МэщбэшIэ Исхьакъ непэ къызыхъугъэ маф! Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъ, Адыгеим, Къэрэщэе-Щэрджэс, Къэбэртэе-Бэлъкъар республикэхэм ялъэпкъ тхакIо ыныбжь илъэс 95-рэ хъугъэ.

МэщбэшIэ Исхьакъ зэдэгущыIэгъумкIэ уезэгъыныр мы илъэсым къины. Ыныбжь ихэгъэунэфыкIын фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэу зэрагъэблагъэхэрэм мафэрэ уахътэрэ ахэгъотэгъуай. Ау апэрэ Iоф­шIапIэ фэхъугъэ «Адыгэ макъэм» ащ ыгу хигъэкIырэп. ЦIыф тхыдэжъым зэдэгущыIэгъу дэзгъэхьазырынэу къызысаIом сыгушIуагъэми, сыкъэмыщтэн слъэкIыгъэп. «Бэ зыфаIуагъэу, бэ зыфэтхагъэм сыда сэ кIэу къесIолIэн слъэ­кIыщтыр?» зэсIожьыгъ. Ау IофшIэныр зыгъэжьэу есэгъэ цIыфым тызыIокIэм, а гупшысэхэр зэу зэбгырифыгъэх. ИIофшIэпIэ унэ сызычIахьэм зыримыгъэукIыхьэу «Сыд фэдэ упчIэха къысэптыщтхэр?» ыIуагъ мэкъэ пытэкIэ. Инэ­фэрыIуагъэрэ ипхъэшагъэрэ апэрэм уагъащтэ, ау ащ къогъэбылъыхьэгъэ гуфэбагъэр ынэмэ къахэщы.
АМ: Исхьакъ (адыгэ хабзэм тетэу ыцIэкIэ седжэнэу Iизын къыситыгъ), илъэс 95-р ба, хьаумэ макIа?
— ТIокIиплIырэ пшIыкIутфырэу зэхасшIэрэп, илъэс тIокIитIу сшIошIы сыгукIэ. ТворчествэмкIэ акъылыр чаны, ар дэгъу. IофшIапIэм сымыгужъоу сыкъэкIо…
ЛъэхъаныкIэ пэпчъ дэкIэжьы
Ары, Исхьакъ уахътэр зыгъэпцIэгъэ цIыф пIомэ, хэукъуагъэ хъущтэп. ИтеплъэкIи, иакъыл ичаныгъэ­кIи, итворчествэ ыкIуа­чIэкIи ыныбжь еупэсыщтэп. Къызщыхъугъэмрэ непэрэ Урысыемрэ азыфагу хышхо дэкIыгъ, дунаир мызэу зэокIыгъ, ау сыд фэдэрэ лъэхъани Мэщ­башIэр ицIыф. ТхакIом иIофшIэпIэ унэ чIахьэрэм зэкIэм ар янэрылъэгъу. Аужырэ илъэс 80-м къыкIоцI Адыгэ хэ­кум, къэралы­гъом ящыIэныгъэ зиIахьышIу хэзылъхьагъэхэм, творческэ цIыфхэм, дунаим щыцIэрыIо политикхэм, общественнэ IофышIэхэм защыгот сурэтхэм зы дэпкъыр зэлъаубыты: Урысыем и Президентэу Владимир Путиныр, АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат, КIэрэщэ Тембот, Сергей Михалковыр, «фэзыхьыгъэр сыда?» уигъаIоу Фидель Кастро.
— 1959-рэ илъэсым Кубэм ипащэ хъугъэу Кастро фэгъэхьыгъэ усэ стхыгъагъ. «Лъэпкъым илIыкIу, цIыфхэм апае зэкIэ ышIэщт» зыфэпIощтым фэ­дэу, зэшхэу Раульрэ Кастрорэ сыгу рихь­хэу. ЕтIанэ, илъэс пчъагъэ тешIэ­жьыгъэу, 1990-рэ илъэсхэм, Кубэм кIонэу агъэ­нэфэгъэ лIыкIо купым сыхэфэнэу хъугъэ. Ау усэр зыдэсхьыгъэп, сыгуи къэкIыжьыгъэп. Iанэм тыкIэ­рысэу Кастро «Кавказус поэтус» еIошъ, гущыIэ къысфегъэ­шъуашэ. «СышъуIукIэщтми сшIагъэп зэшитIум сызышъуфэусэм», — сIуагъэ, адыгабзэкIэ стхыгъэгъэ усэм щыщ сатыр заулэ сыкъеджагъ. ЕтIанэ, такъикъипшI текIыгъэу Урысыем илIыкIо унэ зэдзэ­кIыгъэу чIэлъ усэр къахьыгъ. Кастро испаныбзэкIэ, Юрий Владимирович Петровыр, тикъэралыгъо илIыкIоу Испанием щыIагъ, урысыбзэкIэ, сэ адыгабзэкIэ тыкъеджэ (мэщхы тхакIор). Арышъ, чIыпIэ гъэшIэгъонхэм сарэфэ.
Шъхьащэфыжь шъэожъыеу…
Джащ фэдэу хъугъэ-шIагъэхэмкIи, цIыф гъэшIэгъонхэу зыIукIагъэхэмкIи баеу Исхьакъ игъэшIэ гъогу непэрэ мафэм къекIолIагъ. Ау ышIэныя адыгэ къоджэ мыинэу Шхьащэфыжь къыщыхъу­гъэ шъэожъыем непэрэ МэщбэшIэ Исхьакъ хъунэу? Исхьакъ ятэ къышIэжьы­рэп. Илъэс тIокIитIурэ тфырэ фэдиз ыныбжьэу ар дунаим зехыжьым, ежьыр илъэсищым итыгъ.
«…Колхоз мылъкур къэзыухъумэщтыгъэ сятэ лъы-ныбэчъэ узыр къутырым къыщеузи, махълъэм лъэхэмыхьэщтыгъэ шIупщым илъэс пшIыкIущ зыныбжь сшынахьыжъ Мыхьамэт игъусэу, сятэ аримыгъэгъотэу, къыгъэнэн фызэшIокIыгъэ колхоз шищри якукIэ пышIагъэу къыщэжьыгъ. Ар зыхъугъэр мэфэ заулэ нахь мыхъугъэу тятэ лIагъэ» — къыщитхыгъ Исхьакъ игукъэкIыжь тхы­лъэу «ЧIыгу-огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэм.
ИсхьакъкIэ ар апэрэ къиныгъ. Шъузабэу къэнэгъэ пхъум ибын, къуиплIырэ зы пшъэшъэжъыерэ, тыжъэу Дэунэжъ Бакъ зэрищэлIэжьыгъэх. Ащ заор къыкIэлъыкIуагъ, зэоуж илъэс къинхэр, гъаблэр…
— 1947-рэ илъэсым Щэрджэскъалэ кIэлэегъэджэ училищым сычIэхьэгъагъ. Лъэхъан къиныгъ ар. Карточкэ шхын тыным тытетыгъ. Грамм шъитф хъурэ хьалыгъу такъырыр къытатыщтыгъ. Ащ шъэр къыгодгъэчъыти, къэдгъанэщтыгъ, адрэ шъиплIыр бэдзэрым щытщэщтыгъ. Зэу зэбгырахыщтыгъ. Шъэм ыныкъо тшхыщтыгъ. Къэнагъэр дгъэгъущтыгъ. Нэбгырищ-плIэу фэтэрым тисыщтыгъ. Ащ дэжьым еджакIохэм апае общежитиехэр щыIагъэхэп. Джаущтэу тыпсэущтыгъ.
АМ: Исхьакъ, гъаблэм илъэуж къыптенагъа?
— КIэугъоякIоу сыщыт. Сыд фэдэрэкIи ары. Ащ къикIырэп сыхьэрамэу. Хьау. Ушъхьасын фае уиIэм. Тэ непэ тызэрэщытыр — хьакIэ къытфэкIуагъэмэ, тиIэр зэкIэ къытетэгъэуцо, амышхырэр итэ­дзыжьы. Ар тэрэзэп. IэкIыбым ис адыгэхэр ащ фэдэхэп. Ахэм егъэлыягъэ яплъэгъулIэщтэп, капитализмэм ишъхьал ыпIугъэх. Ащ елъытыгъэу ягупшысакIи, ядунэететыкIи фэшъхьаф. Тэ ащ тыхэтынэу игъо тимыфэзэ зэу социализмэм тыхэхьагъ, арышъ, тхэлъэп ыкIи тшIэрэп.
ЕтIанэ ор-орэу зыпшхыжьы хъущтэп. Сыд хъугъэкIи зысшхыжьырэп. Мары ТекIоныгъэм и Парадэу Москва щыкIуа­гъэм сыщыIагъ. Ерагъэу чэщ-зымафэкIэ гъогу зэпыдзэу сынэсыгъ. Москва тыщамыгъэтIысэу Ульяновск тыбыбыгъ. Къухьэлъатэ щыIэщтэу аIошъ, чэщым 1-м нэс тытес. Тымыбыбынэу къызаIокIэ такси сэштэшъ, сыхьатибгъо тэкIо. Пчэдыжьым Парадым сехъулIэн фаеба?! Джащ фэдизым сычъыерэп. ЩыIэны­гъэм сипсыхьагъ. Пчэдыжьым 9-м ыныкъом
Москва сынэсыгъэу, Парадым сыхэлэжьэнымкIэ тхьапэр язгъэлъэгъугъ. ЯтIо­нэрэ пчэдыжьым къэзгъэзэжьи сыкъэкIожьыгъ. Ау Минеральные Воды джыри тыкъыщагъэтIысырэп. ЗэкIэ мэгумэкIы, сипшъашъэ сигъусэшъ ари зы чIыпIэ исышъурэп. «Зымышхыжь» сIуагъэ, «хъугъэр хъугъэ». Пчыхьэм тыкъэ­сыжьыгъ. Футбол макIоти, чэщныкъо нэс сеплъыгъ.

АМ: Шъыпкъэр пIощтмэ, лъэхъан къинэу укъызхэхъухьагъэм ихьылъэ къыпхэщырэп. Мары уисурэтхэм узяплъырэм тыди ущыбжьышIу, плIэIубгъу. Спортым упылъыгъа? (СиупчIэ тхакIор гукъэкIыжь чэфхэм ахещэ).
— 1950-рэ илъэсым волейболымкIэ Мыекъуапэ ичемпион сыхъугъагъ. Ащ дэжьым Щэрджэскъалэ сыкъикIыжьи (зэкIэ къыщыIотагъ тхакIом игукъэкIыжь тхылъэу «ЧIыгу-огу зэнэсым сыда щыIэр?» зыфиIорэм), Мыекъуапэ кIэлэ­егъэджэ училищым сыкъэкIожьыгъэхагъ. ТиеджапIэкIэ зы куп тиIагъ, ау мэкъумэщ техникумым иер пхъашэу къытпэуцужьыщтыгъ. Волейбол ешIэхэрэр лъэпэлъагэхэр арыба? Ау сэ Iэгуаор рагъэфэным пае дэгъоу къыдэсыдзыеу хъы чIэгъым сычIэтыщтыгъ. СыухъумэкIо дэгъугъ. Джащ фэдэу бэрэ волейболым сыпы­лъыгъ. Чылэм сыдэсыфэ спорт щыIэми сшIагъэп. Зэуагъэ, зэоужыгъ, колхозым сыхэтыгъ.
Творчествэм икъежьапI
«Зэчый пхэлъмэ къыпхэщыщт е цIыф горэм унаIэ тырыуигъэдзэщт е ар къызщынэфэщт чIыпIэм Тхьэм уригъэуцощт», — еIо МэщбашIэм. Исхьакъ джыри цIыкIугъэ апэрэу адыгэ усэм ыгу къызфэущым. Ышнахьыжъэу Мыхьамодэ Хьаткъо Ахьмэд иусэ къеджэу зызэхехым ыумэхъыгъ.
« … Сиджабгъу бгъэджыбэ сибилетэу сикIасэу,
Комсомолэу сызыем къыситыгъэр ерэлъ.
Сэмэгубгъур пхырилэу, сыгоу Iэлыр къэIасэу,
Мысысыжьэу зыщыхъурэм, а билетыр ишъухыжь.
Щызэгошъухи сашъхьагъы, джа слъэ­къуацIэ зэрытхагъэм
СикIэсагъэшъ седжэныр, сэщ паекIэ шъукъедж…»
Ар зыхъугъэм илъэс 90-р тешIэжьыгъэми, Хьаткъом итворчествэ фишIыгъэ шIулъэгъур МэщбашIэмкIэ джы къызнэсыгъэми ыпэрэм фэдэу лъэшы.
— Хьаткъор щыIагъэмэ зы нэбгырэ къыдигъэплъыщтыгъэп. Ар сэ слъэгъугъэп, ау иусэхэм, итворчествэ ар сагъа­Iо. Зы дунаишхоу щытыгъ Хьаткъо Ахьмэд, — еIо тхакIом.
Ежь Исхьакъ апэрэ усэр зитхыгъэр заор заухыгъэ мафэр ары. Ащ дэжьым илъэс 15-р ыныбжьыгъ. ТекIоныгъэшхом икъэбар гушIуагъоу ичылэ дэтыгъэм сатырхэр къыгъэущыгъэх.
«Заор аухыгъ, заор аухыгъ,
КъэбарышIум чIылъэр къычъыхьагъ.
ТекIоныгъэр тихэгъэгу къыдихыгъ,
Пый мэхъаджэр ибы рилIыхьагъ.
ТидзэкIолIмэ, муары, Берлин шъхьагъы
Быракъ плъыжьыр лъагэу щагъэIагъ,
Дунай нэфым лIыгъэу фызешъухьагъэр
ЧIылъэм щыбыбатэу шъуиIэшIагъ».
Ар зыхъугъэм илъэс 80 тешIэжьыгъ, ау джы къызнэсыгъэми сатырхэр мэпсэух, ямэхьани кIуасэрэп. ТекIоныгъэшхом и Мафэ тефэу республикэ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иапэрэ нэкIубгъо ахэр мыгъэ къыхиутыгъэх. Апэрэу титедзэгъу усэр къызихьэгъагъэр, ащ дэжьым гъэ­зетым ыцIагъэр «Социалистическэ Адыгей», 1949-рэ илъэсым чъэпыогъум и 16-р ары. Ащ къыщегъэ­жьагъэу илъэс 80-м къыкIоцI тхэныр МэщбашIэм ыгъэ­тIылъыгъэп. Роман закъоу 25-рэ икъэлэмыпэ къычIэкIыгъ.
— КIэрэщэ Темботрэ Хьаткъо Ахьмэдрэ адыгэ литературэм иапэрэ лъагъо пхыращыгъэмэ, сэ ар сыушъомбгъугъ, — еIо Исхьакъ.

МэщбашIэм игъогупэ Мыекъуапэ къызэригъэзагъэр
Итворчествэ ихьатыркIэ МэщбашIэм Мыекъуапэ зыкъыгъэзэнэу мэхъу. Тха­кIоу Охътэ Абдулахь ар къыпкъыры­кIыгъ. Итхыгъэхэр зырегъэлъэгъухэм, ащ къы­риIуагъ: «Мэйкъуапэ бгъэзэжьмэ, нахъы­воуэ соплъ. КIэрэщэ Тембот, Пэрэныкъо Мурат сымэ уиусэхэр, поэмэхэр ахуахь, гъуазэ къыпхохъунхэ. Дэ мыбышIэ къэ­бэртэе-бэслъыные адыгабзэкIэ дотхэ, МэйкъуапкIэ о узэрытхэрэ адыгей-адыгабзэмкIэ щопсалъэхэ. О усэкIо-тхакIо къыпхэкIынокIэ соплъ. Мэйкъуапи пед­училищэ дэт, дэ дипедучилищэ япэрэй курсыр къэуухымэ, абыкIэ зыгъазэ».МэщбашIэр икIэлэегъа­джэ едэIугъ, ащ зэриIуагъэу апэрэ илъэс еджэгъу ужым талъэныкъо зыкъы­гъэзэжьыгъ. Андыр­хъое Хъусен ыцIэ зыхьырэ кIэлэегъэджэ колледжым чIэхьагъ, литературнэ кружокэу ЛIыхъу­жъым щызэхищэгъагъэми чанэу хэлажьэщтыгъ.
— АдрэхэмкIэ дэгъоу седжэщтыгъ, ау хьисапыр къыздэхъухэщтыгъэп. ТIур тIукIэ пштэмэ зыфэдизыр къыосIон, ау адыкIэ сшIэрэп, — ыгу къэкIыжьы Исхьакъ. — Еджэныр къесфылIагъ шъхьа­ем, хьисапым пае сыкъычIамыгъэкIыным ищынагъо щыI. Ар тэзгъэхьыщтыгъэ Иван Дмитриевич Ивченко сызэрэтхэрэр ешIэ­ти (мыщ дэжьым илъэс 80 фэдиз зытешIэжьыгъэ уж езыгъэджагъэм ыцIи ылъэкъуацIи, ятэ ыцIи къызэришIэжьырэр сымыгъэшIэгъон слъэкIырэп), заом хэлэжьагъэу, шинель щыгъэу, Iоф къыздишIэщтэу классым зэхихэу къареIо ыкIи щы къысфырегъэкIыжьышъ сыкъы­чIатIупщы.
Еджэным дакIоу Исхьакъ усэныр лъегъэкIуатэ, ау Охътэ Абдулахь къыхилъэгъогъэ сэнаущыгъэр имыкъоу Мыекъуапэ итхакIохэм алъытэщтыгъ. Иусэхэр хэт римыхьылIагъэхэми, «Iоф дэшIэжьыгъэн фаер» бэрэ яджэуапыгъ.
— Сиусэхэр къыстыратэкъожьэу, «шъхьаубат» аIоу къин мыгъуае слъэгъугъэ. ЛъэгонджэмышъхьэкIэ сыщысэу ратэкъухьэгъэ ситхьапэхэр къэсшыпыжьхэу, «хъущтэп» заIокIэ «зыкIэмыхъущтыр къысашъуIу» сIоу шъхьэкIо Iаджи езгъэ­хыгъ, — къеIотэжьы МэщбашIэм.
АМ: Непи бэхэр ащ фэдэ джэ­уапым щэщынэх сшIошIы.
— 1962-рэ илъэсым къыщегъэжьа­гъэу Адыгеим итхакIохэм я Союз сыритхьамат. ЖурналиплI сэ сIэкIэ сшIыгъэ. Тхэ шIоигъохэм зэкIэм гъогу къафызэIус­хыгъ. Тэ амалэу тимыIагъэр непэрэ ныбжьыкIэхэм ятэты, къыхэтэутых. «Хэта шъуз­щыщыр, плъэкъуацIэр» аIоуи тэ къы­тэупчIыщтыгъэхэп. А лъэхъаным щыIэгъэ тхакIохэм партием, Iэшъхьэтетхэм афэгъэхьыгъэ закъохэр ары дэгъукIэ алъытэщтыгъэхэр. Пэрэныкъо Мурат ащ «хэкIодагъэхэм» ащыщ, ары ренэу зыфатхэщтыгъэр. Ары нахь, усэкIо дэгъу хэкIынэу щытыгъ. Хэгъэгум, партием, комсомолым афэгъэхьыгъэу кIо зы усэ птхын плъэкIыщт. Ары нахь ренэу сыда кIэу къэпIощтыр?
АМ: Адэ, о уиеплъыкIэкIэ, сыда ренэу узфэтхэшъущтыр?
— ЦIыфхэр ары. Лъэхъанэу узыхэтым дебгъэштэнэу щыт, ау сыдигъуи лъэпкъым ымакъэкIэ угущыIэн фае. Лъэпкъым къырыкIуагъэр, итхьамыкIагъу, игушIуагъу, ар лъэныкъо зэфэшъхьафыбэ мэхъу. Утхэн плъэкIыщтэп лъэпкъ гууз уимыIэу.

Уздэлэжьэжьыныр хэхъоныгъэм ылъапс
Исхьакъ ар къызгурыIуагъэр Горькэм ыцIэ зыхьырэ Литературнэ институтым 1951-рэ илъэсым зычIахьэр ары. Ащ дэжьым къэнэфагъ — урыс литературэм хишIыкI щыIэп. Зэджэгъэ закъор «Капитанская дочка». Ау цIыфыр фаемэ, фызэшIокIын ылъэкIыщтым ар ищысэ хъугъэ. ЫмышIагъэр ыджыжьи, анахь еджэкIо дэгъухэм ащыщ хъугъэу диплом плъыжькIэ институтыр къыухыгъ. А лъэ­хъаныр МэщбашIэм игукъэкIыжь тхылъ мырэущтэу къыщетхыжьы:
«СишIэныгъэ зэрэхэзгъэхъощтым ренэу сыпылъ. ТхылъеджапIэм, Порфирий лIыжъым къызэрэсиIогъагъэу, тхы­лъыбэ къычIэсэхы. Ахэм сызщяджэщт уахъти къэсэгъоты: Переделкинэм тыкъикIыфэ, тэкIожьыфэ къысфыдафэрэ уахътэр сэгъэфедэ. Советскэ писательхэм атхыгъэхэм ямызакъоу IэкIыб къэ­рал писательхэм ятхылъхэу урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэхэм сяджэ. Сиурысыбзэ гущыIалъи мафэ къэс къызэрэхахъорэм гу лысэтэ».
Я 60-рэ илъэсхэм урыс литературэм итхэкIо цIэрыIо хъущт усакIохэм, прозаикхэм адеджэнэу зэрэхъугъэр Исхьакъ инасып къыхьыгъэхэм ащыщ. Ахэр: Роберт Рождественскэр, Евгений Евтушенкэр, Белла Ахмадулинар, Паруйри Севак, Алексис Парнис ыкIи нэмыкIыбэхэр. НэIуасэ афэхъу Корней Чуковскэм, Михаил Шолоховым, Твардовскэм, Фадеевым, Сергей Михалковым. Аужырэм идунай ехъожьыфэ зэныбджэгъу­гъэх, зэлъыкIохэу, зэлъыплъэхэу зэхэтыгъэх. МэщбашIэм ыныбжь илъэс 70-рэ зэ­хъум ащ мыщ фэдэу къытхыгъагъ:
«Сишъэогъоу, адыгэ-черкес бэлахьэу МэщбэшIэ Исхьакъ синыбжьыкIэгъу илъэс тхъагъохэм ащыщ. Я 50-рэ илъэс­хэм ыгузэгухэм къащегъэжьагъэу джыри Литературнэ институтым иеджакIоу тызэнэIуас. Сишъхьэгъусэу Наталья Петровна Кончаловскаям кIэлэ ныбжьыкIэм усэкIо зэчый ин хилъэгъуагъ ыкIи ар мафэ фэхъугъ. Урысыем итхакIохэм я Союз МэщбэшIэ Исхьакъ хязгъэгъэ­хьагъ… Илъэсхэм къакIоцI усэныр чIимыдзэу, МэщбашIэр романист бэлахьэу къызэкIоцIыкIыгъ. Урысыем, ежь иадыгэ лъэпкъ ятарихъ еплъыкIэу афыриIэм тарихъ шъыпкъагъэрэ художественнэ шъуашэрэ иIэ хъугъэ».
АМ: Исхьакъ, адэ непэ тхылъ уеджэныр уикIаса? Сыда узаджэрэр?
— КъыосIонба сызаджэрэр. Поп Гапон икъэбар зэхэпхыгъа, апэрэ урыс революцием икIэщакIо? Джары. Тхы­лъэу стхырэмкIэ гущыIэухыгъэ заулэ сищыкIагъэшъ, тхьэпэ 90-м седжэ. Джащ фэдэу хъарзынэщми сыдэлажьэ. Стхырэр уахътэу къэзгъэлъагъорэм, хъугъэ- шIагъэу зигугъу къэсшIырэм тефэжьын е пэблэгъэ дэдэу щытын фае. ЕтIанэ, сыгу рехьа, ремыхьа, зэкIэми сяджэ адыгабзэкIэ къыдэкIыхэрэм.
ЩыIэныгъэм ригъэджагъ
МэщбашIэм узедэIукIэ, «иакъылкIи, ылъэгъугъэмкIи, щыIэныгъэми, цIыф зэхэхьэкIэ-зэхэтыкIэмкIэ шIэныгъэу Iэ­кIэ­лъымкIи енэкъокъушъунэу зыгорэ щыI шъуIуа?» уегъаIо. ЩыIэныгъэм ишъэфхэр зэришIэрэр ара тынчыгъэ къыхэзылъхьэрэр, къыIорэм ицыхьэ зыкIытелъы­жьыр? Зигугъу къышIхэрэр къызэрыкIох: ушъхьасыныр, зымышхыжьыныр, лъэпкъым угу фэузыныр, ау ахэр къыбгурызгъэIорэ чIыпIэхэм уарымыуцуагъэу пшъхьэ къыубытыщтхэп. ТхэкIоныр ищыIэныгъэкIэ шъхьаIэу къыхихыгъэми, политикэ, общественнэ Iофхэм Исхьакъ ренэу ахэгъэщагъ. Сыдигъуи фэдэу непи, Урысыеми, республикэми ащыхъурэ- ащышIэрэм якубзыпIэ ит. Ныбжь икъугъэм къыдэкIогъэ IэнэтIэлъыхъу нэшанэп ар. ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу хэлъы­гъэ чаныгъ, хъущтымрэ мыхъущтымрэ, чIыпIэу зэрыфэрэм иуахътэ язэхэшIыкIышху.
— 1944-рэ илъэсым комсомолым сыхэхьагъ. Нэбгырибгъу тыхъоу хьа­тыкъ зырыз къытати, къуаджэу Шъхьащэфыжь лъэсэу тыращи, Успенскэ районэу километрэ 20-м къехъукIэ тпэчыжьэм тащагъ, комсомолым тыщыхагъэхьагъ. ЕджэпIэ комсомольскэ организацием исекретарэу сыхадзыгъ. Общественнэ IофшIэныр, ахэхьэкIэ-ахэкIыкIэр ары къызщежьагъэр. ЕтIанэ Щэрджэскъалэ кIэлэегъэджэ училищым сызычIэсми а IофшIэныр щылъызгъэкIотагъ. Комсомолым ишъолъыр организацие исекретарэу сагъэнэфагъ, — ыгу къэкIыжьы Исхьакъ.
Ыныбжь дакIоу IэнатIэхэми ахэ­хъуагъ. Джащ фэдэу КПСС-м и Адыгэ хэку ыкIи Пшызэ шъолъыр якомитетмэ ахэтыгъ, СССР-м инароднэ депутатыгъ, СССР-м и Апшъэрэ Совет хэтыгъ, АР-м къэралыгъо тынхэм ягъэшъошэнкIэ и Комиссие итхьамат, Урысыем и Общественнэ палатэ зызэхащагъэм къыщегъэжьагъэу хэтыгъ, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе адыгэ академием иакадемик, Мыекъуапэ ицIыф гъэшIуагъ, литературнэ журналхэу «Зэ­къошныгъ», «Литературная Адыгея», «Жъогъобын», «Родничок» зыфиIохэрэм яредактор шъхьаI….
АМ: «Сыда мырэущтэу сызкIэзекIуагъэр, зыфэсшIа­гъэр?» пIоу узэупчIыжьэу бэрэ къыхэкIа?
— КъыхэкIы. ЕтIанэ, сыхэукъоуи мэхъу. Ащ фэдэм «къысфэгъэгъу» сIон сэлъэкIы. Мэхъуба къыпIэкIаIоу, къэпIуа­гъэр зэу, къазэрэгурыIуагъэри нэмыкIэу. Арышъ, сыхэукъуагъэмэ зыдэсшIэжьыныр сэркIэ къинэп.
АМ: О уиеплъыкIэкIэ, лъэхъаным зыдебгъэштэныр къина?
— «Мыжъошъхьалыр» стхи 1990-рэ илъэсым къызыдэкIым, «плъэгъугъа ащ псынкIэу зызэрэзэблихъугъэр?» зыIуагъэхэр къахэкIыгъэх. Ар гъэбылъыгъэу стхынэу зезгъэжьэгъагъэр 1989-рэ илъэ­сыр ары, Москва хьакIэщым сисэу. Стхыти сшынахьыжъ фэзгъахьыщтыгъ. Илъэс 48-рэ хъугъэу Iоф къыздэзышIэрэ Цундышк Гощнагъу хиутыти, ыгъэтIылъы­щтыгъ. Къызэрэхамыутыщтыр сшIэ­щтыгъ. ТхакIом къыгъэнэн фаехэр щыIэх. А охътэ дэдэм ымыштэми, ыужкIэ къаIэтыжьын, къыхаутыжьын алъэкIыщт. Ары­ти, «Мыжъошъхьалым» иIэпэрытх сыухыгъэ къодыеу хабзэм зыкъызэбле­хъушъ, къыхэсыутышъунэу мэхъу. Зыми ышIэрэп гъэбылъыгъэу зэрэстхыщты­гъэр… Кавказ заом фэгъэхьыгъэу романих сиI.
«Тхьэм игугъу дэеу умышIы»
МэщбашIэр партийнэ IофышIэшхуагъ шъхьаем, сыдигъуи тхьэшIошъхъуныгъэр хэлъыгъ. Янэ мэдрысэм зыщигъэсагъэу КъурIаным еджэщтыгъ. Ными, ныжъми ренэу нэмаз ашIыщтыгъ, зыгъолъыжьхэкIэ, сабыйхэр янэ къетэкъокIыгъэхэу къыIорэ тхьэлъэIухэр къыкIаIотыкIыжьыщтыгъэх. Ащ къыщежьагъэр тхакIом непи къыхэнагъ.
— Ары, ащ фэдэу игъэкIотыгъэу диныр сымылэжьми, тхьэшIошъхъуныгъэ сиI, Тхьэм селъэIу. Пчэдыжьрэ жьэу сыкъэтэджы. СиIофшIэпIэ Iанэ сызкIэрытIысхьэкIэ дыуахь къэсымыхьэу сиIофшIэн езгъажьэрэп. Джар къызысIокIэ ишIуагъэ къысэкIэу зэхэсэшIэ, — еIо тхакIом. — Непэ щымыщ бащэ къытхахьэ хъугъэ. Ухъумагъэх, дин къо­дыекIэ псэунхэу ежьэх. Адыгэхэм ащ фэдэ тхэлъыгъэп шъхьаем, къытхэхьэ. Тхьэ елъэIу, пшIошъ гъэхъу, ау ар къып­хэщынэу щытэп, ащ фэшъхьаф зи умышIэнэу арэп.
Непэ къызнэсыгъэм янэ заджэщтыгъэ КъурIаныр МэщбашIэм иIанэ телъ. Къы­зэриIорэмкIэ, илъэс 300 фэдиз хъу­гъэщт къыздагъэкIыгъэр. Ным инэгъунджи, инэмазщыгъи дэлъых. Ащ къыголъ Кощ­бэе Пщымафэ игъусэу КъурIанэу зэри­дзэкIыгъэр. Тхьэм игугъу дэикIэ ымы­шIынэу ныр къызэрелъэIугъагъэр Мэщ­бэшIэ Исхьакъ ыгъэцэкIагъ.
ТхакIомрэ лъэпкъымрэ
— «А си Алахь, джыри илъэс шъэныкъо горэм, лIэшIэгъу горэм адыгэхэр щыIэнхэ шъуIуа?» — мыщ фэдэ кIэуххэр зыфэсшIырэ романхэр сиIэх, — еIо МэщбашIэм.
ТхакIом упчIэу зэритыжьрэр лъэпсэн­чъэп. Дунаим щыхъурэ-щышIэрэр елъэ­гъу, тарихъыр ешIэ, непэрэм щэпсэу, ыныбжь илъэгапIэ елъытыгъэу чыжьаплъэ. Жьыкоренэу чIым къыщекIокIырэм, уахътэм дакIоу ащ зэрэхахъорэм егъапэ. «Лъэпкъышхохэр зыгъэкIодышъущтым адыгэ лъэпкъ мыиныр къелыжьына?» зэупчIыжьы. Арышъ, непэ республикэу тиIэр къызэрэтыухъумэщтым кIуачIэр етхьылIэн фаеу ащ елъытэ, сыда пIомэ къыддэхъужьыгъэр макIэп. Гъунэгъу шъолъырым адыгэ чIыгум зыкъыхиушъхьафыкIынымкIэ рекIокIыщтыгъэ апэрэ зэхэсыгъохэм ар ахэлэжьагъ. Респуб­ликэм шъолъыр шъхьаф зишIыжьынымкIэ зыпхырыкIыгъэр зэкIэ ынэ кIэкIыгъ. Ащ дэжьым, 1989-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ, СССР-м и Апшъэрэ Совет МэщбашIэр хэтыгъ.
— Республикэ тиIэным бэрэ тыкIэхъо­псыгъ. ГущыIэхэу «къэрал», «хэгъэгу» зыфэпIощтхэр зыбзэ хэмыт лъэпкъхэр щыIэх. Ау адыгабзэм ахэр иIэх. Арыба ыпэкIэ къызкIэсIуагъэр — тхакIор лъэп­къым ымакъэу щытын фае. А макъэхэр зэфэшъхьафых. Зым «тезэощт», адырэм «тыукIыщт» еIо. Арышъ, лъэпкъымкIэ тэрэзыр ары тхакIом къытхын фаер.
Ныбжьыр творчествэм ипэрыохъоп
МэщбашIэр ащ ищысэ шъыпкъ. Аужырэ илъэсхэм зэкIэлъыкIоу тхылъыкIэхэр къыдегъэкIых. «Ошъуанэр» бэмышIэу дунаим къытехьагъ. Джы зичэзыоу шIушIакIоу, адыгэ сатыушI бэлахьэу я 19-рэ лIэшIэгъум ыкIэм я 20-м иублэгъум щыIэгъэ Трахъо Лыу фэгъэхьы­гъэм итхын мы мафэхэм ыухыгъ. Аужырэ гъэтэрэзыжьынхэр фишIыжьхэмэ, имэфэкI ихэгъэунэфыкIын зытекIкIэ, «Лыу» зыфиIорэ романыр тхылъеджэхэм алъэ­гъущт.
— Стхыгъэр бэдэд, сIэ зэтедзагъэу сыщысми хъущт, ау сфэлъэкIрэп, Iоф сшIэн фае. Арынчъэу щыIэныгъэр къызэтеуцо. Мары джыдэдэм сыбдэгущыIэ сыщысба, стхыщтым сегупшысэ. Образхэр сшъхьэ къыщекIокIых. «Мыр ышIэн ылъэкIыщта ащ? Мырэущтэу зекIошъущта?» сэIо. Сэри сшIэрэп ар. Арэу зыхъурэм, ычIыпIэ зисэгъэуцо, — еIо тхакIом.
АМ: Адэ мэхъуа утхэн умы­лъэкIэу, уфэмыеу?
— Сэ сызщытхэрэр сиун, сиIан. Пчэдыжьым жьэу сыкъэтэджышъ, джа ыпшъэкIэ къызэрэсIуагъэу, дыуахь къэ­сэхьышъ, IофшIэныр есэгъажьэ. Мэхъу псынкIэу сытхэу, мэхъу гупшысэ къэмыкIуахэуи, ау, сымытхэми, сиIофшIэпIэ чIыпIэ сыщысын фае. ЗэкIэми афэдэу сэри сизытет мыхъатэу къыхэкIы, жьыбгъэр къысэмыкIуа, ом изытет зэIыхьагъа? Ащ фэдэ зыхъукIэ, зэсэIожьы «Сыда, МэщбашIэр, къыохъулIагъэр? Моу тIыси тхэлъ!» сэIо.
АМ: Илъэс 95-м сыд фэдэ зэфэхьысыжьа уигъэшIырэр?
— ЛъфыгъитIу сиI: пхъурэ къорэ. Ахэм ясабыйхэм къатекIыгъэу пхъорэлъф-къо­рэлъфхэр сиIэх. Унагъор шъхьаIэ, ахэм афэдэу ситхылъхэри сисабыих…
МэщбэшIэ Исхьакъ къысиIуагъэм изы Iахь цIыкIу къэстхыжьыгъэр. Мэфэ реным удэгущыIагъэми, бгъэшIэгъонэу къыIотэщтыр гъунэнчъ, ау пIэмэ къамыубытыщтым IаплI епщэкIышъуна? Джащ фэд МэщбашIэр, къушъхьэшху!
МэщбэшIэ Исхьакъ къызыхъугъэ ма­фэмкIэ тыфэгушIо. Псауныгъэ пытэ иIэу Тхьэм къыфигъэнэфэгъэ пIалъэр къыгъэшIэнэу, IофшIэгъакIэхэмкIэ джыри лъэпкъыр ыгъэбаинэу тыфэлъаIо!
Анцокъо Ирин.