Адыгэ къэралыгъо университетыр къызызэIуахыгъэр мэкъуогъум и 22-м илъэс 85-рэ хъугъэ. КIэлэегъэджэ сэнэхьатыр зыщызэрагъэгъотырэ апэрэ апшъэрэ еджапIэу мыр щытыгъ. КъызызэIуахыгъэм къыщегъэжьагъэу специалист мин 80-м ехъу къычIагъэкIыгъ, ахэм шъолъырым социальнэ-культурнэ ыкIи экономикэ хэхъоныгъэ ышIыным яIахьышIу хэлъ.

Тарихъыр
1940-рэ илъэсым мэкъуогъум и 22-м СССР-м и Совнарком иунашъокIэ Мыекъопэ кIэлэегъэджэ институтыр къызэIуахыгъагъ. Iоныгъо мазэм урысыбзэмкIэ ыкIи литературэмкIэ кIэлэегъэджэ сэнэхьат зэзыгъэгъоты зышIоигъо апэрэ нэбгырэ 60-р аштэгъагъ, илъэс тешIа­гъэу физикэ-хьисап сэнэхьатым епхыгъэ кафедрэ къызэIуахыгъагъ.
Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, студентхэм, кIэлэегъаджэхэм ащыщхэр якъэралыгъо къаухъумэнэу кIуагъэх. Институтым иунэ дзэ госпиталэу аштэгъагъ, егъэджэнхэр нэмыкI чIыпIэ щызэхащэщтыгъэх. Къиныгъо хэтыгъэхэми, зэпымыоу егъэ­джэнхэр лъагъэкIуатэщтыгъ. 1942-рэ илъэсым игъэмафэ апэрэ нэбгырэ 50-р къычIагъэкIыгъагъ.
Оккупацием ыпкъ къикIыкIэ илъэсныкъокIэ егъэджэнхэр зэпыугъагъэх, ау къалэр шъхьафит зэрашIыжьыгъэм тетэу IофшIэныр лъыпадзэжьыгъагъ. МэкIэ- макIэу апшъэрэ еджапIэм зиушъомбгъу­нэу ригъэжьагъ, 1944-рэ илъэсым тари­хъымкIэ ыкIи заочнэ отделениехэр къы­зэIуахыгъагъ.
СССР-м иминистрэхэм я Совет иунашъокIэ 1952-рэ илъэсым щылэ мазэм и 7-м кIэлэегъэджэ институтыр Мыекъопэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институт ашIы­жьыгъагъ, 1956-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институт хъугъэ.
1980-рэ илъэсым институтым факультети 7 хахьэщтыгъ, студент мини 4-м ехъу щеджэщтыгъ, шIэныгъэхэмкIэ кандидат 80 щылажьэщтыгъ. ШIэныгъэлэжьхэр проект зэфэшъхьафхэм адэлажьэхэу аублагъ, 1993-рэ илъэсым УФ-м и Президент иунашъокIэ кIэлэегъэджэ институтыр Адыгэ къэралыгъо университет ашIыжьыгъ. Ащ институтитIу епхыгъагъ: физическэ культурэмкIэ ыкIи дзюдомкIэ Институтымрэ искусствэхэмкIэ Институтымрэ. Джащ фэдэу юридическэр, экономикэмкIэ факультетыр къызэIуахы­гъагъ. Ащ нэмыкIэу гумэкIыгъо зэфэшъхьафхэм япхыгъэ шIэныгъэ-ушэтын институт, интел­лектуальнэ ыкIи геоинформационнэ Гуп­чэ, Ботаническэ чъыгхатэ иIэхэ хъугъэ.
Урысыем и Къыблэ ит тхылъеджэпIэ анахь дэгъухэм ащыщ мыщ иI, студент бизнес-инкубатор, спортымкIэ Ордэунэр, егъэджэн корпусыкIэхэр, бассейн, нэ­мыкIхэри къызэIуахыгъэх.
2021-рэ илъэсым республикэм иапшъэ­рэ шIухьафтынэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэр Адыгэ къэралыгъо университетым къыфагъэшъошагъ.
Непэрэ мафэхэм
Адыгэ къэралыгъо университетыр лъэ­ныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ шIэныгъэ язы­гъэгъотырэ еджапIэу непэ щыт. Аужырэ шапхъэхэм адиштэрэ Iэмэ-псымэхэр чIэтых. ДжырэкIэ кIэлэегъэджэ 374-мэ Iоф щашIэ, ахэм ащыщэу 60-р шIэныгъэ­хэмкIэ докторых, 230-р — кандидатых. Урысыем ыкIи дунаим ихэгъэгу 43-мэ къарыкIыгъэ студентхэр щеджэх.

Университетым шIэныгъэ-гъэсэныгъэ кластери 5, институти 2, факультети 10, кафедрэ 41-рэ ыкIи шIэныгъэ-ушэтын институт хэтых. Джащ фэдэу гурыт сэнэ­хьат зыщызэрагъэгъотырэ Мыекъопэ къэралыгъо гуманитар-техническэ колле­джыр епхыгъ, зы къутамэ Шытхьалэ дэт.
Апшъэрэ еджапIэм очнэу, очнэ-заочнэу ыкIи заочнэу студентхэр щеджэх. Бакалавриат программэ 53-рэ, магистратурэ программэ 28-рэ, специалитет программи 2, аспирантурэ программэ 18 къыдыхэлъытагъ. 2023 — 2024-рэ илъэс еджэгъум студент 6559-рэ ащ чIэсыгъ.
Мэкъуогъум и 20-м къыщегъэжьагъэу Адыгэ къэралыгъо университетым чIахьэ зышIоигъохэм ятхьапэхэр рахьылIэнхэ амал яI. Мы илъэсым лъэныкъо 94-мкIэ бюджет чIыпIэ 907-рэ яIэщт.
Проектхэр
ШIэныгъэ фондым, организациехэм, хэбзэ къулыкъухэм яIэпыIэгъукIэ шъо­лъыр ыкIи лъэпкъ хэхъоныгъэм фытегъэ­псыхьэгъэ проектхэр Адыгэ къэралыгъо университетым егъэцакIэ.
УФ-м шIэныгъэмкIэ ыкIи апшъэрэ гъэсэныгъэмкIэ и Министерствэ, Москва физикэ-техническэ институтыр яIэпыIэгъоу апшъэрэ еджапIэм Кавказ хьисап гупчэ 2018-рэ илъэсым къыщызэIуахыгъ. Сэнаущыгъэ зыхэлъ ныбжьыкIэхэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ апшъэрэ еджапIэм гъэхъэгъэшIухэр иIэх. ХьисапымкIэ ыкIи компьютернэ шIэныгъэхэмкIэ, инженернэ-физическэ факультетхэм, естество­знаниемкIэ факультетым Iоф ащызышIэрэ кIэлэегъаджэхэм гъэсэныгъэ тедзэм епхыгъэ Республикэ естественнэ-хьисап еджапIэм, «Полярис-Адыгея» зыфиIорэм Iоф ащашIэ. Хьисапым епхыгъэ проектхэу Адыгэ къэралыгъо университетым щызэшIуахыхэрэм япчъагъэ илъэс къэс хэхъо. Ахэм Урысые Федерацием ишъо­лъыр 68-мэ ыкIи хэгъэгу 22-мэ ащыщ ныбжьыкIэхэр ахэлажьэх.
Анахь шъхьаIэу зигугъу къэпшIын фаехэм ащыщых 1995-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу зэхащэрэ гъэмэфэ хьисап еджапIэр, 2018-рэ илъэсым къыщыублагъэу гъэмэфэ студент еджапIэу «Современная комбинаторика и теория игр» зыфиIорэр. 2005-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу Урысые кIэлэцIыкIу гупчэу «Орленкэм» щызэхащэрэ «Юный математик» зыцIэр. 2015-рэ илъэсым къыщы­ублагъэу — Дунэе Кавказ хьисап олимпиадэр.
2015-м рагъэжьагъэу Адыгэ къэралыгъо университетым гъэсэныгъэ Гупчэу «Сириус» зыфиIорэм Iоф дешIэ. ШIэныгъэ-технологическэ проектхэм япхыгъэ Урысые зэнэкъокъоу «Большие вызовы» зыцIэм апшъэрэ еджапIэм икIэлэегъа­джэхэр иэкспертых. Ректорэу Мамый Даутэ илъэс къэс зэхащэрэ хьисап гъэсэныгъэ программэм ипащ.
Гъэхъагъэхэр
Программэу «Приоритет 2030» зыфи­Iорэм къыдыхэлъытагъэу апшъэрэ еджапIэм Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр зэхещэх, гъэхъэгъэшIухэр ешIых. Шъолъырым социальнэ-культурнэ ыкIи экономикэ хэхъоныгъэхэр ышIынхэм фэшI шIэныгъэ куу зиIэ ныбжьыкIэхэр къычIигъэкIыныр ары апшъэрэ еджапIэм ипшъэрылъ шъхьа­Iэр.
Илъэс зэкIэлъыкIохэм дунаим иапшъэ­рэ еджэпIэ анахь дэгъухэм Iоф адашIэ. БэмышIэу Бразилием ит университетищымэ зэзэгъыныгъэ адашIыгъ. Мы мафэхэм Петербург Дунэе экономическэ форумым Адыгэ къэралыгъо университетым иректорэу Мамый Даутэрэ Санкт-Петербург дэт физикэ–хьисап лицееу N 329-м ипащэу Максим Пратусе­вичымрэ зэрэзэдэлэжьэщтхэр къэзыушыхьатырэ тхылъым зэдыкIэтхагъэх. Джащ фэдэу Адыгэ къэралыгъо университетым правэмкIэ иинститут ипащэу Шъоджэ Азэмат бэмышIэу Дунэе форумэу Китаим щыкIуагъэм хэлэжьагъ.
Илъэсым къыкIоцI студентхэм гъэхъэ­гъэ инхэр ашIыгъ, зыщеджэхэрэ апшъэрэ еджапIэм, Адыгеим ыцIэ чыжьэу агъэIу. Анахь дэгъоу къахэщыгъэхэм ащыщых Урысые олимпиадэу «Я — профессионал» зыфиIорэм текIоныгъэ къыщыдэзыхыгъэ Артем Боцман. Инженернэ-физическэ факультетыр къэзыухырэ Лилит Ваганян, ащ ишIэныгъэ-ушэтын IофшIэн Ленинград шъолъырым ипремие илауреат хъугъэ. НыбжьыкIэ проектхэмкIэ Урысые зэнэ­къокъум текIоныгъэ къыщыдахыгъ Хьагъур Аминэрэ Ксения Чебаковамрэ. Кушъхьэ­фэчъэ спортымкIэ Китаим щыкIогъэ зэнэкъокъум Елизавета Арчибасовам текIоныгъэ къыщыдихыгъ. Ащ нэмыкIхэми лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ анахь дэгъуцIэр къалэжьыгъ.
Мафэ къэс пIоми ухэмыукъонэу, Адыгэ къэралыгъо университетым Iофтхьэбзабэ щызэхащэ. ШIэныгъэ зэфэшъхьаф­хэм ятхьамафэхэр агъэнафэхэзэ, игъэ­кIотыгъэу студентхэм адэлажьэх. Лъэпкъ зэфэшъхьафэу щеджэхэрэм зыкIыныгъэ азыфагу илъыным фэIорышIэрэ Iофыгъо­хэм анаIэ лъэшэу тет.
Адыгэ къэралыгъо университетыр джырэ лъэхъаным диштэрэ апшъэрэ еджэпIэ анахь дэгъухэм ащыщ. Илъэс 85-м гъэхъагъэу ышIыгъэхэр зэкIэ къэтхыгъуай. Джыри хэхъоныгъэхэр ышIызэ бэрэ лэжьэнэу фэтэIо.
ДЕЛЭКЪО Анет.