Урысыем щынэгъончъэнымкIэ и Федеральнэ къулыкъу и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм къыхеутых щынэгъончъэным икъулыкъухэм яветеранхэу Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэу хъарзынэщым къыхэхыгъэхэр.
Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэхэм макIэп къахэкIыгъэр Адыгеим къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ икъулыкъухэм нэужым илъэсыбэрэ Iоф ащызышIагъэу. Фашист Германием зытекIуагъэхэм ия 80-рэ илъэс тегъэпсыхьагъэу Урысыем и ФСБ и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм Цундышк Чатибэ, Шэуджэн Аюбэ ыкIи ЖэнэлI Чатибэ зэо гъогоу къакIугъэмрэ зэо ужым къулыкъоу зыщылэжьагъэхэмрэ афэгъэхьыгъэу къыгъэхьазырыгъэхэр къыхэтэутых.

Подольскэ курсантхэр

Цундышк Чатибэ къуаджэу Пэнэжьыкъуае щыпсэущтыгъэ унагъоу сабыибэ зэрысыгъэм 1923-рэ илъэсым къихъу­хьагъ. 1940-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьым къулыкъур щихьынэу дащыгъагъ. Подольскэ дэт лъэсыдзэ училищым чIэсызэ Хэгъэгу зэошхор къежьэгъагъ. Мафэ горэм курсантхэр заом зэрэIухьащтхэм фэгъэхьыгъэ унашъом къафеджагъэх. Варшавэ гъогушхом, Рославлэ къыщегъэжьагъэу Юхновэ нэсэу пыим итанк­хэмрэ имотопехотэрэ етIупщыгъэу къы­лъыкIуатэщтыгъэх. Москва киолометрэ 200-кIэ пэчыжьэ чIыпIэр ары Подольскэ курсантхэр заом хэщагъэ зыщыхъугъэ­хэр.
ЗэкIэми къагурыIощтыгъ: курсантхэр заом Iуащэхэмэ, ащыгъум Iофхэр дэйдэдэх. Ильинскэм зынэсхэм зэрагъэ­шIагъ нэмыц танкхэр бэ хъухэу Юхновэм дэжь зэрэщытхэр. Ильинскэ гъунапкъэм дэжь курсантхэм пытэу зыщызэтырагъэ­псыхьагъ. Цундышк Чатибэ шхончэо ротэм икомандир игуадзэу а лъэхъаным щытыгъ. Ахэм пэщэныгъэ адызэрихьэзэ дзэкIолIхэм танк 14 къагъэуагъ.
Курсантхэм чIэнэгъэшхохэр ашIыщтыгъэх. Тыгъэр зыкъуахьэкIэ, пыим бомбэу къыгъэуагъэхэм ахэкIодагъэхэр чIатIэ­жьыщтыгъэх. Къауцухьанхэм ищынагъо щыIэ хъугъагъэ.
— Фашистхэр къылъыкIуатэхэзэ, мэзым нахь пэблагъэ ташIыщтыгъ, — ыгу къэкIыжьы­щтыгъ Чатибэ заом къыдыIутыгъэ иныбджэгъоу Николай Меркуловым. – Пыим щэр тетпхъанкIэщтыгъ, ащ дакIоу нахь чIыпIэ тэрэз зэрэтыубытыщтым тынаIэ тедгъэтыщтыгъ. Метрэ щэкI горэ счъыгъэу канаум сыдэфагъ. ЧIы дэтIыкIыгъэм ащкIэ сынэсынэу хъугъэ. Щэгынхэр зыдэлъ ящикхэр ащ бэу илъы­гъэх. Ахэм апэблэгъэнхэ фае шхончхэри, — сегупшысагъ, — арэущтэуи къычIэкIыгъ. Топышхо ащ пэблагъэу зэрэщытри къэслъэгъугъ.
Чэщым гъэрэу къаубытыгъэхэм къа­Iотагъ ахэм ащыщыбэ уIагъэ зэрэхъугъэр, аукIыгъэхэри зэрэмымакIэхэр.
— Чатибэ Iофхэр нахь зыщыхьылъэхэм, нахь зыщыдэйхэм ренэу гу лъитэти, псынкIэу ащ нэсыщтыгъ. IэпыIэгъу зищыкIагъэм ишIуагъэ зэрэригъэкIыщтым ренэу дэгуIэщтыгъ, — ыгу къэкIыжьыщтыгъ дэзэуа­гъэхэм ащыщэу Иван Стрельбицкэм.
Полкым къыдыхэтыгъэхэм ащыщ горэм Чатибэ къыфигъэхьыгъэгъэ письмэм мырэущтэу къыщеIо: «…Чатиб, курсант куп уигъусэу зэпэуцужьыр анахь зыщылъэш чIыпIэхэм псынкIэу узэранэ­сыщтыгъэр ренэу сыгу къэкIыжьы. О пшъхьэкIэ щысэ ренэу уафэхъущтыгъ, псынкIэу зызэрэбгъазэщтыгъэр, гулъытэ чан зэрэуиIагъэр сщыгъупшэрэп. Джащ фэдэ зэпэуцужь пхъашэ горэм тыгуи кIодыгъэу, дэтIыкIыгъэм идэпкъ зетфызылIагъэу тыщытызэ, ошIэ-дэмышIэу а чIыпIэм рекIокIырэ гъогушхом ылъэныкъокIэ гъусэхэр уиIэу укъичъи, игъо шъыпкъэу IэпыIэгъу укъытфэхъугъагъ. Ау уIагъэ къыптыращи, лъыр къыппы­чъэу дэтIыкIыгъэм укъызэрэдэфагъэр къэс­лъэгъугъагъ, госпитальми къыщыоIэзэгъагъэх».
Ащ къызычIэкIыжьым Чатибэ зэо гъогум техьажьыгъагъ. Прибалтикэм щыкIощтыгъэ зэо лъэшми къыщауIэ­гъагъ, ау дзэ шъуашэр зыщилъэжьи, пыим пэуцужьхэрэм ахэхьажьыгъагъ.
1948-рэ илъэсым нэс Цундышк Чатибэ Советскэ дзэм исатырхэм ахэтыгъ.Краснодар краимкIэ къэралыгъо щынэгъончъэным и ГъэIорышIапIэу Адыгэ автоном хэкум щыIэм 1980-рэ илъэсым тыгъэгъазэм нэс къулыкъур ащ щи­хьыгъ. Апэ ар оперуполномоченнэу щытыгъ, нэужым отделым ипэщагъ.
А IэнатIэр ыIыгъ зэхъум пэщэныгъэ зехьэгъэнымкIэ IэпэIэсэныгъэшхо зэрэ­хэлъыр къэнэфэгъагъ. Ежь ышъхьэкIи зыфигъэкIотэжьыщтыгъэп, ыIэ илъхэми япшъэрылъхэр зэрищыкIагъэм тетэу агъэцэкIэнхэм ынаIэ тыригъэтыщтыгъ. ЦIыф зафэу, удэгущыIэнкIи гъэшIэгъонэу, ныбджэгъуныгъэм уасэ фишIэу, инэIуа­сэхэми, иIахьылхэми ыгу афихыгъэу щытыгъ.
Къызыщыхъугъэ къуаджэу Пэнэжьыкъуае дэсхэм шъхьэкIэфэшхо ащ къыфашIыщтыгъэ ыкIи шIу алъэгъущтыгъэ. Ныбджэгъухэу ицIыкIугъом къыщегъэ­жьагъэу иIэхэри Чатибэ ыгъэгъуащэщтыгъэхэп. Ежь щымыIэжьми, дахэкIэ бэрэ игугъу ашIыжьы. ЦIыфхэми, хэгъэ­гоу тызщыпсэурэми ящыкIагъэу ар щытыгъ.
Цундышк Чатибэ Хьаджымосэ ыкъор 2004-рэ илъэсым дунаим ехыжьыгъ, ау иIахьылхэм, иныбджэгъухэм, къулыкъур дэзыхьыгъэхэм ащыгъупшэрэп, дахэкIэ бэрэ игугъу ашIы.
2004-рэ илъэсым къалэу Мыекъуапэ иурамэу Жуковскэм ыцIэкIэ щытым тет унэу N 3-м, Чатибэ 1963 — 1987-рэ илъэсхэм зыщыпсэугъэм, мыжъобгъу щыфагъэуцугъ. Къуаджэу Пэнэжьыкъуае дэт еджапIэу Ю. Къ. НэмытIэкъом ыцIэкIэ щытми идэпкъ исурэт пылъагъ.
Цундышк Чатибэ Хэгъэгу зэошхом иорденэу а I-рэ ыкIи я II-рэ шъуашэ зиIэхэр, медальхэр, «Знак Почета» зыфиIорэ орденыр, «Къэралыгъо щынэгъончъэным иIофышIэ гъэшIуагъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр къыфагъэшъоша­-гъэх.

«ТятэкIэ» еджэщтыгъэх

Шэуджэн Аюбэ къуаджэу Аскъэлае щыпсэущтыгъэ мэкъумэщышIэ унагъом 1940-рэ илъэсым къихъухьагъ. Адыгеим комсомолыр щызэхэзыщагъэхэм ар ащыщыгъ, 1922 – 1924-рэ илъэсхэм Зэхэубытэгъэ къэралыгъо политикэ гъэIорышIапIэм ихэушъхьафыкIыгъэ дзэхэм ячасть зэхищэгъагъ ыкIи ащ пащэ фашIыгъагъ. Горнострелковэ кавалерийскэ дивизием ихэушъхьафыкIыгъэ отдел ипэщагъ ыкIи Гурыт Азием контрреволюциемрэ басмачхэмрэ щапэуцужьыгъ.
1937-рэ илъэсым зэкIэ зэблэхъугъэ хъугъэ: Аюбэ агъэтIысыгъагъ, ау IэубытыпIэ икъу зэрэщымыIэм къыхэкIэу Хэгъэгу зэошхор къызщежьэщтым — 1941-рэ илъэсым шъхьафит ашIыжьы­гъагъ.
А илъэсым ыкIэхэм адэжь Ставрополь краим ит псэупIэу Петровскэм къэкIогъэгъэ дзэкIолI купым ипэщагъ комиссарэу Шэуджэныр. Я 133-рэ дзэ минометнэ полкыр селом щызэхэщэгъэным фэгъэхьыгъэ унашъоу зыкъэухъумэжьынымкIэ Къэралыгъо комитетым къыдигъэкIыгъэр ащ ыIыгъыгъ. Абгынэжьыгъэ щагум IофшIэныр щаублагъ: казармэхэр ашIыщтыгъэх, хьакухэр зэтыралъхьэщтыгъэх, кIымафэм пае пхъэр агъэхьазырыщтыгъ. Ащ дакIоу Iашэхэри, щэгынхэри къаIэкIахьэщтыгъэх.

Купэу мыщ щыIэ хъугъэр агъасэ­щтыгъ, жъоныгъуакIэм и 4-м унашъоу къаIэ­кIэхьагъэр зыфэгъэхьыгъагъэр я 133-рэ минометнэ полкыр селоу Петровскэм дащынышъ, Грузием икъалэу Хашури агъэкощынэу арыгъэ. 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум и 10-м я 133-рэ минометнэ полкыр Закавказскэ фронтым идзэхэу Темырым щыIэхэм яя 44-рэ дзэ хагъэ­хьэгъагъ ыкIи Мэздэгу иIэгъо-блэгъухэм адэжь щыкIорэ заом хэлэжьагъ.
1942-рэ илъэсым тыгъэгъазэм ыкIэм нэс Темыр Кавказым зэо пхъашэхэр щыкIуагъэх. Терек дэжькIэ щыIэ чIыпIэ цIыкIоу Найденовскэм дэжь анахь лъэшэу зыщызэпэуцужьыгъэхэр. Я 133-рэ полкыр зыдэгъэзагъэ хъугъэ чIыпIэм танк 37-рэ бронемашини 6-рэ къащыжэхахьэхэу рагъэжьагъ. Сыхьати 8-рэ заор кIуагъэ. ТидзэкIолIхэм гъогогъуитфэ танкхэр зэкIафэжьыгъэх. Минометхэм пыим итанк 17 къагъэуагъ, техникэр зэхакъутагъ, нэмыцхэри бэу аукIыгъэх. Я 133-рэ полкым ащ фэдизэу чIэнэгъэ­шхо ышIыгъэп. Ащ нэужым полкым илIыхъужъ гъогу лъигъэкIотагъ, Темыр Кавказыр шъхьафит шIыжьыгъэным иIахьышхо хишIыхьагъ.
1942 — 1943-рэ илъэсхэм Шэуджэн Аюбэ полкым икомандир политикэ Iоф­хэмкIэ игуадзэу щытыгъ ыкIи зыфэгъэзэгъэ Iофыр ишъыпкъэу ыгъэцакIэзэ Таганрог нэсыгъагъ. Подразделением ар лъэшэу щалъытэщтыгъ, дзэкIолIхэми агу къыIэтын ылъэкIыщтыгъ. Ахэм якомиссар цыхьэшхо фашIыщтыгъ, «ТятэкIэ» еджэщтыгъэх.
СССР-м зыкъэухъумэжьынымкIэ и Къэралыгъо комитет иунашъокIэ я 133-рэ минометнэ полкым гъэхъагъэу иIэхэм апае 1943-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 5-м гвардейскэ цIэр къыфагъэшъо­шагъ ыкIи къалэу Ростов-на-Дону къыпэблэгъэ станицэу Синявскэм гвардейскэ быра­къыр къыщыратыжьыгъ. Дзэ­кIолIхэу ыкIи офицерхэу къахэщыгъэхэм тын лъапIэхэр къафагъэшъошагъэх.
ГъогогъуитIо къызауIэм ыкIи контузиитIумэ ауж 1943-рэ илъэсым Шэуджэн Аюбэ къулыкъур лъигъэкIотагъ, Къыблэ фронтым ия 44-рэ дзэ исанитарнэ отряд икомиссарыгъ, 1944-рэ илъэсым я 4-рэ Украинскэ фронтым и Инспекторскэ гъэIорышIапIэ идзэ инспекцие иинспектор шъхьаIэу щытыгъ. Я 133-рэ минометнэ полкым Белоруссиер, Польшэр, КъокIыпIэ Пруссиер, Германиер, Чехословакиер зэпичыгъэх.
1944-рэ илъэсым мэлылъфэгъум полкыр я 2-рэ гвардейскэ дзэм хагъэ­хьажьыгъагъ Къырым шъхьафит ашIы­жьын хъумэ, тидзэхэм акIуачIэ нахь лъэш хъуным пае. Къалэу Барановичи зэраштагъэм пае ащ Барановическэ полккIэ еджэгъагъэх. Брест дэжь щызэрахьэгъэ блэнагъэм пае Быракъ Плъыжьым иорден къыфагъэшъошагъ.
1945-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 12-м полкым Прагэ дэжь заор щиухыгъ. ЖъоныгъуакIэм и 15-м полкым хэтмэ зэкIэмэ тынхэр къафагъэшъошагъэх. Ащ нэмыкIэу Александр Невскэм иордени полкым къыфагъэшъошагъ.
Шэуджэн Аюбэ ренэу гъэсэныгъэм фаблэщтыгъ. Техучилищым ыуж апшъэрэ гъэсэныгъитIу зэригъэгъотыгъ (юридическэр ыкIи педагогическэр). Апшъэрэ партийнэ курсхэр къыухыгъэх. 1945 – 1946-рэ илъэсхэм Азербайджанскэ мэкъумэщ институтым идзэ кафедрэ ипэщагъ, нэужым Мыекъопэ кIэлэегъэ­джэ институтым Iутыгъ. 1947-рэ илъэсым отставкэм агъэкIуагъ.
А. И. Шэуджэныр тхакIо хъугъэ. Граждан заом ыкIи Хэгъэгу зэошхом советскэ цIыфхэм ащызэрахьэгъэ лIы­хъужъныгъэм икъэгъэлъэгъон зыфигъэзагъ. Трудовой книжкэм бэ дэтхагъэми, ежь икIэсагъ зы гущыIэ гъэкIэкIыгъэ: «сычекист» зэкIэми ариIощтыгъ.
Шэуджэн Аюбэ Быракъ Плъыжьым, Жъогъо Плъыжьым яорденхэр, медальхэу «За боевые заслухи», «За оборону Кавказа», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941 – 1945 годов» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх.

ДзэкIолI шъыпкъагъ

ЖэнэлI Чатибэ 1910-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 21-м къуаджэу Лахъщы­къуае къыщыхъугъ. 1932-рэ илъэсым къыщыублагъэу КПСС-м хэтыгъ. Къуа­джэу Афыпсыпэ МТС-у дэтым иагрономыгъ. Ащ нэужым комсомолым и Тэхъутэмыкъое райком исекретарыгъ.
1936 – 1942-рэ илъэсхэм Карелием, къалэу Олонец я 97-рэ шхончэо полкым иполитрук иIэпыIэгъоу щытыгъ. Ащ нэужым Краснодар хэхьэрэ Кагановическэ райжилуправлением ипарторганизацие исекретарыгъ.

Хэгъэгу зэошхор къызежьагъэм къыщыублагъэу Краснодар краим къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ и Народнэ комиссариат и ГъэIорышIапIэ IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр щигъэцэкIагъэх.
1942-рэ илъэсым шышъхьэIум къыщыублагъэу 1943-рэ илъэсым мэзаем нэс нэмыцхэр Адыгеим зыщэхъушIэхэм, Теуцожь районым щызэхащэгъэ партизан отрядым разведкэмкIэ икъутамэ ар ипэщагъ. Адыгэ автоном хэкумкIэ НКВД-м икъутамэу Теуцожь районым щыIэм иоперуполномоченагъ.
Партизанхэр ахэлэжьагъэх Адыгеир шъхьафит шIыжьыгъэным епхыгъэ заоу кIуагъэхэм. 1943-рэ илъэсым щылэ мазэм Дзэ Плъыжьым идзэхэр пыим пхъашэу пэуцужьыгъэх, щылэ мазэм и 29-м Адыгеим икъокIыпIэ лъэныкъо зэрэпсаоу шъхьафит ашIыжьыгъагъ. Тэхъутэмыкъое районым зэо пхъашэхэр щыкIуагъэх. Мэзаем и 18-м тидзэхэм шъхьафит ашIыжьыгъэх къуаджэхэу Афыпсыпэрэ Псэйтыкурэ.
Ащ нэужым Чатибэ НКГБ-м и ГъэIорышIапIэу Адыгэ автоном хэкум щыIэм IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр щигъэцэкIагъэх. Заом илъэхъан НКВД-м иIофышIэхэм тылым щыIэхэм якъэухъумэнкIэ пшъэ­рылъышхохэр зэшIуахыщтыгъэх. Диверсантхэм, шпионхэм якъыхэгъэщын, гитлеровцэхэм яподразделениехэу къэнагъэхэм язэхэкъутэн ыуж итыгъэх. ДзэкъулыкъушIэхэу зичасть зымыгъотыжьхэрэм язэтеутын (дезертирхэр гъэунэфыгъэнхэр) анаIэ тырагъэты­щтыгъ, промышленностым ипредприятиехэр, мэшIоку гъогухэр къызэраухъумэхэрэр ауплэкIущтыгъ.
Зэоуж илъэсхэм Чатибэ иIофшIэн зэпхыгъагъэр общественнэ рэхьатны­гъэр къэухъумэгъэныр ары. 1954-рэ илъэсым къыщыублагъэу Краснодар краим и Адыгэ автоном хэку и МВД милициемкIэ и ГъэIорышIапIэ ипащэ игодзагъ, 1957-рэ илъэсым Адыгэ автоном хэкум и УВД ипащэ игодзагъ. 1958-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухыгъ. Адыгэ хэку исполкомым и УВД дэжь щызэхэщэгъэ къулыкъоу къэухъумэн Iофхэм афэгъэзагъэм 1959-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1970-рэ илъэсым (зэрэсымаджэм къыхэкIэу отIысыжьыфэ) нэс Iоф щишIагъ.
ЖэнэлI Чатибэ «Щытхъум итамыгъ», «Жъогъо Плъыжьыр» зыфиIорэ орденхэр, медалхэу «За оборону Кавказа», «За победу над Германией», «За боевые заслуги», «30 лет Советской Армии и Флота», «50 лет советской милиции», «50 лет Вооруженных сил СССР» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIхэр къыфагъэшъо­шагъэх.
Урысыем щынэгъончъэнымкIэ и Федеральнэ къулыкъу АР-мкIэ и Гъэ­IорышIапIэ ипресс-къулыкъу