэзэныкъор зытетыгъэр шъхьащыты­жьэп, ау адырэ теплъэр къызэтенагъ. Мыекъуапэ икультурнэ кIэнхэм псэуалъэр аха­лъытэ.
Адыгэхэмрэ пэсэрэ Мые­къуапэрэ язэпхыныгъэ илъэ­уж­хэм шIэныгъэлэжьэу Бузэрэ Азэ­мат непи алъэхъу. Джыри гъэшIэгъоныбэр къэнэфэн зэрилъэкIыщтым ицыхьэ телъ.
«Тэ Iоф зыдатшIэрэр къалэу Мыекъуапэ иапэрэ илъэсхэм тилъэпкъэгъухэм унэу е псэуа­лъэу ащыряIагъэхэр, ахэр зы­дэщытыгъэхэр дгъэунэфынхэр ары. Адыгэхэми, нэмыкI лъэпкъэу тыздэпсэухэрэми ар ашIэн фае», — еIо ащ.
Анцокъо Ирин.
НэкIубгъом игъэхьазырынкIэ IэпыIэгъу къытфэхъугъэр тарихълэжь-краеведэу Бузэрэ Азэмат.