УшэтыпIэу, мэхъаджэу, гучIэр изыхэу цIыфыр зыхафэрэр заор ары. Зым лIыгъэу хэлъым, зэрэгушхом, ежь ыпсэ фэшъхьафэу къызэринэкIыгъэ гупсэхэу унэм къыринагъэхэр къызэрэщыгугъыхэрэм кIуачIэ къыраты, щынэр щагъэгъупшэ, пыим пагъэуцу. Адрэм икъэрэбгъагъэ къытекIо, пкъыягъэу хэмылъым, ыпсэ зэрэфэщынэрэм ыгу цIыкIу ашIы, зэкIэ щагъэгъупшэ, чIыгум зыхырагъэфырзэ… ЦIыфхэр зэфэдэхэп. Ау бэлахьышхор Хэгъэгум къызышъхьарэом, зыч-зыпчэгъоу пыим пэуцугъэх ыкIи ТекIоныгъэр къыдахыгъ.

2020-рэ илъэсым ТекIоныгъэм и Мафэ тикъэралыгъо зыхигъэунэфыкIырэр илъэс 75-рэ зэхъум, ЛIыхъужъыцIэр къызэрэфагъэшъошагъэр къэзыушыхьатырэ тхылъыр къызэратыжьыгъэхэм джыри зы лъэкъуацIэ ахэтэу къычIэ­кIыгъ.
Шъхьаплъэкъо Хьис
«Хьисэ къашъоу зымылъэгъугъэм адыгэ къашъом идэхагъэ къыгурыIощтэп» аIоу зэхэсхыгъ, ау сэ слъэгъунэу зэрэмыхъугъэр сыгу къео.
ЗышIэщтыгъэхэм Шъхьаплъэкъо Хьисэ игугъу дахэу ашIы — шъыпкъэныгъэ хэлъыгъ, общественнэ Iофышхо ыгъэцакIэщтыгъ, зыфэдэ щымыIэгъэ артистыгъ. Гурыт еджапIэр икъуаджэу ПчыхьалIыкъуае къыщиухи, апэрэ Адыгэ студиеу Москва 1936-рэ илъэсым къыщызэIуа­хыгъагъэм чIэхьагъ. Дэгъу дэдэу еджэщтыгъ, Станиславскэм ыцIэкIэ агъэуцугъэ Сталинскэ стипендиер къыраты­щтыгъ.
Еджэныр къыухи Мыекъуапэ къызегъэзэжьым, театрэм Iоф щишIагъ, зыхэ­лэжьэгъэ спектаклэхэм образэу къащигъэлъэгъуагъэхэр гуимыкIыжьэу къэнагъэх: Шиллер и «Коварство и любовь», Бомарше и «Женитьба Фигаро», Гоголым и «Ревизор», нэмыкIхэри.
Ау 1941-м заор къежьагъ.

Хьисэ, къэралыгъом исым инахьыбэр зэрэпсэугъэм фэдэу, ауж бащэкIэ зыкъыримыгъанэу заом кIуагъэ. Гъэтхапэм и 3-м 1942-рэ илъэсым ышырэ ежьыррэ заом зэдащагъэх. Фронтым зыIухьагъэхэм мэфэ заулэ нахь темышIагъэу ышэу Фыжь къаукIыгъ. Хьисэ я 12-рэ гвардейскэ танковэ дивизием ия 49-рэ гвардейскэ танковэ бригадэ хэфэ ыкIи джащ хэтэу заом иаужырэ мафэ нэс пыим ебэныгъ. Апэ итэу, къызэкIакIо имыIэу, илIыблэнагъэ къыготхэм ящысэтехыпIэу пыим икъэлэ шъхьаIэ зыштагъэмэ ахэтыгъ. ЛIыхъужъ.
«Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ къызэрэфагъэшъошагъэр къэзыушыхьатырэ тхылъ зэрэщыIэр 2020-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 9-м ехъулIэу нафэ хъугъэ.

«НАГРАДНОЙ ЛИСТ
Гвардии мл. лейтенант, командир взвода т-34 2 танкового батальона 49 гвардейской танковой Варшавской Краснознаменной ордена Суворова бригады
Представляется к присвоению звания Герой Советского Союза

4. Год рождения 1918 5. Национальность Адыгеец 6. Партийность б/п.
   В Отечественной войне участвует с 12/III.1942 г. Юго-Западный фронт. 1-ый Белорусский фронт, легко ранен 23/IX.1943 г.»
   Мыхэм ауж кIэкIэу къытегущыIэ лIы­хъужъныгъэу зэрихьагъэм ыкIи зэфэхьысыжьэу фашIыгъэр мыщ фэд:
   «Достоин звания «Герой Советского Союза».
   (Печать) Командир 2 т. б-на
   Ст. лейтенант (подпись)
   7мая 1945г.
   Достоин присвоения звания
   «Герой Советского союза»
   Командир 49 Гв.Танковой …- Варшавской
   Краснознаменной ордена Суворова бригады
   Герой Советского Союза
   7 мая 1945г.
   Полковник Абрамов (подпись)
   ЗАКЛЮЧЕНИЕ ВОЕННОГО
   СОВЕТА АРМИИ
   10.06.45 г.
   НАГРАДИТЬ ОРДЕНOМ КРАСНОГО ЗНАМЕНИ.
   Печать (подпись)»
   

Шъхьаплъэкъо Хьисэ лIыгъэшхо зэрихьэу зэуапIэм Iутыгъ. Темыр Кавказым щыригъажьи Германием нэсыгъ ыкIи ащ икъэлэ шъхьаIэ зыштагъэхэм зипэщэ ротэр ащыщыгъ.
Мызэу, мытIоу взводым ыпэ итэу пыим тебанэщтыгъэх, шъхьас амышIэу ащ илъэсыдзэрэ итехникэрэ зэхагъэтакъощтыгъ. Танковэ взводым икомандирэу лIыхъужъныгъэ зэрихьэзэ къалэхэу Харьков, Белград шъхьафит зышIыжьыгъэхэм, Кенигсберг зыштагъэхэм ахэтыгъ, лIыхъужъныгъэ зыхэлъэу, тактическэ шIэныгъэ дэгъу зиIэ офицерэу зыкъыгъэлъэгъуагъ.
Мэлылъфэгъум и 27-м 1945-рэ илъэсым псыхъоу Шпрея зэпырысыкIынхэшъ, Берлин игупчэ аштэнэу пшъэрылъ къафагъэуцугъ. Зэо мэшIошхом хэтхэу ротэм икомандир къызауIэкIэ, Хьисэ ащ ычIыпIэ псынкIэу еуцошъ, къулайныгъэ хэлъэу пшъэрылъэу къафашIыгъэр егъэцакIэ. Берлин игупчэ аштэ. Шъхьаплъэ­къор зипэщэгъэ ротэм мэлылъфэгъум и 22 — 29-м къакIоцI «Тигрэ» танкищ, самоходнэ пушкитIу, минометибгъу, пулемет пшIыкIубл, фауст-патронкIэ къыздиукIыхэрэ чIыпIэ 24-рэ лъэпсэкIодэу ыгъэкIодыгъ ыкIи пыим идзэкIолI нэбгыри 120-рэ фэдиз ыукIыгъ, тIокIитIу Iэпэ-цыпэ гъэрэу ыштагъ. Рейхстаг зыштагъэхэм апэ итыгъ.
Берлин аштэ зэхъум тидзэкIолIэу хэкIодагъэр шъэ пчъагъ. Пыим ыпсэ зэрэхаутырэр къыгурыIуагъэу, зишхы­хьажьымэ, къызэцэкъэкIызэ, зимышIэ­жьэу тилIыхъужъмэ къапэуцужьыгъ, ау текIоныгъэр Дзэ Плъыжьым къызэрэдихыгъэр къэзыушыхьатырэ Быракъ Плъыжьыр Рейхстаг ышъхьагъ къыщыбыбэтагъ.
Шъхьаплъэкъо Хьисэ хьылъэу гъогогъуихырэ къауIэгъагъ, контузие хъугъагъэ. Аужырэ уIагъэр хьылъэ дэдагъэти, госпиталым мэзиплIэ чIэлъыгъ.
Хьисэ щынэ ымышIэу, къызэкIэмыкIоу лIыхъужъныгъэу зэуапIэм щызэрихьа­гъэм осэшхо къыфашIыгъ ыкIи Быракъ Плъы­жьым иорден щэгъогогъо къыратыгъ. Медальхэу «За оборону Москвы», «За оборону Кавказа», «За взятие Берлина», «За победу над Германией» къыфагъэшъошагъэх. Нэмыц-техакIохэм къыташIылIэгъэ зэошхом щызэрихьэгъэ лIыгъэм ипэгъокIэу И. В. Сталиным и Щытхъу тхылъ пчъагъэрэ къыратыгъ.
ЖъоныгъуакIэм и 7-м 1945-рэ илъэсым «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ, ау мэфищ зытешIэм, ЛIыхъужъыцIэр «Быракъ Плъыжьым иорденкIэ» зэблахъу­жьыгъ.
Шъхьаплъэкъо Хьисэ 1918-рэ илъэсым жъоныгъукIэм и 9-м къуаджэу ПчыхьалIыкъуае къыщыхъугъ ыкIи 1945-рэ илъэсым Берлин дэтэу а мафэм тефэу ТекIоныгъэр ти Хэгъэгу къызэрэдихыгъэмкIэ макъэ къызэIум, лIыхъужъ-дзэкIолIым ар шIухьафтынышхоу ылъытагъ. Заор заухым, Хьисэ мамыр щыIакIэм фигъэзэжьыгъ, хэкум изэтегъэуцожьын, адырэ къэзыгъэзэжьыгъэмэ афэдэу, ыкIуачIи ишIэныгъи хилъхьагъ.
Адыгэ къэралыгъо къэшъокIо ансамблэм ипащэу 1947 — 1949-рэ илъэсхэм Iоф ышIагъ. 1950-рэ илъэсхэм къащегъэ­жьагъэу гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» корреспондентэу, етIанэ отделым ипащэу щылэжьагъ. А уахътэм къыкIоцI очеркэу, статья гъэшIэгъонэу Адыгэ хэкум исхэм афэгъэхьыгъэу ытхыгъэр бэдэд.
Шъхьаплъэкъо Хьисэ ГИТИС-м шIэныгъэу къыщыIэкIэхьагъэр къышъхьэ­пагъ, дэгъу дэдэу ыгъэфедагъ. Пьесэ пчъагъэ ытхыгъэу театрэм щагъэуцугъ: «Ным ыцIэкIэ», «Тыркъохэр», «Аджалым икъашъу». «Шарлотта-Айщэт» ыкIи нэмыкIхэр. Пьесэу «Даут» зыфиIорэм къуаджэм къыдэхъухьэгъэ кIэлакIэм гушхуагъэу, лIыгъэу къыхэфагъэр дэгъу дэдэу къыщигъэлъэгъуагъ. Зэошхоу зыхэ­лэжьагъэм ыгу къыринэгъэ зэхашIэр драматург ныбжьыкIэм цIыфхэм алъигъэIэсын ылъэкIыгъ. Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ уасэу иIэр цIыфым ылъ, ыпс, шIулъэгъуныгъэу ичIыгу фыриIэр. Ар дэгъу дэдэу зышIэщтыгъэхэм Хьисэ ащыщыгъ.
Ау ЛIыхъужъыцIэу ежь къыфагъэшъо­шагъэр къыратыжьыгъэп…
Iоныгъом и 17-м 1981-рэ илъэсым Шъхьаплъэкъо Хьисэ идунай ыхъожьыгъ.
Шъхьаплъэкъо Хьисэ зышIэщтыгъэхэм дахэу игугъу ашIы. Къыухыгъэ гурыт еджапIэм чIэс кIэлэеджакIохэм лIыхъу­жъыр ящысэтехыпI. Мыекъуапэ дэт унэу зыщыпсэущтыгъэм Хьисэ мыжъобгъу щыфыпалъагъ.

МатIыжь Аминэт.