Адыгэ хьалыжъом и Мафэ Сырыф псыкъефэххэм ащыкIуагъ. Республикэм хьалыжъошI анахь бэлахьэу исхэр ащ гъэ къэс къеугъоих.

Мыгъи Тэхъутэмыкъое, Теуцожь, Красногвардейскэ, Шэуджэн, Кощхьэблэ районхэм, Мыекъуапэ ыкIи Адыгэкъалэ къа­рыкIыгъэ бысымгощэ тIокIым ехъу ащ хэлэжьагъ. Республикэ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иIофышIэхэми ятIонэрэу мыгъэ­рэ мэфэкIым зыкъыщагъэлъэгъуагъ. ХьалыжъошI бзылъфыгъэхэм яIэпэIэсэныгъэ лъэныкъуитфкIэ къаушыхьатыгъ: «Нанэ ихьалыжъу», «МэфэкI хьалыжъу», «Нысэ Iап», «Бысымгуащэм ихьалыжъу», «Къэзыгъэзэжьыгъэ хьалыжъу». Зэрэхабзэу, мэфэкI IэшIум цIыфыбэ зэрищэ­лIагъ. Пстэуми хьалыжъо стырхэр ашхыгъэх, ишIын пылъ шъэфхэр зэрагъэлъэгъугъ, бысымгощэ шъыпкъэхэм гущыIэгъу афэ­хъу­гъэх, ары пакIошъ, ахэм хьалыжъо адэзышIыгъэхэри къахэкIыгъэх.
— Адыгэ хьалыжъом имэфэкI зыкъытезгъафэу сыкъэкIуагъ. Сыгу рехьы, сшIогъэшIэгъон. Мары Шэуджэн районым ибысымгуащэхэм сахэтэу хьалыжъо зэ­дэсэлъхьэ. Непэ сыкъызыхъугъэ мафэшъ, ар шIухьафтын папкIэу сэлъытэ, — къы­тиIуагъ ХышIуцIэ Iушъо къикIыгъэ урыс бзылъфыгъэм.
Къуаджэу Къэбыхьаблэ щыщ Цуамыкъо Марет «МэфэкI хьалыжъу» зыфиIорэ лъэныкъом хэлэжьагъ. Ащ пае нысэщэ щэлэмэ хьалыжъо пхъуантэр ыгъэхьазырыгъ.

— Жъогъо къопиплIыр, тыгъэр, лIэкъо тамыгъэхэр, зэблагъэ хъугъэ лъэпкъитIум азыфагу гуфэбэныгъэ дэлъынэу гу сурэт тшIыгъэх. Мэхьанэшхо хэтлъхьагъ, — къысфиIотагъ ащ.
Ренэу зэрифэшъуашэу гъэхьазырыгъэ­хэу мэфэкIым къекIуалIэхэрэм ащыщых блащэпсынэхэр. Ахэм ягъэлъэгъопIэ чIы­пIэ бэрэчэтэу зэтегъэпсыхьэгъагъ. ЯхьалыжъошIхэр лъэныкъо пстэуми ахэлэжьагъэх. Къыхэгъэщыгъэн фае, Кощхьэблэ районым къикIырэ купым гъэ къэс бысымгощэ ныбжьыкIэхэр хэтых. Ари мэфэкIым пшъэрылъэу ыгъэцакIэрэмэ ащыщ — лъэпкъ шхыныгъохэм яшIыкIэ лIэужыкIэхэм анэгъэсыжьыгъэныр. Щыгъущэ Саидэ ащ фэдэ ныбжьыкIэхэм ащыщ. Нанэ ихьалыжъо мэфэкIым щигъэжъагъ, илъэсишъэ зыныбжь хьалыжъопкIымкIэ ахэр зэдилъхьагъэх.
— Мы хьалыжъокъэгъэчъыхьэр сигощэжъым игуащэ иягъэу къытфэнагъэу тэгъэфедэ. Непэрэ мэфэкIым щызгъэжъэ­рэ хьалыжъохэр ары зэрэхэсыупкIыгъэхэр. Илъэсищ хъугъэу хьалыжъом и Мафэ сыхэлажьэ. Сигуапэу, сшIогъэшIэгъонэу сыкъэкIо, — къысиIуагъ ащ.
Нанэ ихьалыжъо зыгъэжъагъэхэм ащыщ Улапэ къикIыгъэ Куржь Дэхэунэ.
— Нанэ ихьалыжъу шъхьаем, ащ ишIыкIэ сэзгъэшIагъэр къыткIэрысыгъэ сятэшыпхъур ары. Бжьыныр, къон цIынэр хилъхьэхэзэ ышIыщтыгъ, ар слъэгъугъэ, сесагъ. Сэри ар згъэжъэщт, — къыддэгощагъ Дэхэунэ.

Культурэ закъор арэп цIыфхэр зэпэблагъэ зышIыхэрэр, шхыными зэфещэх. Ар джыри зэ къаушыхьатыгъ Теуцожь районым къикIыгъэхэм. Мыгъэ ахэм хьалыжъохэр адигъэжъагъэх АР-м цIыф­хэм IофшIапIэ ягъэгъотыгъэнымкIэ и Гупчэ ипащэу Галина Цыганковам.
— Тигупчэ икъутамэу Теуцожь районым итым иIофышIэхэр мэфэкIым хэлажьэхэти, сэри захэзгъэнынэп, сишIуагъэ язгъэкIын сIуи сыкъэкIуагъ. Илъэс 37-м ехъугъэу Адыгеим сыщэпсэу, Мые­къуапэ Iоф щысэшIэ, ау къэзгъэлъагъорэр Теуцожь районыр ары, сыда пIомэ сиIофышIэгъухэр зэкIэ сшIолъапIэх, — ыIуагъ ащ.
Анахь купышхо хъущтыгъэхэм ащыщых тэхъутэмыкъуаехэр. Ахэри зэнэкъокъум къыдыхэлъытэгъэ лъэныкъо пстэуми ахэ­лэжьагъэх.
— Мы зэнэкъокъур къэзыугупшысыгъэ Бибэ Мурадин «тхьауегъэпсэушхо» етэIо. Тхьэм джэнэт къырет. Ежь щыIэжьэп, ау иIоф мэпсэу. Шъэхэм ташIэщтыгъэмэ, джы миллионым тызэлъашIэ хъугъэ. Къы­тэкIуалIэрэр бэ, чэзыушху. Зэдэтлъхьэгъэ хьалыжъо 200-р макIэ хъункIэ сэгугъэ, — къысиIуагъ Шэртэнэ Сусанэ.
Сирием къикIыжьыгъэу Мыекъуапэ щыпсэурэ Осмэн Джанэ мы мафэм «Къэ­зыгъэзэжьыгъэ хьалыжъу» зыфиIорэр ыгъэжъагъ.
— Щэламэхэри хьалыжъохэри тшIы­гъэх, — къысегъэлъэгъу Джанэ тхьацухэкIэу ыгъэхьазырыгъэхэр. — Сян, сятэшып­хъур, сянэшыпхъур шапхъэу сиIэхэр. Ахэм зэрашIэу слъэгъугъэр сэри сэгъэфедэ. Къое къабзэр е шхъонтIэгъакIэхэр тхьацум дэтэлъхьэ. Хэкум щашIырэм фэмыдэу нахь цIыкIуIохэу тэшIых.
«Адыгэ макъэр» хьалыжъом имэфэкI зэрэхэлажьэрэр ятIонэр. ГъэрекIо «Нанэ ихьалыжъу» зыфиIорэ лъэныкъомкIэ апэрэ чIыпIэр къыфагъэшъошэгъагъ. МыгъэкIэ гъэзетым икуп ибысымгощэ шъхьэIагъэр редактор шъхьаIэм игуадзэу, Урысыем изаслуженнэ журналистэу Тэу Замир. МэфэкI хьалыжъор адыгэ хьакум пхъэ машIокIэ щигъэжъагъ. КъэIогъэн фае, Замирэ зэнэкъокъум зыфэнэIуасэр бэшIагъэ. Ар зигукъэкIэу Бибэ Мурадин мэфэкIыр зырихьыжьэгъагъэм къыщыублагъэу изыфэгъэхьазырынкIэ дэлажьэщтыгъ, непи ишъхьэгъусэ, ипшъашъэхэм Iоф адешIэ.
— Бибэ Мурадин апэрэу тыригъэблагъи мыщ фэдэ мэфэкIхэр нахь дэгъоу зэхэщэгъэнхэмкIэ шIэгъэн фаехэм татегущыIэгъагъ. Ар 2010-рэ илъэсыр арыгъэ. Джы шъолъэгъу непэ къызнэсыгъэр. Арышъ, Бибэ Мурадин лъэшэу сыфэраз, — еIо Замирэ. — Бысымгуащэ пэпчъ ихьалыжъо шIыкIэ шъхьаф. Сэри къэзгъэ­лъэгъуагъэр сэ сишIыкI. Сипшъашъи IэпыIэгъу къысфэхъущт, мыщ фэдэ лъэпкъ шхыныгъохэм яшIыкIэ ныбжьыкIэхэм алъэгъун фае. ЕтIанэ, журналистхэр къэбарIотэ къодыехэп, ищыкIагъэмэ кIэрыуцонхэшъ, хьалыжъуи агъэжъэщт.
Сыхьатищым къыкIоцI бысымгуащэхэм зэблахызэ агъэжъэгъэ хьалыжъо зэмылIэужыгъохэр осэшI купым рахьылIагъэх. А пстэумэ яIэшIугъэ ууплъэкIуныр псынкIагъэп, ау илъэс пчъагъэхэм къа­кIоцI ащ есэжьыгъэ осэшIхэм мыгъи ар афызэшIокIыгъ.
КъТРК-у «Адыгеим» ирежиссерэу Гъа­зые Бирамхъан осэшI купым зыхэтыр мэфэкIыр зызэхащэрэм щегъэжьагъ. Хьалыжъо лъэпкъэу ащ ышхыгъэм ибагъэ къэлъытэгъуай. Ары нахь мышIэми, мэфэкI пэпчъ икIэрыкIэу щэлэмэ хьалы­жъор къызфызэIуехы.
АМ: Бирамхъан, мыщ фэдиз IэшIур къызщекIокIыщтым зыкъэбгъэмэлакIи укъэкIуагъа?
— Ары (къысэсэмэркъэужьы зэрихабзэу Бирамхъан), зыкъэзгъэмэлэкIагъ. КIо гунэкIэу уикIы хъущтэп аIоти, псы тIэкIу сыкъешъуагъ (мэщхы ар). Хьалыжъо­хэм яIэшIугъэ тыуплъэкIу зыхъукIэ бэхэр къытэхъуапсэх, ау къин тэлъэгъу. Ащ фэдизыр пшхышъуна? Арышъ, Вэрэкъо Хьалимэтрэ сэррэ зы хьалыжъор зэфэтэгощышъ тэшхы. Шъыпкъэр пIощтмэ, илъэс къэс нахь гъэшIэгъонэу, нахь IэшIоу, ямышIыкIэу бысымгуащэхэр мэпщэрыхьэх. Гъэ къэс нахь бэлахьэу зыкъызэIуахы, — еIо ащ.
— Непэрэ мафэм илъэс реным зыфэ­сэгъэхьазыры. Хьалыжъоу тшхырэм иIэшIугъэ адырэ гъэм нэс сщыгъупшэжьырэп, — сэмэркъэузэ къыхегъахъо осэшI купым итхьаматэу ЛIыхъукIэ Азэмат.
АМ: Хьалыжъом ишIынкIэ оркIэ хэта шапхъэр?
— Сянэжъэу ЛIыхъукIэ Мерэм ары. Ащ бэрэ хьалыжъохэр тфишIыщтыгъ. Непэ а тхьацухэкIым иIэшIугъэ зыфэдэн фаеу слъытэрэр джащ ыгъажъэщтыгъэр ары.
Зэфэхьысыжьхэр
Зэфэхьысыжьхэм зы бысымгуащи агъэнэшхъэигъэп. Зэнэкъокъум зэрэхэлэжьагъэхэр къэзыушыхьатырэ тхылъхэмрэ шIухьафтынхэмрэ зэкIэми аратыгъэх. Лъэныкъохэм ягугъу пшIын зыхъукIэ «Нанэ ихьалыжъу» зыфиIорэмкIэ апэрэ чIыпIэр Улапэ щыщ Куржь Дэхэунэ фагъэ­шъошагъ. МэфэкI хьалыжъо анахь IэшIур ащ икъоджэгъоу Аджырэ Жаннэ ыгъэ­жъагъ. «Нысэ Iап» зыфиIорэмкIэ къахэщыгъ КIыкI Жаннэ. «Бысымгуащэм ихьалыжъо­кIэ» апэрэ чIыпIэр ыхьыгъ Хъымыщ Аидэ. Осмэн Джанэ «Къэзгъэзэжьыгъэ хьалыжъо» анахь IэшIур ыгъэ­жъагъ.
ШIухьафтын шъхьаIэр зыхьыгъэр, хьалыжъошI анахь бэлахьэу алъытагъэр Цуамыкъо Марет. ЫпэкIэ къызэрэсIуа­гъэу, ащ мэфэкI хьалыжъо пхъуантэр ыгъэ­жъагъ. Iофтхьабзэм изэхэщакIохэм ямызакъоу Къэбэртэе-Бэлъкъарым къикIыгъэ лIыкIо купым ишIухьафтын ащ фагъэшъо­шагъ. Адыгэ Хасэм итыни ары зыIукIагъэр.
МэфэкIыр IэшIугъэ къодыеп, ар чэфыгъэ. КъэшъокIо купэу «Ошъадым», ижъы­рэ лъэпкъ орэдыжъхэр къэзыIоу Нэгъой Заур, орэдыIоу Хъуран Азэ, АР-м изаслуженнэ артисткэу Нэгъой Маринэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм къи­кIыгъэ орэдыIоу Къэзэнэ Марианнэ лъэпкъ культурэм идэхагъэ къагъэлъэгъуагъ.
ПстэумкIи нэбгырэ минитIу фэдиз хьалыжъом имэфэкI къыугъоигъ. Ар шIу зылъэгъугъэу илъэс къэс къакIохэрэри ахэм мымакIэу ахэтыгъэх.
— Ары, тыгу рихьэу илъэс къэс тыкъэ­кIо. Дэгъоу ашIы, гъэшIэгъонэу зэхащэ. Хьалыжъор тэшхы, къашъохэм тяплъы, орэдхэм тядэIу. Сэри сикIасэу унэм хьалыжъо щысэгъажъэ, ау мыщ щашIырэр зэкIэм анахь IэшIу, — къыздэгощагъ изэхашIэхэмкIэ мэфэкIым еплъынэу къэ­кIогъэ Къэлэкъутэкъо Аминат.
АМ: Нурет, адыгэ хьалыжъом имэфэкI я 14-у зэхэшъущагъ. КъекIуа­лIэхэрэм япчъагъэ илъэс къэс хэхъо. О уишIошIкIэ, сыда ащ иушъхьагъур?
— Шхын зыдэщыIэр сыдигъокIи гъэшIэгъоны, чэфы. Хьалыжъом имэфэкI зэрэунагъоу укъэкIон олъэкIы. Тилъэпкъ шхыныгъо IэшIу нэIуасэ фэхъух, ыпкIэ хэмылъэу ашхын алъэкIы. Ары сшIошIы, — къыреты сиупчIэ джэуапыр хьалы­жъом имэфэкI изэхэщакIоу, Бибэ Мурадин ишъхьэгъусэу Нурет.
Анцокъо Ирин.