Черкесск къалэм дэт щэнхабзэмкIэ Унэм и пащхьэм «Кавказ зауэм хэкIуэдахэм я фэеплъу» жэуэ те­дзауэ ит домбеякъ сыныр гъэхьэзырынымрэ гъэувынымрэ мылъку­шхуи гуащIэ мымащIи ирахьэлIащ ар зыхуагъэувахэм я щылъху иджырей адыгэхэм. Псом хуэмыдэу, а Iуэхум илъэс зыбжанэкIэ пылъащ Хъумэрэ къуажэм щыщ жылагъуэ Iуэхузехьэ, фэеплъ сыным и проектыр зыщIа КУЭБЛ СулътIан
Кърым и къуэр.

2017 гъэм къызэIуаха фэеплъ сыным къежьапIэ хуэхъуамрэ адыгэм и дежкIэ мыхьэнэуэ зэрихьэмрэ сфIэгъэщIэгъуэну, ди лъэпкъым и щыгъуэ-щIэж махуэм езгъэхъулIэри, СулътIан сыдэпсэлъащ.
«БлэкIа жыжьэм и тхыдэр гъуджэу къызэрыбгъэщыну упылъа сыным сыт къаритыр иджырей адыгэхэм?» жэуэ сыщеупщIым: «1763–1864 гъэхэм екIуэкIа зауэ лъыкI-псыкIыр зыпэщIэкIа, хэкубгынэ гъуэгум егъэзыгъэкIэ теувэныр зи натIэ хъуа дядэжьхэм я фэеплъыр дгъэкIуэд зэрымыхъунур дегъэлъагъу абы» къызжиIащ.
Иужьрей илъэсиблым хуэдэуи, республикэм и унафэщIхэмрэ Адыгэ Хасэмрэ Черкесск дэт фэеплъ сыным и пащхьэм мы мазэм и 21-м къызэрагъэпэщыну пэкIум мыкIуэу къызэрымынэнум пы­лъынущ зи лъынтхуэм адыгэлъ щызежэ дэтхэнэ зыри.
Иджы сывдэгуэшэнщ Куэбл СулътIан сыным и ухуэкIэм теухуауэ гъэщIэгъуэну сызыщигъэгъуэзамкIэ. Нэзий иIэу щIа сыным и къэухьыр метр зэбгъузэнатIэ пщыкIутI мэхъу, абы и кум итщ къамэ Iэпщэ дэгъэзеяр, пэщIэсэм тегъэбыдыхьа мэIухукIэ и гупэри и щIыбри узэдауэ.
Кавказ зауэм хэкIуэдахэм фэеплъ сын хуагъэувын хуейуэ хэгъуэгум и Iэтащхьэ Темрезов Рэшид унафэ къыщихьам, Куэбл СулътIан сыным и теплъэр и нэгу къызэрыщIигъыхьэм хуэдэу тхылъымпIэм щитхагъэххэу иIэти, и лэжьыгъэр иригъэхьащ КъЧР-м и Правительствэм къызэригъэпэща комиссэм хэдэ-хэплъэ IэмалкIэ фэеплъ сынхэм я проекту щыIэхэм я нэхъыфIыр сэтей къыздащIыну зэпеуэм.
Черкесск къалэм зи IэрыкI къыдэзыгъэувэну хъуапсэхэм яхэтт Адыгэ Рес­публикэми, Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщ цIыху IэпщIэлъапщIэхэр, ди лъахэм щыщу Куэблым щIыгъут скульптор гъуэзэджэ КIэмрыгу Хьэтызэ (Тхьэм здэкIуам щигъэтынш).
Хьэтызэ итха чертежыр нэхъ инт, нэхъыбэ къызэщIиубыдэу — бгы теп­лъэу щIа мывэм зэхэуэм и пэмрэ и кIэмрэ къыхэIущIыкIат, и гъунэгъуу щытт адыгэ анэм нану цIыкIур и бгъафэм щIикъузауэ иIыгъыу.
— Сыныр иджыри дыуха щIыкIэкъым. Абы лъэныкъуитIымкIи иIэ дэкIуеипIэ цIыкIухэм зэпэплIимэу къыщыдгъэна щIыпIэ нэщIхэм барельеф теплъэу сыныщIэхэр щыдгъэувын ди мурадщ. Зы плIанэпэр хухэтхынущ КIэмрыгу Хьэтызэ къыщIэна лэжьыгъэм, етIуанэр теухуауэ щытынущ адыгэм и мамыр гъащIэм, ещанэр — тырку кхъухьыр къэсыным пэплъэу жыг щIагъым щIэс, псэ зыхэмытыж нанур идиихьауэ зи куэщI илъ лIыжь-фызыжьым, еплIанэр — зауэнэужь илъэсхэм ди лъэпкъым гъащIэщIэ ­иухуэн зэрыщIидзэжам, — фэеплъ ухуэныгъэм хищIыхьыжыну къыпэщылъым теу­хуауэ жеIэ Куэблым.
Мыбдежым къыхэзмыгъэщ хъунукъым фэеплъ сыным теплъэу иIэнур тхыным Куэблым илъэсиплI зэрыфIихьар, абы сурэтыщI Хьэгъундокъуэ Мухьэмэд чэнджэщкIи IуэхукIи дэгъуэу зыкъыщIигъэ­къуауэ зэрыщытар.
Дахэрэ уардэу щIауэ адыгэхэм сын яхуэгъэфэщэнрати нэхъыщхьэр, мывэхэкI­хэмрэ гъущIхэкIхэмрэ елэжь москвадэс IэщIагъэлI лъэрыхьхэм сыныр ярегъэщI СулътIан. МазитIкIэ домбеякъым кIэ­рыса IэпэIэсэхэм, мэIухум къамэхэмрэ ша­бзэхэмрэ къыщыхагъэжым, ахэр IупщIу щытын щхьэкIэ, трахъукIри шэху плъы­фэншэ трагъэлъэдэжащ, уэс къытесэми уэшх къытешхэми улъия кърамыгъэщтэну.
— ХэткIи гурыIуэгъуэщ фэеплъ сын къызэрымыкIуэ щIынми гъэувынми ахъшэшхуэ зэрытехуэр. Ди хэгъуэгум щыщу мылъку зыбгъэдэлъ ди лъэпкъэгъу куэд яхузэфIэкI къамыгъанэу къыддэIэпы­къуащ. Лъэпкъыпсэхэм сыным и щIыпщIэри тхуатащ, и лъабжьэм ихъуреягъкIэ хэтлъхьа пкъыгъуэхэмкIи дыкъызэ­рагъэ­пэщауэ щытащ, — игу къегъэкIыж СулътIан.
ЩIым къыхэкIа сыт хуэдэ хъугъуэфIыгъуэми пIалъэ иIэу Тхьэм игъэпсащи, сынри хуэныкъуэщ къыкIэлъыплъын цIыхуIэ. Гуапэ зэрыхъущи, КъЧР-м и ЩIалэгъуалэ Адыгэ Хасэм хэтхэм абы гулъытэ егъэгъуэтыныр къалэн зыщащIыжауэ, накъыгъэм и 21-м ехъулIэу ар ятхьэщI, зэхуей хуагъазэ.
ЛЫХЬ Тимур.