Адыгэ Республикэм и Законэу 2008-рэ илъэсым мэзаем и 13-м аштагъэу N 148-р зытетэу «ЦIыфым ифитыны­гъэхэмкIэ Уполномоченнэу Адыгэ Рес­публикэм щыIэм ехьылIагъ» зыфиIорэм ия 12-рэ статья иа 1-рэ Iахь диштэу зэфэхьысыжьыр Адыгэ Респуб­ликэм и ЛIышъхьэ, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо Совет — Хасэм, Урысые Федерацием цIыфым ифиты­ныгъэхэмкIэ и Уполномоченнэ, Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ хьыкум и Тхьаматэ, Адыгэ Республикэм и Прокурор аIэкIагъахьэ.
2024-рэ илъэсым Уполномоченнэм Iофэу ышIагъэм изэфэхьысыжь цIыфым ифитыныгъэхэмрэ ишъхьафитныгъэрэ якъэухъумэн епхыгъэ Iофыгъо анахь шъхьаIэхэм щалъыIэсыгъэх.
ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм арысхэм гъогогъуи 130-м ехъурэ Уполномоченнэм зыкъыфагъэзагъ. Дзэ къулы­къур зэрахьырэмкIэ, Iэзэгъу уцхэр, шъуашэхэр, ахъщэ къазэраратырэмкIэ гумэкIыгъоу зэуталIэхэрэр тхылъхэм азыныкъо нахьыбэмэ къащыраIотыкIыщтыгъ. Дзэ комиссариатхэм, дзэ частьхэм япащэхэм яIофшIакIэ зэримыгъэразэхэрэр арытыгъ.
ГъэрекIо нэбгырэ 433-мэ Уполномоченнэм зыкъыфагъэзагъ. 2023-рэ илъэ­сым егъэпшагъэмэ, процент 18-кIэ ар нахьыб.
Уполномоченнэм нэбгыри 190-рэ ри­гъэблэгъагъ. Линие плъырым ителефонкIэ нэбгырэ 14 къафытеуагъ. Тхылъхэм ащыщэу 95-р тхьаусыхэ тхылъых.
Социальнэу мыухъумагъэхэр: пенсио­нерхэр, ветеранхэр, сэкъатыныгъэ зи­Iэхэр ары нахьыбэрэмкIэ Уполномо­ченнэмрэ ащ иаппаратрэ закъыфэзыгъэзагъэхэр. Тхылъ пстэуми япроцент 43-р ахэм, япроцент 31-р хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэм ыкIи ахэм яунагъохэм арысхэм къа­IэкIэкIыгъ. Ахэм анэмыкIэу сабый ибэхэм, ахэр зыпIужьхэрэм, сабыибэ зэрыс унагъохэм ятхылъ 31-рэ (проценти 7,2-рэ); хьапсдэсхэмрэ ахэм яIа­хьылхэмрэ ятхылъ 19 (проценти 4,4-рэ); IэкIыб къэралыгъохэм яцIыфхэм ятхылъ 11 (проценти 2,5-рэ) къаIукIагъ.
Тхьаусыхэ тхылъхэм япроцент 62-р зэпхыгъагъэр цIыфхэм ясоциальнэ фитыныгъэхэр зэраукъуагъэхэр ары. Тхьаусыхэ тхылъхэм япроцент 20,3-р зыпкъ къикIыгъэр цIыфхэм яфитыны­гъэхэмрэ яшъхьафитныгъэрэ зэраукъуа­гъэхэр ары.
Ныхэмрэ кIэлэцIыкIухэмрэ къызэ­раухъумэхэрэм ымыгъэразэхэрэм ­япчъагъэ зытетыгъэм тетэу къэнэжьыгъ. Тхьа­у­сыхэ тхылъхэм япроценти 2,8-р нэбгырэ пчъагъэмэ зэдызэхагъэуцуагъ. Ахэр зыфэгъэхьыгъэхэр псэупIэ къаратынымкIэ, яполномочиехэмкIэ фитыныгъэу яIэхэр зэраукъуагъэхэр ары.
Тхьаусыхэ тхылъхэм азыныкъом ­ехъур зэхагъэуцоныр къызыхэкIыгъэр гъэцэкIэкIо хабзэм ифедеральнэ къулыкъу­хэм ячIыпIэ къулыкъухэм IэнатIэхэр ащызыIыгъхэр хабзэм диштэу зэрэземыкIуагъэхэр ары. Я 4-рэ тхьаусыхэ тхылъ пэпчъ (тхьаусыхэ тхылъ 25-р) зыпкъ къикIыгъэр чIыпIэ зыгъэIоры­шIэжьынымкIэ къулыкъухэм, тхьаусыхэ тхылъ 12-р (процент 12,6-р) респуб­ликэм икъэралыгъо хабзэ икъулыкъухэм яIофышIэхэм унашъоу аштагъэхэм зэрамыгъэрэзагъэхэр ары.
2024-рэ илъэсым Мыекъуапэрэ ащ къыпэблэгъэ псэупIэхэмрэ адэсхэр ары нахьыбэу Уполномоченнэм зыкъыфэзыгъэзагъэхэр. Мыекъуапэ щыщ нэбгырэ 270-мэ ятхьаусыхэ тхылъ Уполномоченнэм къыIукIагъ.
НэмыкI чIыпIэхэм
тхьаусыхэ тхылъэу
къарыкIыгъэр мыщ фэдиз:
Адыгэкъалэ — 4
Джэджэ районым — 23
Кощхьэблэ районым — 9
Красногвардейскэ районым — 8
Мыекъопэ районым — 58
Тэхъутэмыкъое районым — 30
Теуцожь районым — 3
Шэуджэн районым — 0
Хьапсхэм — 7.
Урысые Федерацием
инэмыкI шъолъырхэм:
Архангельскэ хэкум — 1
Киров хэкум — 1
Краснодар краим — 15
Республикэу Дагъыстан — 1
Республикэу Ингушетием — 1
Ростов хэкум — 1
Челябинскэ хэкум — 1.
ЦIыфхэм яфитыныгъэхэр, япшъэрылъхэр, правэмкIэ шапхъэхэр, хэбзэгъэуцугъэм, федеральнэ, шъолъыр программэхэм яположениехэр икъоу зэрамышIэхэрэр ары Iофыгъомэ азыныкъо нахьыбэр къызыкIэтэджыщтыгъэр.
Хэмыплъэхэу тхылъ гори къагъэнагъэп. АхэмкIэ Уполномоченнэми, ащ иаппарат иIофышIэхэми уплъэкIунхэр зэхащагъэх, къулыкъу гъэнэфагъэхэм зафагъэзагъ, цIыфхэм яIофхэр афызэхафыгъэх. ПстэумкIи закъыфэзыгъэзагъэхэм япроцент 68-мэ ялъэIу афагъэцэкIагъ.
Уполномоченнэр общественнэ совет заулэмэ ахэхьэ ыкIи ахэм яIофшIэн хэлажьэ. Ахэр — Урысые Федерацием и Следственнэ комитет Адыгэ Рес­публикэмкIэ иследственнэ гъэIорышIапIэ къепхыгъэ общественнэ советыр, хьыкум приставхэм я Федеральнэ къулыкъу Адыгэ РеспубликэмкIэ и ГъэIорышIапIэ щызэхэщэгъэ общественнэ советыр, щэфакIохэм яфитыныгъэхэр къызэраухъумэхэрэм лъыплъэрэ Федеральнэ къулыкъум Адыгэ РеспубликэмкIэ и ГъэIорышIапIэ иобщественнэ совет, къэ­ралыгъо регистрациемкIэ, кадастрэмкIэ, картографиемкIэ Федеральнэ къулы­къум Адыгэ РеспубликэмкIэ и ГъэIорышIапIэ щызэхэщэгъэ общественнэ советыр.
Уполномоченнэр Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ хьыкум и Президиум изэхэсыгъоу Адыгэ Республикэм ихьыкумхэм Iофэу ашIагъэр зыщызэфа­хьысыжьырэм, Адыгэ Республикэм ипрокуратурэ иколлегиехэм язэхэсыгъо­хэм ахэлажьэ, республикэм ирайонхэм япрокурорхэм ягъусэу районым ит хьапсхэм цIыфхэм яфитыныгъэхэмрэ хабзэмрэ къазэращыдалъытэрэм изэгъэ­шIэнкIэ уплъэкIунэу зэхащэхэрэм иIахь ахешIыхьэ.
2024-рэ илъэсым социальнэ мэхьэнэ ин зиIэ Iофыгъо заулэхэмкIэ Уполномоченнэр муниципальнэ районхэмрэ къэлэ койхэмрэ япащэхэм чанэу зэрадэлэжьагъэр хэгъэунэфыкIыгъэн фае.
2024-рэ илъэсым экономическэ фитыныгъэхэр дэеу къызэраухъумэрэмкIэ нэбгырэ 35-мэ Уполномоченнэм зы­къыфагъэзагъ. Iофыгъоу къэтэджыгъэхэм язэшIохынкIэ ащ Адыгэ Республикэм игъэцэкIэкIо хабзэ икъулыкъухэм, чIыпIэ зыгъэIорышIэжьынымкIэ къулыкъухэм, прокуратурэм, Росреестрэм Адыгэ Рес­публикэмкIэ и ГъэIорышIапIэ зэдэлэжьэныгъэ адыриIагъ.
2024-рэ илъэсым Уполномоченнэр цIыфым ифитыныгъэхэмкIэ Урысые Федерацием и Уполномоченнэу Т. Н. Москальковамрэ ащ иаппаратрэ адэлэжьагъ. Федеральнэ хэбзэгъэуцугъэм зэхъокIыныгъэхэр фэшIыгъэнхэмкIэ предложениехэмрэ аналитическэ къэбархэмрэ цIыфым ифитыныгъэхэмкIэ Урысые Федерацием и Уполномоченнэ IэкIагъэхьагъэх.
ЦIыфым ифитыныгъэхэмкIэ урысые уполномоченнэхэм я Координационнэ совет изэхэсыгъохэм ахэлажьэхэзэ, къэбархэмкIэ зэхъожьхэзэ, конференциехэм, семинархэм, зэдызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм ахэлажьэхэзэ, язэфэхьысыжьхэмкIэ зэхъожьхэзэ, шъолъыр уполномоченнэхэм зэдэлэжьэныгъэу адыряIэр нахь агъэпытэ. ЦIыфым ифитыныгъэхэмкIэ уполномоченнэхэм я Урысые координационнэ совет изэ­хэсыгъоу Московскэ хэкумкIэ къалэу Солнечногорскэ гъэрекIо ишэкIогъу щыкIуагъэм Уполномоченнэр хэлэжьагъ. Джащ фэдэу семинархэу «ЦIыфхэм яфитыныгъэхэм якъэухъумэнкIэ административнэ искхэр хьыкумым зэрэрахьылIэхэрэм ехьылIагъ», «ЦIыфым ифитыныгъэхэмкIэ уполномоченнэхэм япшъэрылъхэр» зыфиIохэрэми ар ахэлэжьагъ.
Уполномоченнэм иаппарат илIыкIо 2024-рэ илъэсым имэкъуогъу сэнэхьат гъэсэныгъэ тедзэ зэрарагъэгъотырэ программэу «ЦIыфым ифитыныгъэхэмкIэ уполномоченнэхэм яаппаратхэм яIофшIэн Урысые Федерацием зэращызэхащэрэр» зыфиIорэмкIэ Москва дэт юридическэ университетэу О. Е. Кутафиным ыцIэ зыхьырэм цIыфым ифи­тыныгъэхэмкIэ инаучнэ гупчэ щыра­гъэ­джагъ.
ЦIыфхэм яфитыныгъэхэм якъэухъумэн епхыгъэ IофыгъохэмкIэ къэбархэу Уполномоченнэм IэкIэлъхэр цIыфым ифитыныгъэхэмкIэ шъолъыр уполномоченнэхэм гъэрекIуи аIэкIигъэхьагъэх. 2024-рэ илъэсым Уполномоченнэм иинтернет-­сайтэу http://upchra.ru зыфиIорэм къи­хьагъэх хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафхэм, Уполномоченнэм иаппарат зэхищэгъэ Iофтхьабзэхэм, хэбзэгъэуцугъэм зэхъо­кIыныгъэу фашIыгъэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр. Уполномоченнэм икъэбархэр, линие занкIэхэм къащаIохэрэр, зэфэхьысыжьхэр, нэмыкI материалхэу Уполномоченнэм къыдигъэкIыхэрэр сайт­хэмрэ социальнэ хъытыухэмрэ къа­рыхьагъэх.
Уполномоченнэм Iофэу ышIэрэм, цIыфхэм яфитыныгъэу аукъуагъэхэр зыпкъ игъэуцожьыгъэнхэмкIэ IэпыIэгъу зэрафэхъухэрэ шIыкIэм, цIыфхэм ятхьаусыхэ тхылъхэм зэрахаплъэхэрэм яхьы­лIэгъэ правовой къэбархэр интернетсайт зэфэшъхьафхэм, гъэзетхэу «Советскэ Адыгеимрэ» «Адыгэ макъэмрэ» къарыхьагъэх.
Уполномоченнэр зыхэлэжьэгъэ телевизионнэ репортаж заулэ республикэ телевидениемкIэ къагъэлъэгъуагъ.
2024-рэ илъэсым имэзае «зэдэгущыIэгъу занкIэу» Уполномоченнэм иIа­гъэм республикэм исхэм яупчIэхэм джэуап къащыритыжьыгъ, цIыфхэм яфитыныгъэхэм якъэухъумэн епхыгъэ зигъо Iофыгъохэм щалъыIэсыгъ, зыкъызэрэфагъэзэгъэ Iофыгъохэм язэшIохынкIэ амалэу зэрахьагъэхэм къащытегущыIагъ.
Правовой тематикэм иIофыгъохэр ренэу Уполномоченнэм иофициальнэ нэкIубгъохэу социальнэ хъытыухэу ВКонтакте, Телеграм ащыриIэхэм къа­рэхьэх. 2024-рэ илъэсым правовой информированиемкIэ ыкIи правовой просвещениемкIэ материал 62-рэ ыпшъэ­кIэ зигугъу къэтшIыгъэ социальнэ хъытыухэмрэ тедзэгъухэмрэ къарыхьагъэх.
Уполномоченнэмрэ ащ иаппарат иIо­фышIэхэмрэ правовой урокхэр респуб­ликэм иеджапIэхэм ащызэхащэнхэр ха­бзэ афэхъугъ, гъэрекIо ащ фэдэ Iоф­тхьэбзи 9 щыIагъ.
ЦIыфым ифитыныгъэхэмкIэ Урысые Федерацием и Уполномоченнэ игъо зэрилъэгъугъэм тетэу, Урысые Федерацием просвещениемкIэ и Министерствэ иIэпыIэгъукIэ 2017-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу цIыфым ифитыныгъэхэм афэгъэхьыгъэ урок зыкI Урысыем щызэхащэ. 2024-рэ илъэсым щыIэгъэ урок зыкIыр зыфэгъэхьыгъагъэр унагъом и Илъэсрэ гуфэкIо движением и Илъэсрэ ары. Уполномоченнэм Мыекъопэ къэра­лыгъо гуманитар-технологическэ колледжым истудентхэр цIыфым ифиты­ны­гъэхэмкIэ Декларациеу 1948-рэ илъэсым аштагъэм иположение шъхьаIэхэм нэIуасэ афишIыгъэх.
Уполномоченнэм иаппарат иIофышIэу А. Б. Ивашиныр Мыекъопэ индустриальнэ техникумым истудентхэм заIокIэм, унагъом ифитыныгъэхэр къызэраухъу­мэрэ шIыкIэр къафиIотагъ.
«Урысые Федерацием и Президент цIыфым ифитыныгъэхэмрэ ишъхьафитыныгъэхэмрэ ягарант» зыфиIорэ проектыр 2024-рэ илъэсым имэзае къы­щегъэжьагъэу игъэтхапэ нэс пхырыщыгъэн фаеу цIыфым ифитыныгъэхэмкIэ Урысые Федерацием и Уполномоченнэу Т. Н. Москальковам зэрилъытагъэм Уполномоченнэм иаппарат къыдыригъэ­штагъ. Зигугъу къэтшIыгъэ проектым ди­штэу Уполномоченнэм иаппарат иIофышIэхэм Адыгэ къэралыгъо универ­ситетым тарихъымкIэ ифакультет, Мыекъопэ къэралыгъо гуманитар-технологическэ колледжым ястудентхэм, Мые­къопэ районымкIэ гъэсэныгъэ языгъэгъотырэ гупчэу N 9-м щеджэхэрэм Iоф­тхьабзэу афызэхащагъэхэр зытегъэ­псыхьэгъагъэхэр правэмкIэ шIэныгъэу ахэм яIэр нахь куу шIыгъэныр ары.
ЦIыфым ифитыныгъэхэм я Дунэе мафэрэ Урысые Федерацием и Конституцие и Мафэрэ яхъулIэу Уполномоченнэм иаппарат иIофышIэхэм Iофтхьэбзэ гъэнэфагъэхэр еджапIэхэм ащызэрахьагъэх. ГущыIэм пае, юридическэ отделым ипащэу Ю. С. Магдалевич Мыекъопэ лицееу N 35-м ия 9 — 10-рэ классхэм арысхэм правовой урок афызэхищагъ. ЦIыфым ифитыныгъэхэм, ипшъэ­рылъхэм, правэмкIэ дунэе, урысые шапхъэу щыIэ­хэм ыкIи нэмыкIхэм ар къатегущыIагъ.
ЦIыфхэм яфитыныгъэхэмрэ яфе­дэ­хэмрэ якъэухъумэн къэралыгъо екIо­лIа­кIэ къыфэзыгъотыгъэ, IэпыIэгъу къы­­фэ­хъугъэ пстэуми зэрафэразэр Упол­но­моченнэм изэфэхьысыжь къыщеIо.
М. Р. Шебанец.
ЦIыфым ифитыныгъэхэмкIэ Уполномоченнэу Адыгэ Республикэм щыIэр.
(Уполномоченнэм изэфэхьысыжь зэрэпсаоу тисайт ижъугъотэщт).