Лъэхъаным ицIыфых. «Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр советскэ лъэхъаным зыфагъэшъуашэщтыгъэхэр гъэхъэгъэ инхэм анэсыгъэхэр ары. Непэ къызнэсыгъэми къалэу Шъачэ щэпсэух хэ­гъэгушхом итарихъ Iахь щыщ хъугъэхэр.

IофшIэным ипэрытхэу, рекордсменхэу лъэныкъо зэфэшъхьафхэм къащыхэщыгъэхэм, къэралыгъо бгъэхэлъхьэ пчъагъэ къэзылэжьыгъэхэм анахь шъхьаIэу афэ­хъугъэр Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъыцIэр ары.
Шъачэ хэхьэрэ ПсышIопэ районым ащ фэдэ нэбгырищ щыпсэущтыгъ. ЗэлъашIэрэ чэмыщ рекордсменкэу Пшызэ мэкъу-мэщымкIэ изаслуженнэ IофышIэу, Лениным ыкIи IофшIэнымкIэ Быракъ Плъыжьым яорденхэр, ВДНХ-м идышъэ медальхэр къызфагъэшъоша­гъэу Кожемякина Валентина Яков ыпхъур поселкэу Вардане щыпсэущтыгъ, 2020-рэ илъэсым дунаим ехыжьыгъ. Псы­шIуапэ щыщ Кабаненко Лидия Иван ыпхъум 1971-рэ илъэсым цIэ лъапIэр къыфагъэшъошэгъагъ чэмхэм щэу къа­кIищырэмкIэ рекорд зэригъэуцугъэм фэшI. РСФСР-м и Апшъэрэ Совет идепутатэу ар хадзыгъагъ ыкIи КПСС-м изэфэситIумэ ялIыкIуагъ.

ИIофшIэгъухэу зищыIэныгъэ мэкъу-мэщым езыпхыгъэхэм ялъытыгъэмэ, Хьагъэжъ Джонсон ТIалэ ыкъор (мы илъэсым щылэ мазэм ыныбжь илъэс 85-рэ хъугъэ) нэфэшъхьаф шъыпкъ IофшIэ-
нымкIэ зыфэгъэзэгъагъэр. Къэбэр­тэе-Балъкъарым ит псэупIэу Нартан Джонсон къыщыхъугъ. Заом щыIэгъэ ятэ письмэ къафитхыгъагъ дзэкIолI ныбджэгъоу къыфэхъугъэм ыцIэкIэ шъэожъыем еджэнхэу, нахьыбэ къыIопщынэу хъу­гъэп, заом хэкIодагъ. Илъэс 16-м итэу Джонсон Темыр-Кавказ къушъхьэ-металлургическэ институтэу къалэу Орджоникидзе (джырэкIэ — Владикавказ дэтым чIэхьэгъагъ. Дипломыр къызыратыжьым, IофшIэкIо ныбжьыкIэр къалэу Норильскэ щылэжьэнэу агъэкIуагъ. ЛIэшIэгъу плIа­нэм къыкIоцI, 1961-рэ илъэсым къыщыу­благъэу 1986-м нэс, къыдэгъэкIыным иедзыгъохэр зэкIэ къыкIугъэх — инженер-металлургэу ригъажьи, плавильщи­кэу, мастерэу, мастер шъхьаIэу, пащэм игуадзэу ыкIи Гъоплъэ заводым ицех ипащэу Iоф ышIагъ.
IофшIэным дэмышъхьахыщтыгъэ Джонсон хъызмэт Iофхэм афэIэзэ дэдагъ. Казахстан итыгъэ Балхашскэ къушъхьэ-­гъучI комбинатым зипэщагъэм ыуж Гъоплъэ заводым иIэшъхьэтетэу агъэ­нафэ, ащ къыкIэлъыкIоу ыпэкIэ щымы­Iэгъэ Надеждинскэ гъучI заводыр ыгъэ­пси, ытIупщыгъ. Анахь зэрыпэгэрэ Iоф­шIагъэу иIэхэм ар ащыщ. 2000-рэ илъэсым Красноярскэ краим и Хэбзэ­ихъухьэ зэIукIэ депутатэу щыхадзыгъагъ, Норильскэ имэр ихэдзынхэм икандидатурэ къащигъэлъэгъогъагъ.
— Советскэ лъэхъаным реформа­торствэр агу рихьыщтыгъэп, хабзэм ыгъэнэфэгъэ шапхъэмэ ар ашъхьэдэкIыщтыгъ. Ау «пхырыптхъун» фэе Iофхэм сафагъазэщтыгъ, ащ къыхэкIэу нэмыкIмэ ныбжьи афамыдэщтыгъэхэр сэ сшIэн слъэкIыщтыгъ. IофшIэным щызгъэфедэщтыгъэ шIыкIэхэр лъэхъанэу тызыхэтыгъэм илъэс 15-кIэ ыпэ ишъыщтыгъэх. Ащ елъытыгъэу IофшIэнымкIи гъэхъа­гъэу тшIыщтыгъэхэри бэкIэ нахьыбагъэх. Енэгуягъо а IофымкIэ сэ уахътэм ыпэ ишъыгъэ реформаторэу укъысэджэныр тэрэзыгъэкIэ, — Джонсон ТIалэ ыкъом къафиIотагъ журналистхэм.
Советскэ лъэхъаным ыужи Хьагъэ­жъым иопыт хэгъэгум ыгъэфедагъ. Ар «Норильскэ никелым» иIофышIэ анахь дэгъухэм ащыщыгъ, нэмыкI IэнатIэхэми аIутыгъ. Заводыр Урысыем ихъызмэтшIэпIэ анахь инхэм ащыщ зэрэхъугъэр Джонсон иIэпэIэсэныгъэ бэкIэ елъы­тыгъ. Ар комбинатым ипащэу щытызэ, пэрыт командэ ыугъоигъ, IофшIэным зэхъокIыныгъэхэр фишIыгъэх. Хьагъэжъыр зипэщэгъэ уахътэм платинэм икъыдэгъэкIын процент 18-у зыкъыIэтыгъ, палладиер — процент 66-м нэсэу. ЛэжьапкIэмкIэ чIыфэ ателъыжьыгъэп, социальнэ программэхэр щыIэхэ хъугъэх, ахэм ащыщыгъэх «Ныхэр» ыкIи «Пенсиих».

Хьагъэжъ Джонсон ТIалэ ыкъор Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъ, орденэу «Хэгъэгум ыпашъхьэ гъэхъа­гъэу щыриIэхэм афэшI» зыфиIоу я III-рэ шъуашэ зиIэр, нэмыкIхэри къыфагъэ­шъошагъэх. Пенсием зэкIоми, IофшIэным­кIэ пэрытэу егъашIэм щытыгъэ Джонсон тIысыжьыгъэп. 2005-рэ илъэсым Но­рильскэ къикIыжьи, Шъачэ къэкIожьыгъ, охътабэ тыримыгъашIэу зыгъэпсэфыпIэ хьакIэщ комплексышхоу «АкваЛоо» зыфиIорэр ПсышIопэ районым щишIыгъ.
«ЗэкIэмэ анахь дэир, анахь мыхъунэу щытыр тыгъуасэ пшIэгъагъэр къыкIэпIотыкIыжь зэпытыныр ары, — «Урысые гъэзетым» зэдэгущыIэгъоу къыщыхаутыгъэхэм ащыщым Хьагъэжъ Джонсон къыщыхигъэщыгъ. — Мафэ къэс кIэ горэм улъыхъун, уигукъэкIхэр щыIэныгъэм щыпхырыпщынхэм ыуж уитын фае, джащыгъум цIыфхэми гугъапIэ яптыщт».
ЩыIэныгъэ гъогу шIагъоу Джонсон ТIалэ ыкъом къыкIугъэр ныбжьыкIэхэмкIэ щысэтехыпI, лIэужыкIэхэм ишIэныгъэхэмкIэ адэгуащэ, хэгъэгур шIу алъэ­гъоу къэтэджынхэм ащ ынаIэ ренэу тырегъэты.
— ЛIэшIэгъу пчъагъэхэм зышъхьамысыжьэу хэгъэгум фэлэжьагъэхэм, ащ ишIоигъоныгъэхэр къыдэзылъытагъэхэм щытхъур къалэжьыгъ, Тэ гъогоу къэткIу­гъэр ныбжьыкIэмэ лъагъэкIуатэ, Урысы­ер нахь лъэш зэрэхъущтым яIахь халъхьэ, ащ сегъэгушхо, — къыщиIуагъ зэIукIэхэм ащыщ горэм Урысые Фе­дерацием и ЛIыхъужъэу, Хэгъэгу зэошхом иветеранэу, къалэу Шъачэ ицIыф гъэшIуагъэу Павел Сюткиным.
— Хэгъэгур шIу плъэгъуныр — джары пIуныгъэм ылъапсэр. НыбжьыкIэмэ ясIомэ сшIоигъу — «тихэгъэгу нахь кIуа­чIэ зэрэхъущтым шъуфэлэжьэн, шъуфэ­лъэкIырэр зэкIэ шъушIэн фае!» — къы­Iуагъ Шъачэ щыщэу, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Виталий Бубениным.
Ныбэ Анзор.
Сурэтхэр: зэIухыгъэ къэбарлъыгъэIэс амалхэр.