ТекIоныгъэм ия 80-рэ илъэс ыкIи Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андырхъое Хъусен къызыхъугъэр илъэси 105-рэ зэрэхъугъэм афэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэ АР-м илъэпкъ гъэзетэу «Адыгэ макъэмрэ» фондэу «Хэгъэгум иухъумакIохэм» яреспубликэ къутамэрэ зэкIыгъухэу зэхащагъ.

Ащ хэлэжьагъэх Урысыем и ЛIыхъу­жъэу, АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Тхьаматэ игуадзэу Цэй Эдуард, Андырхъое Хъусен ипхъорэлъфэу Хъуажъ Аминэт, фондэу «Хэгъэгум иухъумакIохэм» икъутамэ ипащэ игуа­дзэу Елена Малковар, республикэ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьа­Iэу МэщлIэкъо Саидэ, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием иветеранхэр, АР-м икIэлэегъэджэ колледжэу Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэм иеджакIохэр, ЛIыхъужъым имузееу къызщыхъугъэ Хьакурынэхьаблэ дэтым иIофышIэхэр, къэбарлъыгъэIэс амалхэм ялIыкIохэр.
Iофтхьабзэм изэхэщэн зигукъэкIыр республикэ гъэзетыр ары. Ащи ­ушъхьагъу гъэнэфагъэ иI. ЛIыхъужъым ищыIэныгъэ гъогу щыгъуазэхэм ашIэ: Андыр­хъое Хъусен зэуапIэм Iумыхьэзэ, 1939-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ къыщегъэ­жьагъэу 1940-м ищылэ мазэ нэс хэку гъэзетым Iоф щишIагъ. Хэта зышIэрэр, къулыкъу ыхьэу къыгъэзэжьыгъэмэ, иIофшIэн лъыпидзэжьыщтыгъэнкIи хъун… Ау Хэгъэгу зэошхор къежьагъ.

МэщлIэкъо Саид — АР-м илъэпкъ гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьаI:
— Апэрэ адыгэ кIалэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къызфагъэшъошэгъэ Андырхъое Хъусен тигъэзет зэ­рэщылэжьагъэм лъэшэу тырэгушхо. ТинэкIубгъохэм ащ ренэу игугъу ащытэшIыми, тшIомакI. Мыщ фэдэу гуфэбэныгъэ хэлъэу джыри зэ тыгу къэдгъэ­кIыжьы тшIоигъуагъ. КъэIогъэн фае, ТекIоныгъэм ия 80-рэ илъэс къыдыхэлъытагъэу проект зэфэшъхьафхэр зэхэтэщэх. Непэрэр ятIонэр. Ащ ыпаIокIэ АР-м мэзхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ ти­гъусэу тиредакцие щылэжьэгъэ журналистхэу Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэхэм яшIэжь итамыгъэу къэлэ гупчэ зыгъэ­псэфыпIэм чъыгае щыдгъэтIысхьагъ. Ащ нэмыкI проектхэми тадэлажьэ. Ахэм яз АР-м и Лъэпкъ музей ихъарзынэщ ыгъэ­федэзэ тиIофшIэгъоу, Урысыем иза­служеннэ журналистэу Тэу Замирэ Iоф зыдишIэрэр. Илъэсым иублэгъум къыщегъэжьагъэу нэкIубгъоу «Заом къикIэу» зыфиIорэр егъэхьазыры. Письмэхэр, ахэр къэзытхыгъэ дзэкIолIхэм ясурэтхэр акIыгъухэу, къыхэтэутых. «ЛIыхъу­жъым илIэуж» зыфиIорэ проектым Iоф дешIэ журналистэу Анцокъо Иринэ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къызфагъэ­шъошагъэхэм яIахьылхэм ащ заIуегъакIэ, дзэкIолIхэм афэгъэхьыгъэ къэбарыкIэу бэмэ амышIэхэрэр къарегъэIуатэх. ДжырэкIэ нэбгыриблым афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр тигъэзет къидгъэхьагъэх. Проектхэм илъэсым ыкIэ нэс тадэлэ­жьэщт.
Андырхъое Хъусен зэфэхым, ТекIоныгъэр джыри чыжьагъэ, ары нахь мышIэми, икIодыкIэ, илIыхъужъныгъэ, ипсэемыблэжьныгъэ зэо мэшIуаер мэкIофэ дзэкIолIхэмкIэ щысэтехыпIагъ, къызэкIэмыкIонхэмкIэ джэпсалъэу иау­жы­рэ гущыIэхэр хъугъэх: «Русские не сдаются!». Непи ахэм акIуачIэ лъэшы. ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлажьэхэрэм шIошъхъуныгъэрэ зыкIыныгъэрэ къахелъхьэ. Ащ щыIэ Мыекъопэ артиллерийскэ дивизионым Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андырхъое Хъусен ыцIэ ехьы. Непэ зэуапIэм Iут дзэкIолIхэм Андырхъуаем иаужырэ зэпэуцужь зыщыкIогъэ чIыпIэм щытыра­тхэгъэ видеом Iофтхьабзэм хэлэжьа­гъэхэр рагъэплъыгъэх.

Цэй Эдуард — Урысыем и ЛIыхъужъ, АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Тхьаматэ игуадз:
— Андырхъое Хъусен ыцIэ еджапIэм къыщегъэжьагъэу тшIэзэ тыкъэхъугъ. ЛIыгъэм, Хэгъэгур шIу зэрэплъэгъун фаем ар тэркIэ ятамыгъ. Непэ ащ ыцIэ зыхьырэ дивизионыр я 3-рэ илъэс хъу­гъэу хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием щыIэх, щытхъур къалэжьызэ къулыкъур ахьы. А пстэур зихьатырыр ухьазырыныгъэ дэгъоу аIэкIэлъыр ары. ЕтIанэ къасIомэ сшIоигъор, илъэситIукIэ узэ­кIэIэбэжьмэ, дзэкIолIхэр Андырхъое Хъусен зыщыфэхыгъэ чIыпIэм щыIагъэх. Саугъэтыр агъэцэкIэжьыгъ, агъэлагъ, агъэкъэбзагъ. Зыми ариIуагъэп ащ кIонхэу, ежьхэм ягукъэкI. Непи саугъэ­тыр ащыгъупшэрэп. МакIох, лъэплъэх. Дивизионым гъунэ лъефы АР-м и ЛIы­шъхьэу КъумпIыл Мурат. ЯщыкIагъэмкIэ зэтыригъэпсыхьагъэх. Мары мы мафэхэм къызэрэнэфагъэмкIэ, зэуапIэм нахь щящыкIэгъэ псэуалъэхэр афащэфынхэм пае сомэ миллион 13 ЛIышъхьэм афитIупщыгъ.
ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием щыIэхэм, ахэм яунагъохэм къэралыгъор акъот. Фондэу «Хэгъэгум иухъумакIохэм» ипащэу ПIатIэкъо Аслъан къызэриIуагъэмкIэ, лъэныкъо пстэумкIи джэуапэгъу афэхъух.
Елена Малковар — фондэу «Хэгъэгум иухъумакIо­хэм» иреспубликэ къутамэ ­ипащэ игуадз:
— Гъэтхапэм и 6-м Урысыем и Президент дэжь тызщаугъоим, Къырым къикIыгъэгъэ Ольга Дорохинам икIалэ икъэбар къыIотагъ. Ар хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием хэлэжьагъ. Андыр­хъое Хъусен фэдэу пыир благъэу къыз­кIэригъахьи, зыкъыгъэожьыгъ. Илъэс 80-м нахьыбэ тешIэжьыгъэу тичIыгогъум илIыхъужъныгъэ ащ къыкIиIотыкIыжьыгъ.
Псэм ыпэ напэ
ШэкIогъум и 8-м, 1941-рэ илъэсым псэупIэу Дьяково пыим IэкIамыгъэхьаным фэшI зэо лъэш щыкIощтыгъ. Зэпэуцужьым Андырхъое Хъусен зыхэтыгъэ ротэм икомандир къыщаукIыгъ. Ащ ычIыпIэ иуцогъэ Андырхъуаем IукIыпIэр къыухъумэзэ нэмыцхэм къаухъурэигъ. Адыгэ дзэкIолIым зитыным ыпэ лIэныгъэр къыхихыгъ. «Урысхэм зыкъатырэп!» иаужырэ гущыIэхэу пыйхэри зыдихьыхэу зыкъыгъэуагъ.

СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и УнашъокIэ гъэтхапэм и 27-м 1942-рэ илъэсым Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэр Андырхъое Хъусен къыфагъэшъошагъ. Луганскэ Народнэ Рес­публикэм ит псэупIэу Дьяково щагъэтIылъыжьыгъ. Адыгэ ЛIыхъужъым ыцIэ ащ щагъэлъапIэ, тэ зэрэтыем фэдэу, ежь яеуи алъытэ. Луганскэ Народнэ Республикэм и Антроцитовскэ район ипсэупIэу Дьяково къикIыгъэ лIыкIо купыр мыгъэ Адыгеим щыIагъ. Андыр­хъое Хъусен къызыхъугъэр илъэси 105-рэ зэрэхъурэр Шэуджэн районым дыхагъэунэфыкIыгъ. Аужырэ илъэс 30-м ар апэрэ къеблэгъэгъу ахэм афэхъугъ. ПсэупIэу Дьяково щыпсэухэрэм Хъусен ишIэжь зэрагъэлъапIэрэр ежь ышъхьэкIэ ылъэгъугъ АР-м изаслуженнэ журналистэу Къудаикъо Алый. Ащ фэгъэхьыгъэ фильмэу ыгъэхьазырыгъэр зэхахьэм къыщагъэлъэгъуагъ.
Усэнэуи игъо ифагъ
Хъусен усэкIо бэлахьэу зэрэщыты­гъэри зэкIэми ашIэ. Адыгэ лэжьэкIо унэгъо къызэрыкIом къихъухьэгъэ кIэлэ ныбжьыкIэм урыс классикэр икIэсагъ. Ежьми илъэс 14 ыныбжьэу тхэныр регъажьэ. Иапэрэ усэ зыфэгъэхьыгъагъэр ичылэ гупсэ щыречъэкIырэ псыхъоу «Щэхъурадж». Хъусен иусэхэм ащыщхэр зэхахьэм щыIугъэх. Ахэм къяджагъэх ЛIыхъужъым ыцIэ зыхьырэ республикэ кIэлэегъэджэ училищым иныбжьыкIэхэр.
Ащ иписьмэ тхыкIэ зыфэдэми хьа­кIэхэр едэIугъэх. ЛIыхъужъым ыцIэ зы­хьырэ музееу къызщыхъугъэ къуаджэу Хьакурынэхьаблэ дэтым иIофышIэхэр ахэр зэIукIэм къыздахьыгъэх ыкIи къе­кIолIагъэхэм къафеджагъэх. Музеим непэ Хъусен ищыIэныгъэ гъогуи, итворчестви, илIыгъэшIапIи къизыIотыкIырэ пкъыгъо минищым нахьыбэ щыухъу­магъ.

Даур Анжел — Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъэу Андырхъое Хъусен ыцIэ зыхьырэ музееу Хьакурынэ­хьаблэ дэтым ипащ:
— Тихъарзынэщ хэхьэх тхылъ зэфэшъхьафхэр, тхыгъэхэр, сурэтхэр, заом епхыгъэ пкъыгъохэр, зыкIэрысыгъэ еджэпIэ Iанэр. Ащ тыкъыщыуцурэп. Пкъыгъоу тиIэмэ яхэгъэхъон тыдэлажьэ. Джащ фэдэу хэкупсэныгъэ мэхьанэ зиIэ Iофтхьабзэхэр жъугъэу зэхэтэщэх. Жъо­ныгъуакIэм и 9-ми шIоигъоныгъэ зиIэхэм зэкIэми тяжэ. Типчъэхэр Iухыгъэщтых. Андырхъое Хъусен джыри зэ тыгу къэд­гъэкIыжьыщт.
Ежь Андырхъуаем унагъо ышIэнэу игъо ифэгъагъэп. Ары нахь мышIэми, иныдэлъфхэм ялъфыгъэхэм ишIэжь агъэлъапIэ, илIыхъужъныгъэ илIэужыкIэхэм анагъэсыжьы. Ахэм яз Хъусен ышыпхъоу Аминэтым ипхъорэлъфэу Хъуажъ Аминэт. Янэжъ ыш ЛIыхъужъым фэгъэхьыгъэ зэхахьэм ар игуапэу хэлэжьагъ.
Хъуажъ Аминэт — Андырхъое Хъусен ишыпхъу ипхъорэлъф:
— Хъусен сыхьат пчъагъэрэ игугъу сшIын слъэкIыщт. Ащ ишIэжь сыриу­хъумакIу пIоми хъущт. Сэ сапэкIэ ар зыгъэцакIэщтыгъэр сянэжъэу, Хъусен ышыпхъу нахьыкIэу Аминэт, етIанэ сян, джы сэры. КъыгъэшIагъэр илъэс 21-рэ ныIэп, ары нахь мышIэми, бэ фызэшIокIыгъэр. Журналистыгъ, усэкIуагъ, кIэлэегъэджэ колледжыр къыухыгъ. Ар кIэлэ чэфыгъ, нэутхагъ, илэгъумэ афэ­дагъэп, ау сыдигъуи и Хэгъэгу шIудэдэ ылъэгъущтыгъ. Ар шъыпкъэ. ИтхакIэ уасэ фашIэу Урысыем итхакIохэм я Союз Хъусен исаугъэт къыщызэIуахыгъ. Ащ фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэм сы­хэлэжьагъ ыкIи ар зышIыгъэ Зураб Церетели «тхьауегъэпсэу» есIонэу синасып къыхьыгъ. Непэ саугъэтыр Урысыем итхакIохэм я Союз иунэ гузэгу ит. Ащ тырэгушхо. Арышъ, Хъусен псэоу къэнагъэемэ, гъэхъагъэу ышIыщтыгъэм ибагъэ нафэ.
Андырхъое Хъусен къызыхъугъэр илъэси 105-рэ зыхъурэм тефэу Хъуажъ Аминэтрэ ышыпхъурэ ягукъэкIыкIэ ­фильмитIу тырахыгъагъ. Зыр документальнэу, адырэр художественнэу. ШIэжь зэхахьэм къекIолIагъэхэр ахэм яплъынхэ алъэкIыгъ.
ЛIыхъужъыр
къызщыхъугъэ унэр
Илъэс 84-кlэ узэкlэlэбэжьмэ Ан­дырхъое Хъусен зыдэкlыгъэгъэ щагум, къуаджэу Хьакурынэхьаблэ, непэ щэпсэу Андырхъое Адам. Лlыхъужъым ышнахьыкlэу Хьидэ ар икlал. Хъусен зэуапlэм зыlохьэм, Адам ятэ илъэс 14 фэдиз ыныбжьыгъ. Ар унагъомкlэ ана­хьыкlагъ.
— ПстэумкIи зэшиплIырэ зэшыпхъуи­тIурэ хъущтыгъэх. Анахьыжъыгъэр Хьэсан. Ащ ыуж Буб, Рэджэб ыцIагъэр. ЕтIанэ Хъусен. Ахэм азыфагу итыгъэх тятэшыпхъухэу Долэтхъанрэ Аминэтрэ. Тятэ анахьыкIагъ, — къытфиIотагъ Адам.
Заор къызежьэм, Андырхъое Борэжъ ыкъуищ зэуапIэм Iухьагъэх. Ау къагъэзэжьынэу янасып къыхьыгъэп — апэрэ илъэсхэм къаукIыгъэх.
— Ышыхэр зэрэщымыIэжьхэр къызэраIопщыгъагъэр сятэ къышIэжьыщтыгъ. Апэ фэхыгъэр Хъусен. Ащ ыуж Хьэсанэ щымыIэжьэу макъэ къарагъэIугъагъ. ХьадэIус фашIыжьыным пае сятэрэ сятэжърэ пхъащэ кIогъагъэх. Гъэстыныпхъэр къагъэхьазырзэ тыжъыр дэи къэхъуи, «Джары сэ сфэшIэжьыщтыр» ыIуи а чIыпIэм ыпсэ щыхэкIыгъагъэу сятэ къысфиIотэжьыгъагъ. Пхъашъхьэм телъэу кукIэ ар къащэжьыгъагъ, — еIо Адам.
Ымакъэ кIэзэззэ, ынэкумэ нэпсыр къячъэзэ Адам а пстэур къеIуатэ. Зигугъу къышIыхэрэр илыщыщ дэдэх, ау ащыщ ылъэгъугъэп. Ары нахь мышIэми, гъашIэм адэпсэугъэм фэдэу ыгу афэузы. «Ащ фэдиз сфэщэчыжьырэп», — еIо ащ зытеукIытыхьэжьэу. Ау АдамкIэ ар къежьагъэп. Мы проектым къыдыхэ­лъытагъэу ЛIыхъужъхэм яIахьылхэу тызIукIагъэхэр зэкIэ джащ фэдэх.
— Ахэм якъэбар унагъом икIыщтыгъэп, ренэу зэхэтхызэ тыкъэтэджыгъ. ЩымыIэжьхэу къытщымыхъоу къэтхьыгъ. ТшIэхэу къытщыхъузэ тыпсэугъ. Тэри тилъфыгъэхэм ахэм якъэбар анэдгъэсыжьыгъ, яшIэжь агъэлъапIэ, — еIо Хъусен ышыпхъоу Аминэт ипшъа­шъэу КIуай Риммэ.
— Сэ Андырхъое Хъусен ышыпхъу сырикIал. Сымылъэгъугъэ сянэшыр шIу сэзыгъэлъэгъугъэри сян. Ащ бэу къысфиIуатэщтыгъ ыкIи къысиIощтыгъ: «Къэп­лъан, зилъфыгъэ хэкIодагъэхэм зэкIэми ахэр ЛIыхъужъхэу къащэхъу. Ау сэ сызэрафэразэр сшынахьыжъ зэращымыгъупшэрэр ары». Ащ фэдэу игугъу къызишIырэ ужым етIанэ мэфабэрэ нэшхъэеу хэтыщтыгъ. Хъусен янэу сянэ­жъыщтыгъэм ыдэжь бэрэ сыщыIэщтыгъэ, — къытиIогъагъ Даур Къэплъан янэш ЛIыхъужъым фэгъэхьыгъэ Iофтхьа­бзэм яз тызщызэIокIэм.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: авторыр, Андырхъуаехэм яхъарзынэщ.