Илъэси 100-м къехъугъэу хьэ гъэсагъэхэм хэгъэгум иобщественнэ рэхьатныгъэ къаухъумэ. Тарихъым зэрэхэтымкIэ, апэдэдэ, 1906-рэ илъэсым, Урысые империем хьэхэр полицием икъулыкъу щигъэфедагъэх. Ащыгъум, лъыхъун Iофым фэгъэзэгъэ хьэхэр зыщаIыгъыщт чIыпIэр Санкт-Петербург къыщызэIуахыгъагъ. Ащ ишIуагъэкIэ бзэджэшIэгъэ мин пчъагъэ а лъэхъаным къычIагъэщыгъ.

2004-рэ илъэсым Урысыем хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ иминистрэ иунашъокIэ къулыкъум епхыгъэ кинологическэ подразделением и Мафэу мэкъуогъум и 21-р агъэнэфагъ. Ащ къыщыублагъэу кинологхэм ясэнэхьат ыкIи ахэм агъэсэ­рэ хьэхэм япхыгъэ мэфэкIыр хагъэунэфыкIы.
Мы мафэхэм бзэджэшIагъэхэм якъы­чIэгъэщынкIэ хэушъхьафыкIыгъэ техникакIэр къызфагъэфедэ хъугъэ нахь мы­­шIэми, наркотик зыхэлъхэм якъэгъотынкIэ, общественнэ рэхьатныгъэр къэу­хъумэгъэнымкIэ ыкIи бзэджа­шIэхэм якъэубытынкIэ хьэхэр зэрагъэфедэхэрэм ишIогъэшхо къэкIо.
Мыр сэнэхьат къодыеп, ащ уфэщагъэу ущытын фае. Хьэхэр шIу плъэгъунхэр ыкIи ахэм ягъэсэнкIэ губзыгъагъэ пхэлъыныр — джахэр ары кинологыр ишэн-гъэпсыкIэкIэ адрэхэм къызэрахэщырэр. Мыщ фэдэ цIыф Адыгэ Респуб­ликэм хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ икинологическэ гупчэ истаршэ инспектор-кинологэу, полицием икапитанэу Байкъул Айдэмыр. 2024-рэ илъэсым «ЗисэнэхьаткIэ анахь дэгъур» зыфи­Iорэ Урысые зэнэкъокъоу Подмосковьем щыкIуагъэм Айдэмыр дэгъоу зыкъыщигъэлъэгъуагъ, а 1-рэ чIыпIэр къыщыдихыгъ.
ЯмэфэкI ипэгъокIэу ащ гущыIэгъу тыфэхъугъ, гупчэм иIофшIэн зэрэзэхэщагъэр, пшъэрылъэу ыкIи мурадэу яIэхэр игуапэу къатфиIотагъэх, джащ фэдэу хьэхэр зэригъасэхэрэм, ахэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ шIыкIэу ыгъэфедэхэрэм тащигъэгъозагъ.
— Къэорэ пкъыгъохэм, бгъэфедэ мыхъущт наркотикхэм ыкIи цIыфэу кIодыгъэхэм ялъыхъун сихьэхэр фэгъэзагъэх. Сэ згъэсагъэхэу хьищмэ: Тери, Шанти ыкIи Лэдгард Алоис Iоф адэсэшIэ, ахэр нэмыц овчаркэх ыкIи «лабрадоркIэ» заджэхэрэр ары. Хьэ пэпчъ лъэныкъоу зыфэгъэсагъэмкIэ Iоф ешIэ, — еIо Айдэ­мыр.
КъыпфаIуатэрэм нахьи, плъэгъурэр гум ышъхьап зэраIоу яIофшIэн зэрэзэхэщагъэр, хьэхэр зэригъэIорышIэхэрэр Айдэмыр мы чIыпIэм нэрылъэгъу къытфишIыгъ. Къэорэ пкъыгъоу шIыгъэ «эмитатор тратилыр» псэупIэм щигъэбы­лъыгъ ыкIи ихьэхэм ащыщэу мы лъэныкъом фэгъэзагъэу Тери ар нэгъэупIэпIэгъу заулэкIэ къыгъотыгъ.
Тери хьэ шIуцIэ дах, анаIэ зэрэтетыр къыхэщэу теплъэ дэгъу иI. КъэIогъэн фае Айдэмыррэ ихьэрэ зэпхыныгъэ зэрэзэдыряIэр. Тери ынэ Iушхэм узакIаплъэкIэ ар къыбгурэIо, ибысым ыIорэр лъэтемытэу егъэцакIэ, ежь Айдэмыри ар щытхъукIэ фелъэгъу ыкIи шхыныгъо IэшIухэр пегъохы.
Айдэмыр къызэрэтфиIотагъэмкIэ, гъу­напкъэхэр къэзыгъэгъунэрэ дзэхэм ахэ­тэу кинологэу илъэситIурэ къулыкъур Дагъыстан щихьыгъ. ЯунагъокIэ овчаркэ яIагъ, ащ къыхэкIэу хьэхэр икIасэх, шIу елъэгъух. Къулыкъум къызекIыжьым 2006-рэ илъэсым Урысыем хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ къулыкъум игъэIорышIапIэу Мыекъуапэ щыIэм хьэхэр ыгъэсэн­хэу Iухьагъ. Ащ щегъэжьагъэу инспектор-кинологэу Iоф ешIэ. Мызэу, мытIоу Ростов кIозэ ишIэныгъэхэм ахигъэ­хъуагъ. Нэужым иза­къоу хьэхэр ыгъасэхэу ригъэжьагъ ыкIи апэрэ мафэм къыщы­ублагъэу ар къыдэхъу.
Гупчэм ипащэу Надежда Шаяновам къызэриIуагъэмкIэ, АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ икинологическэ гупчэ 2005-рэ илъэсым къыщыублагъэу Iоф ешIэ. Мыщ ыпэкIэ хэхыгъэ чIыпIэ зэрямыIэм къыхэкIэу кинологхэм хьэхэр яунэхэм ащагъасэщтыгъэх. Джы аужырэ шапхъэхэм адиштэу гупчакIэ афагъэпсыгъ, хьэхэр зыдэс вольер зэтегъэпсыхьагъэ, ахэр зыщагъэсэрэ комплексыр, ащ нэмыкIэу къулыкъушIэ унэр, нэмыкIхэр яIэ хъугъэ. Мы мафэм ехъулIэу нэбгыритфымэ мыщ Iоф щашIэ, зэкIэмкIи хьэ гъэсэгъэ 23-рэ гупчэм щаIыгъ, кинолог пэпчъ хьитIу, щы телъы­тагъ. Iоф пшIэщтмэ, зэкIэ амалхэр аIэкIэлъых. ГумэкIыгъоу щыIэр Iофы­шIэхэм, анахьэу ветеринар врачым, зэращыкIэхэрэр ары. Районхэм ащыщхэм хьэ гъэсагъэхэр зэрямыIэхэм къыхэкIэу, ахэм хъугъэ-шIагъэхэр къызащыхъукIэ къяджэх, гупчэм щыIэ хьэхэр лъыхъун Iофтхьабзэхэм ахагъэлажьэх.
Айдэмыр къызэриIуагъэмкIэ, хьэ лъэп­къэу нэмыц овчаркэр нахьыбэмкIэ агъэсэнэу къыхахы. Сыда пIомэ, ащ нахь ущыгугъынэу щыт, нахь IорышI.

Хьэхэм илъэси 8 — 9 фэдизрэ къулыкъур ахьы. Нэужым акIуачIэ къызэримыхьыжьырэм къыхэкIэу ахэм Iоф арагъэшIэжьырэп, ежь зыгъэсагъэхэм аштэжьых. Ахэм гурытымкIэ илъэс 13 къагъашIэ.
— Анахь шIу слъэгъурэ хьэу сиIагъэр лабрадор лъэпкъхэм ащыщыгъ. Джэдагъэ ыкIи осым фэдэу фыжьыбзагъ, зэкIэми агу рихьыщтыгъ. Сэщ нахьи сихьэ къа­шIэжьыщтыгъ. Iуш дэдагъ, илъэси 9-рэ къулыкъур ыхьыгъ, нэужым садэжь илъэси 5 къыщигъэшIэжьыгъ. Мазэм ехъурэ зызгъэпсэфынэу сызыIукIыкIэ хьэхэр сыгу къэкIых, IофшIапIэм мафэ къэс пIоми хъунэу сыкъэкIо, зэсэгъэлъэ­гъух, ящыкIагъэхэр ясэгъэгъоты.
— Кинологэу Iоф пшIэным пае сыд фэдэ нэшанэхэр пхэлъын фая?
— Псэушъхьэхэр, анахьэу хьэхэр, шIу плъэгъунхэ, цыхьэ къызфябгъэшIын, зэгурыIоныгъэ уазыфагу илъын, щэIэгъэ­шхо пхэлъын фае. НэмыкIэу Iоф пшIэшъущтэп. Сыда пIомэ, хьэр гъэсэгъэнымкIэ адрэхэм къадэхъоу, о пфэмыгъэ­хъу хъумэ, угукIэ зыостыжьы. Арышъ, щэIагъэр зэкIэмэ анахь шъхьаI. Илъэс, илъэситIу аныбжьэу хьэхэр къэтэщэфых. Мэфи 100 зытешIэкIэ Iоф ашIэным ахэр фэхьазырых.
— ШъуиIофшIэн шIыкIакIэ горэхэр къыхэхьагъэха?
— Ары, екIолIэкIэ зэфэшъхьафхэр тэгъэфедэх. Гупчэр шэпхъакIэхэмкIэ зэтегъэпсыхьагъ, транспортыр, хьэхэр зэрагъэсэхэрэ пкъыгъохэр тщэфы­гъэх. ГумэкIыгъоу щыIэр IофышIэхэр зэримыкъухэрэр ары. Гукъау нахь мышIэми, ныбжьыкIэхэм мы сэнэхьатыр ашIогъэшIэгъонэп.
— Хьэр бгъэсэныр сыда зэребгъа­жьэрэр?
— Хьэжъу щырым цIэ тедзэу иIэмкIэ гъэсэныр етэгъажьэ. ЦIэхэр яIэхэу къэтэ­щэфых. Нэужым тIысынхэу, къэтэджынхэу, гъолъынхэу, тIорэм къедэIунхэу тэгъасэх. МыхэмкIэ хэушъхьафыкIыгъэ курсхэр афызэхэтэщэ. Дэгъоу даIохэу, тIорэр дэх имыIэу агъэцакIэ хъумэ якIэ­сэ шхыныгъохэу къуаер, нэкулъыр, нэмыкIэу ежь хьэхэм яшхынэу ащэхэрэм афэдэхэр ятэты.
Илъэс къэс хьэхэм ушэтынхэр ара­гъэкIу. Комиссие зэхащэ, наркотикым ыкIи къэорэ пкъыгъохэм афэдэхэр къагъотын фаеу агъэбылъых, пкъыгъуи 10-м щыщэу 8-р къыгъотын фае.
— ЦIыфым лэжьапкIэм пае Iоф ешIэ. Адэ хьэм сыдым пай?
— Хьэм узэрэщытхъурэм ыкIи узэ­редэхашIэрэм пай. Шыхэм афэдэу, ау чэтыум фэмыдэу, хьэхэр IофшIэкIошхох. Псэушъхьэхэм ащыщэу уицыхьэ зытебгъэлъынэу щытыр ыкIи шъыпкъэныгъэ зыхэлъыр хьэр ары. Iэ щыпфэу, уедэхашIэ къодыеми ар къыпфэшъыпкъэ­жьыщт. БэмышIэу оперативнэ лъыхъун Iофтхьабзэу Джаджэ щыкIуагъэм къызыта­джэхэм сихьэхэм ащыщ къэорэ пкъыгъо­хэр ыкIи Iашэр унэм къыригъотагъэх. Бэ мыщ фэдэ лъыхъун Iофтхьабзэу тызыхэлажьэхэрэр. Хьэхэм яшIуагъэкIэ бзэджэшIэ пчъагъэ къычIагъэщы.
КъэIогъэн фае Айдэмыр гуетыныгъэ­шхо фыриIэу иIофшIэн зэригъэцакIэрэм пае Урысыем ыкIи Адыгеим ящытхъу тхылъхэр мымакIэу къызэрэфагъэшъошагъэхэр. Ахэм анахь шъхьаIэр хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием зэрэхэлэжьагъэмкIэ УФ-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ иминистрэу Владимир Колокольцевым щытхъу тхылъ къызэрэфигъэшъошагъэр ары. 2022-рэ илъэсым тыгъэгъазэм къы­щегъэжьагъэу жъоныгъуакIэм нэс Запорожскэ хэкум къулыкъур щихьын фаеу къызыраIом, зи химыIухьэу хьэр игъусэу кIуагъэ, ащ щыпсэурэ мамыр цIыфхэм ярэхьатныгъэ къыухъумагъ, сыд фэдэрэ лъэныкъокIи ишIуагъэ аригъэкIыгъ.
Айдэмыр илIакъокIэ Джыракъые щыщ. Унэгъо дахэ иI, ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ сабыитIу зэдапIу.
Исэнэхьат епхыгъэ мэфэкIымкIэ ащ тыфэгушIо. ТапэкIи гъэхъагъэхэр ышIынхэу, гухэлъышIоу иIэхэр къыдэхъунхэу тыфэлъаIо.
КIарэ Фатим.