ЦIыфлъэпкъым итарихъ къыхэхъухьэгъэ анахь лъыгъэчъэ заор заухыгъэр мыгъэ илъэс 80 хъугъэ. Хэгъэгу зэошхом лIыхъужъныгъэ щызезыхьагъэхэр, псэемыблэжьэу фронтым щызэуагъэхэр, тылым Iоф щызышIагъэхэр, патриотизмагъэ ин къызыхэзгъэфагъэхэр, зипшъэрылъхэм афэшъыпкъагъэхэр сыдигъуи щысэтехыпIэу тиIэщтых.

Нэбгырэ миллион пчъагъэмэ шъхьафитныгъэм пае апсэ атыгъ, щыIэкIэшIу тиIэным фэбэнагъэх, егъашIэм ахэр зыщыдгъэгъупшэхэ хъущтэп.
Къуаджэу Блащэпсынэ Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэу цIыфыбэ къыдэкIыгъ. Ахэм зэу ащыщ Алхъо Аскэрбый Якъубэ ыкъор. Ар Хэгъэгу зэошхом щыфэхыгъ, исурэт кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэхэм защахагъахъорэ институтэу Мыекъуапэ дэтым чIэлъ. КIэлэегъэджэ анахь дэгъу­хэм ясурэтхэу дэпкъым пылъагъэхэм Алхъо Аскэрбый ахэт. Ащ дзэкIолI пэIошыгу папцIэр щыгъ, игимнастеркэ пшъа­пIэ младшэ политрук тамыгъэхэр тетых. Сурэтым кIэтхагъ: «Алхъо Аскэрбый Якъубэ ыкъу. Къуаджэу Блащэпсынэ дэт классибл хъурэ еджапIэм икIэлэегъадж. Майор, полкым иштаб ипащ. 1944-рэ илъэсым заом щыфэхыгъ. Жъогъо Плъы­жьым иорден, Хэгъэгу зэошхом иорденхэу апэрэ ыкIи ятIонэрэ шъуашэхэр зиIэхэр, медальхэр къыфагъэшъошагъэх».
Алхъо Аскэрбый 1920-рэ илъэсым къуаджэу Блащэпсынэ къыщыхъугъ, еджапIэм классиблыр къызыщеухым Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым чIэхьагъ. Ащ ыуж ыгукIэ къыхихыгъэ сэнэхьатымкIэ илъэс зыщыплIэ Iоф ышIагъ. Иныб­джэгъухэм, иIофшIэгъухэм шIу къалъэгъущтыгъ. КIэлэ пкъышъол пытэу, нэут­хэу, нахьыжъхэм шъхьэкIафэ афишIэу зэрэщытыгъэр, ежь итеплъэ емылъытыгъэу кIочIэшхо зэрэхэлъыгъэр, хьылъэ къэIэтынымкIэ зэкIэмэ зэратекIощты­гъэр кIэлэегъэджэ нахьыжъхэм къаIотэжьыщтыгъ. КъэIогъэн фае, къуаджэм дэс кIалэхэмкIэ апэдэдэ турникымкIэ «солнце» къэзышIыгъэр Аскэрбый ары.
1940-рэ илъэсым Аскэрбый Дзэ Плъы­жьым ащагъ. Ышнахьыжъэу Хьаджэбый лъэшэу ынаIэ тыригъэтыщтыгъ Аскэрбый. Ежь илъэс пшIыкIутфыкIэ нахьыжъыгъ, етIани гуфэбэныгъэшхо фыриIагъ шына­хьы­кIэм. Сыда пIомэ Хьаджэбыйи Ас­кэрбыйи зын къылъфыгъагъэх, ау зэши­тIум ябыныгъэх. Ащ фэдэ хабзэ ахэ­лъыгъ адыгэхэм — зэшыхэм яз идунай зихъо­жьырэм ащ ишъхьэгъусэ ыш рагъэщэ­жьыщтыгъ сабыйхэр ибэхэу къэмынэнхэм пае. Джары зэрэхъугъагъэр Хьаджэбый ятэ зэлIэм. Аскэрбый ятэу Якъубэ ишэн кIэкIыгъэ, ащ къиныбэ къыфихьыщтыгъ, хабзэм езэгъыщтыгъэп, зигъэбылъи нэмыкI чIыпIэ кIожьыгъагъэ иуна­гъо къыгъани…
Хэгъэгу зэошхор къызежьэм Аскэрбый зэолI зэтегъэпсыхьагъэу, командирхэми шIу къалъэгъоу хъугъагъэ, джары иIофхэр дэгъоу зыкIызэпыфэщтыгъэхэр. Письмэхэу Хьаджэбый къыфитхыщтыгъэхэм Аскэрбый къащиIощтыгъ дзэ Iофхэм хэшIыкI афыриIэ зэрэхъугъэр, икомандирхэм лъытэныгъэ къызэрэфашIырэр, джащ фэдэуи икъуаджэ, иIахьылхэм, игъунэгъухэм зэрафэзэщырэри ыушъэфыщтыгъэп. «Хьаджэбый, сиIофхэр дэ­гъух, укъысфэмыгумэкI, фашист хьа­шхъурэIухэм яфэшъуашэ ядгъэгъотыщт, ахэр зэтетыукIэнхэшъ, текIоныгъэр къы­дэтхыгъэу къэдгъэзэжьыщт. О сыдэу ущыт?».
Хьаджэбый икIалэу Алхъо Тыркубый къызэрэтфиIотагъэмкIэ, анахь кIочIэшхо зиIэу чылэм дэсыгъэхэм ятэ ащыщыгъ. Хьаджэбый цIыф пхъашэу, зэфагъэ, гукIэгъу хэлъхэу щытыгъ. 1941-рэ илъэ­сым ар заом ащагъ. Эшелоныр зэрэ­псаоу КъохьэпIэ Украинэм зынэсым фашистхэм агохьэгъэхэ бандеровцэхэм аубытыгъагъ, тицIыфхэр лагерым дадзэ­гъагъэх. Хьазаб арагъэщэчыгъ ахэм. Гъаблэм ыгъалIэхэу аIыгъыгъэх, янасып къыхьи, къаIэкIэкIыжьыгъэх. Мэзи 6 — 7-кIэ лагерым дэсыгъэхэр земыкIожьы­шъухэу къэнэгъагъэх. Мафэ къэси кIо­чIаджэ хъугъэхэм ащыщыбэ лIэщтыгъэ, фашистхэм аукIыщтыгъэх. Ятэ игъусэгъэ Къайтмэсхэм якIалэ иIоф дэигъэ, ерагъэу ылъэ тетыгъ, ау ар гум ринагъэп, ыплIэIу илъэу километрэ пчъагъэ ­ыхьыгъ. Украинэм ичIыгу къызэпачи, Урысыем къихьажьыгъагъэх, мазэм ехъурэ ахэр гъогу тетыгъэх. Сыдэу щытми, Хьаджэбый кIалэр зыщыщ чылэу Джыракъые къынигъэсыжьыгъ. Ащ фэдэ лIыгъэ зе­кIуакIэр бэмэ афызэшIокIыщтэп. Чэщ-зымафэм къыкIоцI Хьаджэбый Джыракъые щахьэкIагъ, нэужым лъыкIохи къащэ­жьыгъ.
Хьаджэбый заом защэм илъэс нахь ымыныбжьэу шъэожъыерэ илъэси 8 хъугъэ пшъэшъэжъыерэ иIагъэх. Къызегъэзэжьым етIани сабыищ къыфэхъу­жьыгъ. Илъфыгъитфыри — Амини, Фа­тими, Тыркубыйи, Тамари, Сафалини IофшIэным иветераных. Ежь Хьаджэбый шъхьэкIэфэныгъэшхо зыфашIэу чылэм дэсыгъэхэм ащыщыгъ. Учетчикэу, брига­дирэу, чэтэхъо ыкIи къо фермэхэм язаведующэу, реализаторэу колхозым илъэсыбэрэ Iоф щишIагъ. 1972-рэ илъэ­сым идунай ыхъожьыгъ.
1941-рэ илъэсым иаужырэ мазэ Ас­кэрбый партием хагъэхьэгъагъ, миномет ротэм иполитрукэу хъугъэ. 1942-рэ илъэ­сым игъэтхэпэ мазэ къыщегъэжьагъэу мэзаем нэс я 4-рэ гвардейскэ-артиллерийскэ дивизием иполитотдел ипащэ комсомольцэхэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ иIэпыIэгъугъ. Ащ ыуж я 3-рэ гвардейскэ шхончэо дивизием ия 43-рэ минометнэ полк иминометнэ дивизион икомандир игуадзэу агъэнафэ.
КъохьэпIэ фронтым иунашъо тетэу 1943-рэ илъэсым шэкIогъум Алхъо Ас­кэрбый дивизионым икомандир игуадзэ, полкым икомсорг ашIы.
Гупчэ хъарзынэщым къыригъэхьыгъэ справкэм къыщеIо я 2-рэ Белорус фронтым иартиллерие икомандующэ иприказ Гвардием икапитанэу, я 520-рэ истребительнэ противотанковэ артиллерист полкым икомсоргэу Алхъо Аскэрбый Ленинград, Волхов, КъохьапIэм, я 2-рэ Белорус фронтхэм зэращызэуагъэр. 1942-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 23-м хьылъэу къызэрауIагъэр, ащ ыужи 1944-рэ илъэсым иапэрэ мазэ ятIонэрэу къызэрауIагъэр.
Аскэрбый сыд фэдэрэ чIыпIи лIыгъэ, пытагъэ къыщызхигъафэщтыгъ, ыIэмычIэ илъ зэолIхэм зэрифэшъуашъэу пэщэныгъэ адызэрихьэщтыгъ, ахэм афэсакъыщтыгъ, агу къыIэтыным пылъыгъ.
1944-рэ илъэсым мэкъуогъум и 27-м ятIонэрэ батареим игъусэу къалэу Могилев дэсыгъэ фашистхэм язэуагъ. Ежь Аскэрбый гитлеровцэхэм чIэнагъэ аригъэшIыгъ, фашист нэбгырипшIым ехъу ыукIыгъ, нэбгыритIу гъэры ышIыгъ. Ба­тареир чIыпIэ къин дэдэ зефэм капита­нэу Алхъом сыхьат 13-м къыкIоцI зэуа­пIэр ыбгынагъэп. Командирым IэпэIэсэ­ныгъэу къызхигъэфагъэм, офицер­хэмрэ солдатхэмрэ лIыблэнагъэм ищысэ къызэрагъэлъэгъуагъэм яшIуагъэкIэ гитлеровцэхэм яконтратакитIу зэкIадзэжьыгъ, батареим щыщ зы нэбгырэ къауIагъ.
Мэкъуогъум и 29-м ящэнэрэ батареим хэтэу Алхъор пхъашэу зэуагъэ, фа­шист нэбгыри 8 ыукIыгъ, нэбгыриплI гъэ­ры ышIыгъ. Шхончэо взводым IэпыIэгъу ритызэ, нэмыц купэу нэбгырэ 200 фэдиз хъущтыгъэр зэхакъутагъ, топитIу нэмыцхэм къатырахыгъ. Фашист 25-рэ гъэры ашIыгъ.
Аскэрбый инасып къыхьыгъэп зэо­шхом имашIо псаоу къыхэкIыжьынэу, игупсэ цIыфхэр къылъэгъужьынхэу. 1944-рэ илъэсым Польшэм и Белостокскэ хэку ит къуаджэу Замбров ихьанэ-гъу­нэхэм къащызэкIэблэгъэ зэхаор аужырэ хъугъэ гвардейцэу, майорэу Алхъо АскэрбыйкIэ. Совет зэолIхэм якъэхалъэ ар щагъэтIылъыжьыгъ.
«Рэхьатэу чъые, советскэ зэолIыр, польшэ чIыгум ишъхьафитныгъэ пае ппсэ птыгъэ, ар егъашIэми ащыгъупшэщтэп», — къыIорэм фэдэу обелискым ичэу нэз къегъэтIысэкIыгъэ чъыгхэм япкIашъэхэр жьы макIэм егъэIушъа­шъэх.
КIАРЭ Фатим.