Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ адыгэ нэбгыриблымэ къа­­фа­гъэшъошагъ. А заом имашIо зыгъэкIуаси, цIыф лъэп­къыр ыкIи дунаир ащ щызыухъумагъэхэм ащыщ Нэхэе Даутэ.

Даутэ лIыхъужъыцIэу къылэжьыгъэм дакIоу ыцIэ лъэпкъ жэрыIо IорIуатэми, тхыгъэ литературэми лIыблэнагъэм иобраз шъхьаIэу ахэуцуагъ. Шъхьаплъэ­къо Хьисэ идрамэу «Даут», Нэхэе Руслъан ипоэмэу «ЛIыгъэшIапI», Мамый Руслъан идокументальнэ повестэу «СыщэIэфэ», Шъхьэлэхъо Абу истатья пчъагъэхэу ыкIи иочеркэу «ЛIыгъэм игъашIэ лъэкIуа­тэ», Еутых Аскэр ипоэмэу «Народым ишъэо кIас», ЛIыхэсэ Мухьдин ипоэмэу «ЛIыгъэ» зыфиIохэрэм ыкIи нэмыкIхэм герой шъхьаIэу ахэтыр Нэхэе Даут ары. Мыхэм ащыщхэр еджапIэм ипрограммэ хэтых, ахэмкIэ лIыхъужъныгъэм, цIыфыгъэ-дэхагъэм яшапхъэхэр ныбжьыкIэхэм аIэкIагъахьэ.
Хэгъэгу зэошхом лIыхъужъныгъэу Нэхаим щызэрихьагъэр танэIу къизгъэ­уцожьырэ хъугъэ-шIагъ Шъхьаплъэкъо Хьисэ игероическэ драмэу «Даут» зыфиIорэр. ЩыIэныгъэ гъогоу ЛIыхъужъым къыкIугъэм щыщэу Хьисэ сценэм къыщигъэлъагъорэр ащ изэо илъэсхэр ары. Батальоным икомандирэу Нэхэе Даутэ кIэлэ Iушэу, цIыфхэр ыгъэдэIон ылъэкIэу, ежьри зыфэбэнэрэ Iофым шIошъхъуныгъэ зэрэфыриIэр Шъхьаплъэкъом къырегъэлъэгъукIы. Драмэм осэшхо фэозгъэшIырэр, зэошхом адыгэхэр зэрэхэлэжьагъэхэр къэзгъэлъэгъорэ апэрэ драматическэ произведениеу зэрэщытыр ары.

Художественнэ ин зыхэлъэу гъэпсыгъэ драмэр Шъхьаплъэкъо ХьисэкIи, Адыгэ сценическэ искусствэмкIи гъэхъэ­гъэшхо хъугъэ.
Нэхэе Руслъан иапэрэ тхылъэу «Ма­фэр нэфылъым къыщежьэ» зыфиIорэм къыдэхьэгъэ поэмэхэу «Мыжъосынхэр», «Тян» зыцIэхэр зетхыхэм, Руслъан кIэ­лэ дэдагъ нахь мышIэми, лъэкI ин зиIэ усакIо адыгэ литературэм къызэрэхэхьагъэм гу лъаригъэтэгъагъ. ЩэшIэ Казбек зэрэхигъэунэфыкIыгъэмкIэ: «А поэмэхэм ябгъапшэмэ, агобгъэуцонэу поэмэхэр щыIэх. Ау апэ иуцонэу щыIэр макIэ».
«Мыжъосынхэр» заом иутын хьылъэ къызыщылъэгъорэ лIыхъужъныгъэм, псэемыблэжьыныгъэм яджэмэкъэшхо зыхэIукIырэ поэм, Нэхэе Даутэрэ Андырхъое Хъусенрэ афэгъэхьыгъ.
Нэхэе Руслъан шIуагъэу фэплъэгъун фаер зэошхом лIыхъужъэу щыфэхыгъэ­хэм яобразхэр джы непэ псэурэ цIыфхэм ягупшысэрэ ягухэлърэ щыщ зэрэхъугъэ­хэр, охътэ мэхъаджэу блэкIыгъэмрэ джырэ тимэфэ нэфхэмрэ зэпхыгъэхэу зэрэщытхэр къыгъэлъэгъон зэрилъэкIыгъэр ары.
Зэоуж илъэс къинхэр зэпызычыгъэ Мамый Руслъани а илъэсхэм афэгъэ­хьыгъэ игукъэкIыжьхэм къахигъэщэу, ыгу къыдеIэу зигугъу къышIыжьырэр ПчыхьалIыкъое еджапIэу ежь зыщеджэщтыгъэм ипэщагъэ Нэхэе Даут ары. Ащ фэдэ фыщытыкIэу, гуфэбэныгъэу фыриIагъэр ары документальнэ повестэу «СыщэIэфэ» зыфиIорэр ытхынэу къызыхэкIыгъэри.
Повестым Нэхэе Даутэ ищыIэныгъэ гъогу зэрэпсаоу Мамый Руслъан къыщыриIотыкIыгъ. Даутэ сэнэхьатэу щыIэмэ анахь сэнэхьат мамырыр къыхихыгъэу, Адыгэ кIэлэегъэджэ училищыр къыухи, еджапIэм кIэлэегъаджэу зы илъэсрэ Iоф щишIагъэу дзэ къулыкъум ащагъ, дзэ-пехотнэ училищыр къыухыгъэ къодыеу заор къежьагъ. Хэгъэгум пае псэемыблэжьэу зэуагъэ.
Пыим изэхэгъэтэкъонкIэ пэщэныгъэу дзэм дызэрихьагъэм, ежь ышъхьэкIэ лIыхъужъныгъэу зэрихьагъэм афэшI мэзаем и 27-м 1945-рэ илъэсым СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ Нэхэе Даутэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къыфагъэшъошагъ.
Майорэу Нэхэе Даутэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къызэрэфагъэшъошагъэм фэгъэхьыгъэ митинг полкым щызэхащагъ. Дивизием икомандирэу, генерал-майорэу А. Г. Моисеевскэр Даутэ Родинэм итын лъапIэ къызэрэфагъэшъошагъэм пае гуфэбэныгъэ хэлъэу къыфэгушIуагъ ыкIи Дышъэ Жъуа­гъор къыритыжьыгъ. Къыритыжьыгъэ къодыеп, дивизием ипащэ IаплI къырищэкIи къыриIуагъ: «Опсэу, Даут. Сызэрэпщыгугъыгъэ пстэури къэбгъэшъыпкъэжьыгъ, укъызхэкIыгъэ лъэпкъым ищытхъу лъагэу пIэтыгъэ, ори егъашIэм ащ уищытхъу ыIощт».
Хэукъуагъэп генерал-майорэу А.Г. Моисеевскэр. «ЛIыхъужъым игъашIэ лъэкIуатэ» ыцIэу Шъхьэлэхъо Абу ытхыгъэ очеркыр къырегъажьэ хъугъэ-шIагъэу ежь я 8-рэ классым исэу зыхэтыгъэу, зисурэт ынэгу къыкIэуцожьырэмкIэ. Мыщ илъэс 27-рэ нахь зымыныбжь Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къыз­фаусыгъэ Даутэ Очэпщые колхоз конторэ щагум анахь лIыжъ гъэшIуа­гъэу, лIыжъ губзыгъэу Нэхэе Хьатэхъу зэрищэгъэ чылэ джэгу зэрэщыфашIыгъагъэр Абу къыщетхыжьы. Зэхахьэм къекIолIагъэхэр Даутэ лIыхъужъныгъэу зэрихьагъэм зыщагъэгъуазэхэм, ащ фэгъэхьыгъэ гушIо джэгур къызэIуахыгъ. Ащ ыуж мэфэ заулэ тешIагъэу, жъоныгъуакIэм и 1-м гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Еутых Аскэр Даутэ фызэхилъхьэгъэ поэмэу «Народым ишъэо кIас» зыфиIорэр къыщыхиутыгъ.
А уахътэр зыфэдагъэри, илъэпкъэгъу комбатэу Нэхэе Даутэ зэрэрыгушхорэри къыхэщэу Еутых Аскэр поэмэм къы­щетхы:
Осы хъотыр зезэрэхьэ,
ЧъыIэ, лыгъулыст,
Комбатыр унэм къехьэ,
Щытхэр къегъэIыст.
Комбатыр адыгэ кIалэу
Очэпщые щыщ:
ИгъусэхэмкIэ хьалэлэу
ПыйхэмкIэ — гуих…
Поэтым зэриIуагъэу,
Ежь комбатыр апэ итэу
Дзэр егъэIорышIэ,
Батальонэу ыIэ илъыр
Ыпэ лъегъэкIуатэ.
Даутэ псэемыблэжь лIыхъужъэу зэрэщытым имызакъоу дзэпэщэ Iушэу, гулъытэ чан иIэу, сыдрэ къиныпIэми икIыпIэ къыфигъотэу щытыгъ.
УIэгъэ хьылъэ пыищэм Даутэ ылъэкъо лъэныкъо къызытырещэм, госпиталыр кощыгъэу, ищыкIэгъэщт Iэзэгъу уцхэр щымыIэхэу, узыр зыгъэIэсэщт уци хамылъхьэу, лъашъхьэр псынкIэу пыхы­гъэн фае зэхъум, тхакIоу Сергей Борзенкэм къызэритхыжьырэмкIэ, операцие хьы­лъэр ашIы зэхъум, зы щэIу макъэ Даутэ къыпыIукIыгъэу зэрэзэхамыхыгъэр сы­мэджэщым иIофышIэхэм агъэшIэгъо­гъагъ. ЛIыгъэм ишэпхъэ щэIэныгъэм осэшхо фишIызэ С. Борзенкэм итхылъ а чIыпIэр къыщетхыжьы. Нэужым зэп-тIоп Даутэ операцие зэрашIыгъэр, ау джащыгъуми щэIэгъэшхо хэлъэу, ащ фэдиз хьылъэу телъыр къызхимыгъэщэу Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт гум къыгъэкIэу иуз ыщэIагъ.
ЛIыхэсэ Мухьдинэ ипоэмэу «ЛIыгъэ» зыфиIорэр Даутэ дэгъоу зышIэщтыгъэхэм ягукъэкIыжь фэдэу гъэпсыгъэ. Ежь ЛIыхэсэ Мухьдин Даутэ къылъэгъужьынэу хъугъэп, ау ишъхьэгъусэу Нэхэе Наташэрэ ЛIыхэсэ Мухьдинэрэ ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэм илъэс пчъагъэрэ Iоф щызэдашIагъ, ащ игукъэкIыжьхэм ащыщхэр ары поэмэм нахьыбэу узыщыIукIэхэрэри. Ахэр анахьэу зыфэгъэ­хьыгъэхэр лIыхъужьым илIыгъ, изекIуакI, иIофшIакI, икъуаджи, гъунэгъу чылэхэми ащыпсэурэ цIыфхэм зэрафэгумэкIыщтыгъэр ары.
ЛIыхасэм поэмэм щигъэфедагъэхэм зэу ащыщ Даутэ Iоф дэзышIэщтыгъэ кIэлэегъэджагъэу ШъхьапцIэжъыкъо Хьисэ игукъэкIыжьи. Ащ къызэриIотэжьыщтыгъэмкIэ Даутэ еджапIэм ишыкузэкIэт аритызэ, кIымафэм агъэстыщт пхъэр унагъомэ, анахьэу шъузабэхэм къафаригъэщэжьыщтыгъ. Колхози, совети зэрэхэтхэу къуаджэм шыкузэкIэт зытIущ нахьыбэ зэрэдэмытыгъэр къыдэплъы­тэмэ, ащ фэдэ зекIуакIэр лIыгъэ екъу. Хьисэ игу­къэ­кIыжь зэрэхэтэу, джащ фэдэзэ «бэмэ хьалыгъу бзыгъэр Даутэ адиго­щыгъ. Чылэ гъунэгъуи икъуаджи ащыпсэурэ цIыфыбэ гъаблэм хи­щыгъ».
ШIулъэгъуныгъэ къабзэу цIыфым кIуачIэ къып­къырызылъхьэрэми хэныгъэп Нэхэе Даутэ. Заом нэIуасэ зыщыфэхъугъэ Мария Шатохинам (НаташэкIэ еджэщтыгъэх) Даутэ игъогууани, икъини къыфигъэпсынкIагъ, инасыпи рипхи, унагъо ди­шIагъ. Заор заухым и Сыбыр чыжьэ мыкIожьэу ар Даутэ кIыгъоу Очэпщые къыдэнагъ. Наташэ зыхэхьэгъэ Нэхэе лIа­къом щыщ шъыпкъэ хъугъэ, чылэми щагъэлъэ­пIагъ, шъхьэкIафэ щыфашIыгъ. Адыгабзэр ыбзэ хъугъэ, адыгэ хэбзэ зэхэтыкIэ-зэхэхьакIэхэр хэн ымышIэу ыгъэцакIэзэ къыхьыгъ.
Ау Даутэрэ Наташэрэ янасып бэ ыукъудыигъэп. УIагъэу заом къыщытыращагъэхэр къызэкIэрыожьхи, илъэс 37-рэ ыныбжьэу 1955-рэ илъэсым Нэхэе Даутэ дунаим ехыжьыгъ, ичылэ гупсэ щагъэтIылъыжьыгъ, исаугъэти ащ щагъэ­уцугъ, мемориальнэ пхъэмбгъуи къыщыфызэIуахыгъ. Джащ фэдэу Адыгэ кIэлэегъэджэ училищэу зыщеджагъэми шIэжь пхъэмбгъу щыфыпалъагъ. Очэпщые дэт гурыт еджапIэм Даутэ къызыхъугъэр илъэси 115-рэ зэрэхъугъэм ехъулIэу «Музей боевой Славы имени Нехая Даута Ереджибовича» къыщызэIуахыгъ. Очэпщые къоджэ гузэгум ЛIыхъужъым ыцIэкIэ парк щагъэпсыгъ, икъэу ащ дэтым ибюст тет, урам гупчэм ыцIэ ехьы. ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэу зипэщагъэми Нэхэе Даутэ ыцIэ ехьы, щагуми Даутэ исаугъэт дэт. Къалэу Мыекъуапэ, Адыгэкъалэ, къуаджэхэу Тэхъутэмыкъуае, ПчыхьалIыкъуае, Псэкъупсэ яурамхэм ащыщхэм ЛIыхъужъым ыцIэ ахьы.
Нэхэе Даутэрэ Наташэрэ яунэгъо чъыг къутамэхэр къыпэкIэх, зеубгъу. Ахэм акъоу Юрэрэ апхъоу Людмилэрэ бэшIагъэу нэнэжъ-тэтэжъ хъугъэх, якъо­рэлъф-пхъорэлъфхэми кIалэхэр къапыфагъэх. Юрэрэ Людмилэрэ ятэрэ янэрэ ябгъэхалъхьэхэр аухъумэх, агъашIох, мэфэкI мафэр къызыскIэ къаштэхэшъ, гушхуагъэ хагъуатэу, яшIэжь агъэлъапIэу шIукIэ дахэкIэ афэгъэхьыгъэ ягукъэ­кIыжьхэмкIэ ныбжьыкIэхэм адэгуащэх.
Шъхьэлэхъо Дарико.
Гуари-м ишIэныгъэлэжь.