Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей загъэпсыгъэр илъэ­си 100 мэхъу.
Мы уахътэм къы­кIоцI лъэпкъ тари­хъым икъэухъумэн­кIэ ащ Iофышхо ылэжьыгъ.

Музеим игъэпсын-ублапIэ щытыгъэр Наурзэ Ибрахьим, адыгэ лъэпкъ кIэным изэгъэу­IужьынкIэ Iофышхо ащ ышIагъ, IэпыIэгъу емызэщыжьэу, губзыгъэу, чанэу ащ къыготыгъ Бран­тIэ Зэчэрые-хьаджэр.
Музей Iоф мыпсынкIэм ылъа­псэ мы нэбгыритIум агъэпытагъ, адыгэ хъызмэт пкъыгъо анахь хьалэмэтхэр ащ апэдэдэ къычIэзгъэуцуагъэхэр Зэчэрые- хьаджэр ары. Мыхэм аужыIоу, Хэгъэгу зэошхом ыуж, музеим ипэщагъ бзылъфыгъэ-этнограф шIэныгъэлэжьэу Азэмэтэ Мин-­Къутас, илъэс 20 Iэпэ-цыпэм ыгуи ыпси музеим хэхьагъ. Iофыр лъигъэкIотагъ бзылъфыгъэ еджэгъэ-гъэсагъэу Iэшъхьэ­мэфэ Любовь Мэрзанэ ыпхъум.музеим анахь зызиштагъэр мы илъэс 20-р ары, экспозициехэм темэ зэфэшъхьафхэмкIэ зау­шъомбгъугъ, отделхэм ахэ­хъуагъ. Адыгэ Лъэпкъ музеир «Эрмитаж» шъыпкъэу, я 80 — 90-рэ илъэсхэм цIыфкIопIэшхуагъ, Урысыем икъэлэ зэфэшъхьафхэм къарыкIырэ купхэр Адыгеим и Экскурсбюро ихьатыркIэ зэпымыоу къакIощты­гъэх. Ежь музеим иколлективи нахь хэхъуагъ, ныбжьыкIэхэу апшъэ­рэ шIэныгъэ зиIэхэр етIупщыгъэу музей IофшIэным хащэх. Сэри апэрэ IофшIэпIэ гъэшIэгъонэу сызIухьагъэм ыкIи сигопэ дэдэу, сшIогъэшIэгъонэу зэкIэ адыгэ тарихъ куум изытет, илъэс 14-рэ научнэ IофышIэ шъхьаIэу ыкIи отдел пащэу мыщ Iоф щысшIагъ. Анахьэу сыгу къи­нэжьыгъэхэр этнографическэ экспедициехэу хэкумкIэ гъэзагъэу зэхащэщтыгъэхэу, сиIахь зыхэхьагъэхэр ары. Музеим я 90-рэ илъэсхэм агузэгум ипэщагъ тарихълэжьэу, лъэпкъ лыуз-гумэкI ин зиIагъэу Абрэдж Альмир. 1993-рэ илъэсым иаужырэ мазэ зэкIэ музеим ифонд чIэлъ экспонатхэм ягъэкощы­жьын коллектив зэкIэупкIагъэр фежьагъ, джы непэ АР-м и Лъэпкъ музей зычIэт унакIэу афашIыгъэм кощыжьыгъэх. Уахъ­тэр псынкIэу зэплъэкIыгъо уримыгъафэу мачъэ, АР-м и Лъэпкъ музей хэхъо, зеIэты. Непэрэ мафэхэм ащ иIэшъхьэтетыр Джыгунэ Фатим, научнэ IофшIэнымкIэ пащэм игуадзэр Шэуджэн Налмэс.
Налмэс зыIут музеим непэ ищыIэкIэ-IофшIакIэ изытет зэзгъашIэмэ сшIоигъоу гущыIэгъу сыфэхъугъ, яамал-кIуачIэ къы­хьырэр, хахъоу яIэр, осэшIу зиIэ экспонатхэу къаIэкIэхьагъэхэр згъэунэфыгъэх.
СызэрагъэгъозагъэмкIэ, непэрэ мафэхэм тапэкIэ фэдэу, этнографическэ пкъыгъохэр уна­гъо пэпчъ щыплъэгъухэу, яIэхэу ыкIи къыуатыхэу щыты­жьэп. Ахэми уахътэ горэ яIагъ, нахь Iушхэу зиягъэхэм «зыда­хьы­жьыгъэм» фэдэх. Охътэ лъэуж пэпчъ зэфэшъхьафба?! Лъэпкъ музеим адыгэ диаспо­рэмкIэ ипащэу Эйгюн Щангул, хэку­жъым къыгъэзэжьыгъэу илъэс 30 хъугъэу щэлажьэ. Ащ ихьатыркIэ мы илъэс зытIущым музеим ифонд лъэпкъ мэхьанэ зиIэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэр къызэрэхэхьагъэхэр Шэуджэн Налмэс сигъэшIагъ, сэри дэгъоу сшIэрэ бзылъфыгъэ Iушэу, лъэпкъ шъхьэлъытэжь зыхэлъ Эйгюн Щангул гущыIэгъу сы­фэхъугъ.

— Щангул, сыдэущтэу музей фондым, анахьэу этнографическэ пкъы­гъохэм хахъо афэшъу­шIыра, уахътэр псэу мачъэ, ижъырэ пкъыгъо­хэр мафэ къэс нахь гъотыгъуае мэхъухэба?
— ПшIоигъомэ, упылъмэ Ну­риет, къыбдэмыхъун щыIэп. Аужырэ илъэсхэм IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ адыгэхэм къахьыжьхи, пкъыгъо гъэшIэ­гъонхэр музей хъарзынэщым къыхэхьагъэх. Ахэр — дышъэидагъэхэр, дэнлъэчхэр, шъагъэ­хэр, дэпкъпылъэ ямышIыкIэр ары. Мыхэр адыгэ бзылъфыгъэ IэпэIасэхэм ашIыгъэх. IэшIа­гъэхэр илъэсишъэхэм апхы­рыкIыгъэх. Лъэпкъ зэхашIэм, гупшысакIэм, шIэныгъэм ядунае илъэужых. Ижъырэ шэн-хабзэ­хэм язы Iахьых, янэбзыих, гурэ-псэрэ зыхэлъых. Мыхэр зэзгъэкIоу зыIапэ кIэкIыхэрэм зыми фэмыдэ яунэе шъэфхэр къыздырахьакIых.

— ЭкспонатыкIэхэм ягугъу къэпшIынэу сы­фэягъ.
— Дышъэидэхэм къащысыублэщт, ахэр япчъагъэкIэ 20 мэхъу. Джолан итыгъэ къалэу Къунейтрэ щашIыгъагъэх. Ащ щыпсэугъэу Шэуджэн Мерэм ары зыухъумагъэхэр. Ар Шъэ­джашъэ лIакъом инысагъ. Мерэм 1928-рэ илъэсым къэхъугъ, ыныбжь илъэс 82-м нэсыгъэу идунай ыхъожьыгъ. Дышъэидэхэм аныбжьырэ Мерэм ыныбжьырэ зэтефэхэрэп, ащ къы­хэкIэу хэзыдыкIыгъэхэр гъэнэфагъэп, ау дышъэидагъэхэр Мерэм янэжъ иягъэу уегуцафэ. Сыда пIомэ, яшIыкIэкIэ ыкIи тхыпхъэхэр зыуплъэкIугъэхэм къызэраIорэмкIэ, жъы дэдэх. Дышъэидэхэр зэрэухъэфыгъэхэу зэрэлэжьагъэхэм, къызэпачыгъэ къиныр къыдалъытэзэ, аныбжь илъэс 200-м нахь мымакIэу, Хэкужъым зыдырахыжьыгъа­гъэхэу урагъэгупшысэ.

— Тхыпхъэхэм сыд теп­лъа яIэр, сыдэущтэу агъэ­федэщтыгъэха?
— Тхыпхъэхэм теплъэу яIэр ыкIи зэрэшIыгъэхэмкIэ бзылъфыгъэ шъуашэу саем тедэгъагъэхэу зэрэщытыр гъуащэрэп. Зэрэижъырэ IэшIагъэхэр къахэщы, адыгэ тхыпхъэ шъыпкъэх. Дышъэпс егъэшъогъэ тыжьын чыIудан зэрэхадыкIыгъэр. Мэзэныкъом фэдэу ахэлъхэр саем ыбгъэ хьабзэгоу къыдэщырэ тыжьын чыIунэ чыIушъхьэхэр къыухъурэихьэу тедэгъагъэх.
— Адыгэ лъэпкъэу зэбгырычыгъэ хъугъэм зэрэ­хъурэмкIэ игъогу кIыхьэ дышъэидэхэми къа­кIугъ, ара?
— Ары дэд. Непэрэ Израиль къэралыгъом Джолан Iуашъхьэхэр, къалэу Эль-Кунейтра итыгъэх, — ахэм адыгэ къоджэ 12 ахахьэщтыгъ. 1948-рэ илъэсым араб-израиль заом илъэ­хъан чылэхэр зэхакъутэгъагъэх, адэсыгъэхэр Сирием, Иорда­нием ыкIи гъунэгъу шъолъырхэм кощыгъэх. Шъэджашъэхэр Иорданием къинагъэх. Мерэм ишъхьэгъусэу Шъэджэшъэ Бэчыр къалэу Зарка дэт чэчэн къэхалъэм щагъэтIылъыжьыгъ.
— Мерэм икIалэу Шъэджэшъэ Аслъан дышъэидагъэхэр ыгъэгъунагъэх. Янэ инэпэеплъ пкъы­гъохэр хымэ чIыгу икIодэжьынхэу Аслъан фэягъэп. Тыркуем щыщэу Пшъакокъо Недим Иор­данием зэкIом, къэбарыр зы­шIэхэрэм ар къыфаIотагъ. Ды­шъэидэхэр Аслъан Недим къыритыгъэх. Тыркуем щыпсэурэ Мамхыгъэ Орхьан музей ешIыти, Недим ащ IэкIигъэхьагъэх. Орхьан къысфэтхагъ, лъэпкъым икIэн Адыгэ Лъэпкъ музеим епэсыгъ, ау ощ нэмыкI зыми цыхьэ фэсшIырэп, — къеIуатэ Щангул.
2023-рэ илъэсым шышъхьэIум Щангул Тыркуем кIуагъэ. Мамхыгъэ Орхьанрэ бзылъфыгъэмрэ Стамбул щызэIукIагъэх ыкIи уасэ зыфэшIыгъое экспонат гъотыгъуаехэр Адыгэ музеим Щангул къыхьыжьыгъэх. Ахэр джы тамыгъэ гъэнэфагъэ яIэу Лъэпкъ музеим ифонд хэтхагъэх.
Мамырыкъо Нуриет.