Сыд фэдэрэ лъэпкъи тарихъ пылъ, гъогу гъэнэфагъэ къы­кIугъ. ТилIэкъо, тилъэпкъ тарихъ тшIэныр, тлъапсэ икъе­жьапIэ дгъэунэфыныр — хэткIи пшъэрылъ ин.

ЩыIэх цIыфхэр агукIэ лъэпкъ, лIэкъо Iофыгъохэм агъэгумэкIхэу, ахэр зэшIохыгъэ хъунхэмкIэ шIэныгъи, амали зыкъуа­гъотэжьэу. ЕтIани щыIэх ащ фэдэ уп­чIэхэр зышIогъэшIэгъонхэу, ау ахэм япхыгъэ шIэныгъэ къэкIуапIэхэм якъэгъотын ацыпэ техьакIэ фэзымыгъотхэри.
Ащ фэдэ гупшысэхэр сэзыгъэшIырэ, гуи, шъхьи зыгъэгумэкIыхэрэ упчIэхэр зыщызэфэхьысыжьыгъэхэ амал ин сэр­кIэ хъугъэ проектэу «Лъапсэ» зыфиIорэр. Iофтхьэбзэ иным ыцIэ къодыеп мы гущыIэр, тлъапсэхэм талъигъэ­хъужьызэ, лъэпсэ куу тегъэдзы, титыгъуасэрэ тинеущрэ зэрытегъэпхы.
Республикэм ит къуаджэу сигупсэ Очэпщые тарихъ гъэшIэгъон пылъ. Ащ ехьылIэгъэ къэтыным сыхэлэжьэн зэ­хъум зигугъу пшIын фэе лъэныкъуабэ, упчIабэ зыфэзгъэнэфэжьыгъ: илIыхъужъ­хэр, ицIыф гъэсагъэхэр, илэжьэкIо пэ­рытхэр, бэрчэтхэр, артистхэр, спорт­сменхэр, врачхэр, усакIохэр — макIэп узэрыгушхонэу тиIэр.

«Очэпщый» пIомэ, зэкIэмэ апэу къуа­джэм ыцIэ зэпхыгъэ Очэпщ Плъыжьым игугъу къэшIыгъэн фае. Ар тарихъым, къэбарыжъхэм, орэдыжъхэм къазэрэ­хэнагъэр зафэу, игущыIэ фэшъыпкъэу, лIыгъэшхо хэлъэу, иIэпыIэгъу зищы­кIагъэмкIэ къогъанэ ымышIэу ары. ЛIыхъу­жъым ехьылIагъэу тиIэ къэбархэр Шъхьэ­лэхъо Абу зэхигъэуцогъэ тхылъэу «МыкIосэрэ жъуагъохэр» зыфиIорэм дэтхэр ары. Ахэм сащыгъуазэти, къэты­ным ягугъу къащысшIыгъ. Ау ащ Iофыр щыухыгъэ хъугъэп, сымышIэрэр зэрэмымакIэр зыдысигъэшIэжьыгъ. Очэпщ Плъыжьым илIыблэнагъэ тытегущыIэкIэ икъурэп, ащ сыда къырыкIожьыгъэр, сыд фэдэ лIакIа фэхъугъэр — ахэмкIэ ­къэбар тIэкIэлъэп. «Лъапсэм» гупшысэ «хыор­хэм» сахидзагъэу художественнэ тхыгъэу сызаджэрэмэ къахафэмэ къыхэстхыкIхэу, зэхэтымыхыгъэ къэбар горэ зыгорэм къыкъонагъэмэ сакIэупчIэу ез­гъэжьагъ. Ащ фэд сызыщыщ лIакъоу Нэхаехэр. Ар зылъэкъуацIэу къуаджэм дэсыр макIэп. Адэ хэта ахэр зэзыпхырэр, зэлъэкъоцIэгъухэр, зэунэкъощыхэр сыдигъуа зыщызэтекIыгъэхэр, лIакъом итамыгъэ зэфэшъхьафэу щыIэхэм сыда алъапсэр?!
Очэпщые ехьылIэгъэ къэтыным лIэкъо зэфэшъхьафхэр къыщыгъэлъэгъуагъэх. Ахэр къызытекIыгъэхэр, унэгъо пчъа­гъэу непэ къуаджэм дэсыр къаIотагъэх, ахэм зым нахьи зыр нахь бгъэшIагъоу, уядэIу. Мыщ дэжьым къасIо сшIоигъу: къэтыныр къызыдэкIым, сицыхьэ телъ нэмыкI къуаджэхэмкIи ащ фэдэу хъугъэу, зыгъэ­хьазырыгъэхэм упчIэхэр мымакIэу къа­фагъэхьыгъэх, сэри къысфытеуагъэх, «мыри хэтыгъэмэ дэгъугъэба», «сэри ащ сыщыгъуаз», «а орэдым хэлъыр сэ сиIахьыл» аIоу. Ащ инэу сегъэгушхо! «Лъапсэм» гухэлъэу, пшъэрылъэу зыфи­гъэуцужьыгъэхэр гъэцэкIагъэ хъугъэхэу сэлъытэ, имэхьанэ цIыф жъугъэхэм алъыIэсыгъ, яIахьэу хэмыхьагъэм егъэ­гумэкIых, нэбгырэ лIакъо пэпчъ якъэбар зэхахьэзэ къоджэ тарихъыр, ащ пы­дзагъэу лъэпкъ тарихъыр гъэпсыгъэ зэрэхъурэр къагурэIо.
Чылагъом исурэт хахьэх иIуашъхьэхэри, ипсыхъуи, игъэхъупIэхэри, иурам­хэри, имэзи, непэ амыгъэфедэжьырэ псы­нэхэр, хьап-щыпэу, Iэпэщысэу унагъохэм къарынагъэхэр. Ахэми къэбар гъэшIэгъонхэр апылъых, зыгорэм ыцIэ епхыгъэх. Тесэжьыгъэу, уахътэм ижьыор псынкIэ тыхэтэу тэпсэу, нэм ылъэгъурэ пстэуми мэхьанэ яттырэп. «Лъапсэр» тырахынэу зыщырагъэжьагъэм къыщыублагъэу тыкъызэтыриIэжагъ, тызэригъэ­плъэкIыжьыгъ, «непэ гу зылъымытэрэр, неущ кIасэ хъущт, бгъотыжьыщтэп» ыIоу къытаджэрэм фэдэу иджэмакъэ къытхэуцуагъ.
Непэрэ мафэм ехъулIэу проектым дэлажьэхэрэм къэтын 66-рэ тырахыгъ. Телевидением, дунэе хъытыум яама­л- хэмкIэ зэкIэми талъэплъэ.
ТIэшъу Светлани, Биданэкъо Замири, ахэм къаготэу къадэлэжьэрэ яIофшIэгъухэри мыпшъыжьэу проектым игъэцэ­кIэн лъагъэкIуатэ, Iофыгъо дахэр зэшIуа­хы. Светэрэ Замирэрэ яжабзэ унаIэ темыгъэтын плъэкIырэп. ЦIыфхэр зэкIэри агукIэ фэхьазырхэп журналистым гущыIэгъу фэхъунхэм, къэтыным хэлэ­жьэнхэм. ГущыIэкIэ амалэу аIэкIэлъым, цIыф психологием хэшIыкIэу фыряIэм яшIуагъэкIэ зэдэгущыIэгъухэм «жьы акIалъхьэ», зыдэгущыIэхэрэм ышIэрэ къэбарым бэхэр зэрэщымыгъуазэхэр гурагъаIоу ыбзэ къатIатэ. АшIэрэм шъо­шэ дахэ иIэ зэрэхъун фаем ыгъэгупсэфыхэрэп: чылагъохэм, ащи шIокIэу, хэ­гъэгу зэфэшъхьафхэм ащыпсэурэ цIыфхэр зэрапхых, зэрагъэгъотыжьых, лъэпкъ тарихъым игъунапкъэхэм зы­рагъэушъомбгъу, хъугъэ-шIагъэхэм алъа­псэ агъэунэфы.
Проектэу «Лъапсэм» мэхьанэшхо иI: цIыф шIэжьыр къеухъумэ, гушъхьэлэжьыгъэ баир кIеугъуае, лъэпкъым неущрэ мафэ тын фешIы.
Шэуджэн Тэмар.
Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, АРИГИ-м иученэ секретарь.

«Лъапсэ зимыIэм, шъхьапэ иIэп» зыфиIорэ гущыIэхэмкIэ сигупшысэ къез­гъэжьэнэу сыфай. Хэти ылъапсэ къызщежьэрэр илъэпкъ къыкIугъэ гъогур, къызхэкIыгъэр, къыздикIыгъэр, ичIыналъэ, ичылэ итарихъ, илIэкъо чъыг. Тхьапэм емыгъэкIугъэ къэбар гъэшIэгъонхэу тинахьыжъмэ лIэшIэгъухэм апхыращызэ, якIалэхэр зэрапIухэрэр тшIэнхэр пшъэрылъ шъхьаIэмэ ащыщ. АщкIэ «Лъапсэр» шIогъэ ин къэзытырэ проектэу хъугъэ. Адыгэ лъэпкъым ихъарзынэщ идышъэ кIэнэу, фэшъошэ уасэ иIэу чIыпIэ щиубытыщт. Мызэу, мытIоу ини, цIыкIуи зыфагъазэзэ ашIыщт. Непэрэ мафэхэм шIогъэ гъэнэфагъэ къытэу ипшъэрылъ егъэцакIэ, хэкумрэ IэкIыб хэгъэгухэм арыс адыгэхэмрэ зэрепхых, яунэкъощхэр, яIахьылхэр, яблагъэхэр къагъотыжьых, ялIакъо итарихъ мы проектым ишIуагъэкIэ бэмэ зэрагъашIэ, ныбджэгъукIэхэр къагъотых.
ХэткIи шъэфэп Кавказ заом ыпкъ къикIыкIэ адыгэ лъэпкъыр итэкъухьа­гъэу IэкIыб хэгъэгухэм ащыщыбэхэм зэращыпсэурэр. Адыгэ лъэпкъым къыхэкIыгъабэхэм егъэзыгъэкIэ Тыркуер псэупIэ афэхъугъ, ичIынэлъэ зэфэшъхьафмэ арытэкъухьагъэхэу арысых. Ялъапсэ къызщежьэрэр лъэпкъышхом хэмыкIухьаным фэшI хэкур къызабгынэм ячылэмэ ацIэхэр къагъэнагъэх, чIыпIэу къыздикIыгъэхэм елъытыгъэу зэхэтIысхьагъэх. ГущыIэм пае, шапсыгъэхэр — Дюзджэ, бжъэдыгъухэр — Чанакале, абдзахэхэр — Чорум, къэбэртаехэр — Къайсыр, кIэмгуехэр — Синоп, Самсун арысых. Шъыпкъэ, Тыркуем шъолъыр 81-у иIэмэ адыгэ зэрымыс ахэтэп пIоми ухэукъощтэп. Хэкумрэ Тыркуемрэ зэцIэджэгъу чылэхэу бэ арытых. Ахэр: Еджэркъуай, ХьакIэмзый, Очэпщый, Щынджый ыкIи нэмыкIхэри; ахэтых чылэхэм лIакъомэ ацIэхэр зыхьыхэрэри: Шъхьэлэхъо ­хьабл, Шагудж хьабл, Дзыбэ хьабл, Цыекъо хьабл, ГутIэ хьабл ыкIи нэмыкIхэри. Хэ­кум ит чылэмэ адэс лIакъомэ афэ­дэхэри яIэх. Сэ сшъхьэкIэ Чанакале ит къуаджэу Еджэркъуае сыщыIагъ, саIу­кIагъ ыкIи гущыIэгъу сафэхъугъ Дэгу­жъые ыкIи Бжьэц лIакъомэ ащыщхэм. Дюз-
джэ шъолъырым тыщыI, адыгэ унагъомэ тырагъэблагъэ. Ахэм мыщ фэдэ лIа­къохэр ахэтых: Шъхьэлахъохэр, ШъэошIу­хэр, ШъхьакIумыдэхэр, Мэтхэр, ШымытI­хэр, Гугъэжъухэр, Ацумыжъхэр, Пчэнлъэшъухэр, Тыгъужъхэр, Къохъужъхэр, Шагуджхэр, Цэйхэр ыкIи нэмыкIхэри. Тызхэхьэрэ унагъохэр бэрэ къыкIэуп­чIэхэу къыхэкIы зыщыщ лIакъомэ афэ­дэхэр хэкум къинагъэхэмэ, ятарихъ лъэплъэх, къыздикIыгъэхэ чIыпIэр агъэу­нэфы, ятэжъ пIашъэмэ къаIотэжьэу зэ­хахыгъэхэмкIэ къыддэгуащэх. Проектэу «Лъапсэ» зэрэщыIэм игугъу афэтшIыгъ ыкIи ашIогъэшIэгъонэу ащ еплъых. Тыркуем ис адыгэмэ ашъхьэ, абзэ, яха­бзэ къызэрагъэгъунэщтхэм тегъэ­псыхьагъэу чIыпIэ-чIыпIэу зэхэтIысхьэгъагъэх. Зыхэс лъэпкъышхом хэмыткIухьэпагъэхэу ягъэшIэ гъогу хьалэлэу ахэм акIу.
Сэ илъэс 11 хъугъэу Тыркуем сыщэ­лажьэ, Дюзджэ университетым щесэгъа­джэх, адыгабзэр ясэгъашIэ. СшъхьэкIэ лъэшэу сшIогъэшIэгъонэу чылагъохэм яхьылIэгъэ къэтынхэм сакъылъэплъэ. СиIофшIэнкIэ проектым ишIуагъэ къысэкIы. Езгъаджэхэрэм адыгабзэр ашIогъэ­шIэгъонэу зэрэзэрагъашIэрэм дакIоу, хэкужъым ехьылIэгъэ упчIэхэри къаты, зыщыщ лъэпкъым, лIакъом къыкIэупчIэх, алъэгъу, зэрагъашIэ ашIоигъу. Шъыпкъэ, зэкIэми зэфэдэу бзэр аIулъэп. Арэу щыт нахь мышIэми, ятэжъ пIашъэхэм къабгынэгъэ чIыналъэм къакIохэ ашIоигъу, яунэкъощхэм аIукIэнэу фаех. Дюз­джэ университетым иеджакIохэм ащыщ­хэр хэкум къэкIо зэпытых, адыгэ чы­лэхэр зэрагъэлъэгъух, къэкIонэу амал зимыIэхэмкIэ къэтынэу «Лъапсэр» IэпыIэгъушхо мэхъу. Проектым ишIуагъэкIэ IэкIыбым щыIэ адыгэхэри, нэмыкI лъэп­къэу тиуниверситет щеджэхэрэри лъэп­къым итарихъ нэкIубгъохэм нэIуасэ афэ­хъух. ХэзгъэунэфыкIынэу сыфай, бзэри, диалектхэри къэухъумэгъэнхэм мы проектыр зэрэфэIорышIэрэр, сыда пIомэ, чылэмэ адэс нахьыжъэу къагъэ­гущыIэ­хэрэм яжабзэ узылъыплъэкIэ, шъошэ, къэIокIэ гъэшIэгъонмэ уарехьы­лIэ, умы­шIэу е амыгъэ­федэжьрэ гущы­Iэмэ ащыщхэм уяутэкIы. Проектым дэ­ла­жьэхэрэм мы пшъэры­лъыр ямыIэнкIи хъун, а Iофыгъор зэ­рэзэшIуа­хырэм гу лъамытэнкIи хъун. Ау лъэпкъымкIэ мыщ мэхьанэшхо иI. Сицыхьэ телъ бзэм дэлэжьэрэ шIэныгъэлэжьхэмкIи, кIэлэ­егъаджэхэмкIи, цIыф жъугъэ­хэмкIи, ныбжьыкIэхэу шIэныгъэ хьа­сэм щылэ­жьэщтхэмкIи, — хэти фэ­хъун лэ­жьыгъэ мыщ зэрэхэлъым.
Лэжьыгъацэр чIыгушIум ебгъэкIоу тэрэзэу удэлажьэмэ, лъэпсэ пытэ иIэу мэшъхьалъэ, мэбагъо. Ащ фэд проектэу «Лъапсэр». Мыщ шIуагъэу иIэр ­адыгэгу зиIэ пэпчъ зэхишIыкIын фай, нэкум фэдэу къэухъумэгъэныр, ифэшъошэ уасэ фэшIыгъэныр ищыкIагъ.
ЗигукъэкIхэми, зиакъылрэ зыкIуачIэрэ хэзылъхьэхэрэми, къэтыныр зыгъэхьазырэу зезыщэхэрэми лъэшэу тафэраз. ТымышIэщтыгъэу бэ ащызэхэтхырэр, ащытлъэгъурэр, блэгъэныгъэ цыпакIэхэри щытэгъотыжьых. Проектэу «Лъапсэм» имашIо мыкIуасэу лъэпкъым фэрэлажь.
Шъхьэлэхъо Сусан.
Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, Дюзджэ университетым идоцент.

Сэ генеалогием сыдэлажьэ. Ар шIэныгъэ гъэшIэгъон. ЦIыфым ылъапсэ, илIакъо къызтекIыгъэр ышIэнымкIэ амалышIу.
Проектэу «Лъапсэм» цIыфыбэ, лIэ­къуабэ зэлъищагъ. Ахэр нахь упчIэхэу, лъыхъохэу рагъэжьагъ. «Лъапсэм» ишIуагъэкIэ ялIэкъо чъыгхэм алъапсэ адзы, къутамэхэм заушху, къэзэрэгъотыжьых, нахь зэпэблагъэ мэхъух. На­хьыжъхэмрэ нахьыкIэхэмрэ язэфыщытыкIэ нахь мэпытэ, упчIэжьэгъу зэфэ­хъух.
Мы лъэныкъомкIэ упчIэхэр яIэу зыкъысфагъазэ, ащ къыхэкIэу къэтынхэм бэрэ сахэлажьэ. Лъэпкъым итарихъ нахь шъхьэихыгъэ мэхъу. «Лъапсэм» ишIуагъэкIэ лъэпкъыр лъэпкъэу зэрэщыIэщтым игугъапIэ мэпытэ.
«Лъапсэм» ихьатыркIэ адыгэхэм ягенеалогие хахъо ешIы, сыд фэдэрэ лъэныкъокIи ишIогъэшхо къэкIо.
Барцо Рустам.
АРИГИ-м инаучнэ IофышI.