Адыгеим щы­псэухэрэм дэгъу дэдэу ашIэ ­адыгэхэм ащыщэу апэу Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъыцIэ Андырхъое ­Хъусен къызэрэфа­гъэшъоша­гъэр. Адэ хэта «Со­циалисти­ческэ IофшIэным и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр апэу ­къэзылэжьыгъэр? Ащ фэдэ ­адыгэхэм тиI.

Ар Хэгъэгу зэошхом илъэхъан иIоф­шIэнкIэ ТекIоныгъэр къыгъэблагъэзэ, Сталинград ыкIи нэмыкI чIыпIэхэм ащыIэгъэ, зыцIэ дышъэ хьарыфхэмкIэ Хэгъэгу зэошхом итарихъ хэтхэгъэ Де­лэкъо Алый Хьарунэ ыкъор ары. Пшызэ ыкIи Адыгеим ащыпсэухэрэмкIэ апэу Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъ ар хъугъэ. Илъэси 110-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, жъоныгъуакIэм и 15-м 1915-рэ илъэсым Алый къэхъугъ.
Хэгъэгу зэошхом фэгъэхьыгъэ тхылъхэм ащыщым мары дэтхагъэр: «Гъэхъэ­гъэшхо зиIэ машинистхэу, IофшIэнымкIэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъхэу Н. Н. Атамановыр, Е. М. Чухнюкыр, А. Хь. Де­лэкъор, В. М. Елисеевыр, М. И. Кушнерыр, фронтым пэблагъэу лажьэхэзэ, лIыхъужъныгъэмрэ псэемыблэжьныгъэмрэ зыфэдэхэр тагъэлъэгъугъ. МэшIоку колоннэхэм ябригадэ пчъагъэмэ ахэм щысэ атырахыщтыгъ».
Мафэ горэм, ЦК ВЛКСМ-м ихъарзынэщ сыдэлажьэзэ, Хэгъэгу зэошхом илъэхъан ныбжьыкIэмэ гъэхъагъэу ашIыгъэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр сыу­гъоихэзэ, гъожьы хъужьыгъэ тхьапэхэу сичIыгогъоу, 1938-рэ илъэсым къыщыублагъэу комсомолым хэтыгъэ Делэкъо Алый ищыIэныгъэ гъогу къизыIотыкIырэр зытетхагъэхэм сынаIэ атесыдзагъ. «Комсомолыр Хэгъэгу зэошхом» зыфиIорэ тхылъэу дгъэхьазырырэм Делэкъом фэгъэхьыгъэ очерк кIэкIи къыщыхэтыутыгъ. Сэ гъуазэ сыщыхъугъ ар зипэщэгъэ мэшIоку колоннэм ныбжьыкIэ-комсомольскэ подразделение зэрэщызэхищэгъагъэм, имэшIоку дэгъу дэдэу зэрэ­зэтегъэпсыхьэгъагъэм, щысэтехыпIэу зэ­рэщытыгъэр. Зэо илъэсхэм гъэхъа­гъэу ышIыгъэхэр къыщызыIотэрэ тхыгъэм итыгъ: «ЖъоныгъуакIэм и 2-м 1943-рэ илъэсым товарищэу Делэкъор мэшIокур ыгъэзекIозэ, станциеу Нахичевань топы­щэу къытырадзагъэхэм къахэкIэу ар ма­шIом зэлъиштагъэу ылъэгъугъ. Щынэгъончъагъэм пымылъэу, Делэкъор машIом благъэу екIолIагъ ыкIи ар ыгъэкIосэнэу фежьагъ. Алый ищыгъын стыгъэ, ау къэралыгъо мылъкум икъэгъэнэжьын щигъэтыгъэп, машIор ыгъэкIосагъ». Ащ къыкIэлъыкIорэ тхыгъэмэ къаIуатэ Де­лэкъом мызэу, мытIоу лIыгъэшхо къызэ­рэхэфагъэр, гъогогъу пчъагъэрэ дзэ эшелонхэр пый топыщэхэу авиацием къатыритакъорэмэ къазэрэхищыжьыщтыгъэхэр. ГухэкIми, тхылъыр къыдэкIынэу хъугъэп.

Делэкъо Алый Хьарунэ ыкъор Успенскэ районым ит къуаджэу Шъхьащэфыжь къыщыхъугъ. Ар къызэрыхъухьагъэр унэгъо Iужъугъ, яблэнэрэ шъэожъыеу, ана­хьыкIэу щытыгъ. КIалэр еджапIэм дэгъоу щеджэщтыгъ, ишIэ шIэгъошIугъ. Мафэ горэм ятэ игъусэу Ермэлхьаблэ кIуагъэу мэшIокоу чъэрэр щилъэгъугъ. А машинэ хьалэмэтыр ащ лъыпытэу ыгу хэтIысхьагъ ыкIи джа уахътэм къыщегъэ­жьагъэу машинистэу хъуным кIэхъо­псыгъ. 1932-рэ илъэсым Кропоткин дэтыгъэ мэшIокугъогу еджапIэм чIахьэ, илъэситIу тешIагъэу ар дэгъу дэдэу къеухы. Наркоматым специалист ныбжьыкIэр къалэу Махачкала щыIэгъэ мэшIокугъогу станцием идепо слесарэу Iоф щишIэнэу егъакIо. Слесар IофшIэныр дэгъоу зэригъэцакIэрэр ыкIи мэшIокум хэшIыкI зэрэфыриIэр къызэнафэм, ар машинистым иIэпыIэгъоу агъэнафэ. 1936-рэ илъэсым мэзаем Алый къалэу Грознэм агъакIо, ащ машинистхэр зыщагъэхьазырхэрэ курсхэр щекIух. Машинист сэнэхьатым щыгъуазэу ащ Махачкала къегъэзэжьы ыкIи 1939-рэ илъэсым машинистэу Ермэлхьаблэ щыIэ станцием идепо IофшIэныр щылъегъэкIуатэ.
Хэгъэгу зэошхом иапэрэ мафэхэм къащыублагъэу мэшIоку гъогум епхы­гъэу Iоф зышIэщтыгъэхэм пшъэдэкIыжьышхо зыпылъ IофшIэныр агъэцакIэщтыгъ. Ахэм ахахьэщтыгъэх мэхьанэшхо зиIэ Iэмэ-­псымэхэр зыщызаохэрэ чIыпIэм къыIущыгъэнхэр, дзэ эшелонхэр фронтым ещэлIэгъэнхэр, нэмыкIхэр.
1942-рэ илъэсым гъэмафэм IэпэчIэгъэнэ хэушъхьафыкIыгъэ подразделениеу мэшIоку колоннэхэр зыхэхьагъэхэр зэхащэ. Ахэм язырэм (ОРПК-8) Делэкъо Алый имашинист шъхьэIагъ.
1942-рэ илъэсым тыгъэгъазэм Делэ­къор къауIэ ыкIи госпиталым чIафэ. Зэ­хъужьым, 1943-рэ илъэсым ищылэ мазэ охътэ заулэрэ ар машинист шъхьа­Iэу лэжьагъ.
1943-м шэкIогъум и 5-м СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум иунашъокIэ, топыщэмэ апэшIуекIозэ мэшIокухэр зэригъэIорышIэщтыгъэхэм, лIыхъужъныгъэ­шхо къызэрэхэфагъэм ыкIи заом ­иилъэс къинхэм фронтым ищыкIагъэр егъэгъотыгъэнымкIэ ишIогъэшхо къызэригъэкIуа­гъэм афэшI Делэкъо Алый «Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъуашэ, Лениным иорденрэ «Гъупчъэмрэ уатэмрэ» ямедальрэ гъусэ къыфашIы. Мы цIэ лъапIэр зэрыт удостоверениемрэ ЛIыхъужъым идышъэ жъуагъорэ 1943-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 24-м Делэкъо Алый Хьару­нэ ыкъом къезытыжьыгъэр М. И. Калининыр ары. Краснодар краим ыкIи Адыгеим ащыпсэухэрэмкIэ ащ фэдэ бгъэхалъхьэр апэу къызфагъэшъоша­гъэр Алый ары. Ащ къыкIэлъыкIоу наркомэу Л.М. Кагоновичым тамыгъэу «СССР-м имэшIокугъогу ицIыф гъэшIуагъ» зыфи­Iорэр къыритыгъ.
1944-рэ илъэсым Румынием Алый Хьарунэ ыкъор джыри зэ къыщауIагъ, зэхъужьым ыуж сыд фэдизрэ кIэмы­лъэIугъэми, ар заом Iуагъэхьажьыгъэп. ЫпэкIэ зыщылажьэщтыгъэ Ермэлхьаблэ IофшIэныр щыпидзэжьыгъ, депом идежурнэу щытыгъ, ипсауныгъэ нахь зызэтеуцожьым мэшIокум итIысхьажьыгъ.
1945-рэ илъэсым Делэкъо Алый Гупчэ техническэ еджапIэу Москва дэтым агъэкIуагъ. Мэкъуогъум и 24-м 1945-рэ илъэсым ТекIоныгъэм и Парадэу Москва щыкIуагъэм хьэкIэ гъэшIуагъэу еплъыгъ. Техническэ еджапIэр къызеухым, станциеу Чопым имэшIоку депо ипащэ игуа­дзэу Iоф ышIагъ. 1948-рэ илъэсым мэшIокугъогу транспортым иинженерхэм я Ростовскэ институт чIэхьагъ, 1953-рэ илъэсым къыухыгъ. Ащ ыуж, илъэс 11-м къыкIоцI Львовскэ мэшIоку гъогум илокомотивнэ отдел ипащэ игуадзэу, гъогу отделением ипащэ игуадзэу Iоф ышIагъ. Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъу­жъыцIэм фэшъхьафэу ащ къыфагъэшъо­шагъэх Хэгъэгу зэошхом иорденхэу апэрэ ыкIи ятIонэрэ шъуашэ зиIэхэр, дзэ ыкIи юбилейнэ медальхэр.
1964-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ КПСС-м и Адыгэ хэку комитет зэрэкIэ­лъэIугъэм тетэу Делэкъор Мыекъуапэ къагъэкIожьыгъ. Целлюлоз-картонышI комбинатым ипсырыкIопIэ псэуалъэмэ якотельнэ цех ипащэу лэжьагъэ. Пенсие кIогъур къэсыгъэу ПМДО-у «Зэкъош­ныгъэм» Iохьажьы. Ащ къеджэгъагъэр Адыгеим ицIыф гъэшIуагъэу, Социа­листическэ IофшIэным и ЛIыхъужъэу Остапенко Николай Иван ыкъор ары. Мы чIыпIэм 1980-м къыщыублагъэу 1986-м нэс Iоф щишIэжьыгъ.
1965-рэ илъэсым мамырныгъэм иухъу­мэнкIэ Мыекъопэ къэлэ комитетым итхьа­матэу Делэкъо Алый хадзы. А общественнэ IэнатIэр щэIэфэ ыгъэцэ­кIагъ, гъэхъагъэу ышIыгъэхэм бгъэхалъхьэхэр, тынхэр къакIэлъыкIуагъэх.
Алый Хьарунэ ыкъом ныбжьыкIэхэр икIэсагъэх. Обществэу «ШIэныгъэм» илекторыгъ. Сэ сшъхьэкIэ мы цIыф шIагъор ыкIи ащ иунагъо зэрэсшIэщтыгъэм сырэгушхо.
1985-рэ илъэсым Делэкъо Алый ТекIоныгъэм и Парадэу Москва щыкIуагъэм хэлэжьагъ.
Делэкъо Алый Хьарунэ ыкъом 1990-рэ илъэсым чъэпыогъум и 16-м идунай ыхъожьыгъ. Ащ ишъхьэгъусэу Галина Михаил ыпхъур Адыгэ республикэ гимна­зием илъэс пчъагъэхэм щылэжьагъ. Ипшъашъэу Людмилэ социологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэм иинститутэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм инаучнэ IофышI, икIалэу Руслъан предпринимателэу Iоф ешIэ.
Алый, Пшызэ ыкIи Адыгеим щытхъур къафэзыхьыгъэ ЛIыхъужъым, ыцIэ зэри­фэшъуашэу гъэлъэпIэгъэн фаеу сэлъытэ. МэшIокугъогу еджапIэу (джырэкIэ мэшIокугъогу техникумэу Кропоткин дэтыр) зыщеджагъэм шIэжь мыжъобгъу къы­щыфызэIуахыгъ. Ермэлхьаблэ и Гупчэ Советскэ Союзым ыкIи Социалистическэ IофшIэным я ЛIыхъужъхэм афэгъэхьыгъэ стелэхэр къыщызэIуахыгъэх, ахэм Де­лэкъо Алый ыцIэ зытетхагъэри ахэт.
ЗэIухыгъэ Iахьзэхэлъ обществэу «РЖД-м» иIэшъхьэтетмэ видеороликэу «ТекIоныгъэм икуп: машинистэу Делэкъо Алый итарихъ» зыфиIорэр агъэхьазы­рыгъ, ащ кадрэ кIыбым щыIэу текстэу къеджэ­рэр зэлъашIэрэ актерэу Гоша Куценкэр ары, роликым такъикъи 2-рэ нэгъэупIэпIэгъу 37-рэ икIыхьагъ.
Адэ сыда Адыгеим щашIагъэр? Алый Хьарунэ ыкъор зыщыпсэущтыгъэ унэу урамэу ТекIоныгъэм тетым шIэжь мы­жъобгъур къыщыфызэIуахыгъ, респуб­ликэм икъэлэ шъхьаIэ ирайон цIыкIоу совхозэу щытыгъэ «Зеленстроим» изы урам ЛIыхъужъым ыцIэ фаусыгъ.
Къэбарыр изгъэкъужьын. Джыри зы зэлъашIэрэ цIыф къуаджэу Шъхьащэфыжь къыдэкIыгъ. Ар Адыгеим, Къэбэртэе-­Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэсым янароднэ тхакIоу, Адыгэ Республикэм, СССР-м, РСФСР-м я Къэралыгъо премиехэм ялауреатэу, Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу Мэщ­бэшIэ Исхьакъ Шумафэ ыкъор ары. Краснодар краим иIэшъхьэтетхэм ягукъэкIыкIэ икъоджэ гупсэ ащ мыжъосын щыфагъэуцугъ, джащ фэдэу Адыгэ кIэлэегъэджэ колледжэу зыщеджагъэм иунэ шIэжь мыжъобгъу фытырагъэуцуагъ.
ТигъунэгъушIухэм щысэ атетхыни, Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъу­жъэу Делэкъо Алый Хьарунэ ыкъом ар къызщыхъугъэ къуаджэу Шъхьащэфыжь мыжъосын щыфэдгъэуцун фаеу сэлъытэ.
Ацумыжъ Казбек.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.