Адыгэ Республикэм иветеранхэм я Советрэ фондэу «ТекIоныгъэм» ирес­публикэ къутамэрэ зэгъу­сэхэу патриотическэ Iоф­тхьабзэ зэхащагъ.

ЛIыкIо купэу ветеранхэмрэ ныбжьыкIэхэмрэ зыхэтыгъэр къа­лэу Волгоград агъэкIуагъ. Ахэм пшъэрылъэу яIагъэр Адыге­им ичIыгу Iэбжыбрэ къэгъагъэхэмрэ Адыгеим щыщхэу Сталинград заом хэкIодагъэхэм апае Ма­маев Iуашъхьэм щагъэуцугъэ мыжъосыным нагъэсынхэу арыгъэ.
ЛIыкIо купым ипэщагъ Адыгэ­къалэ иветеранхэм я Совет итхьа­матэу Хъодэ Адам. Адыгэ цые фыжьыр, паIор зэкIужьхэу щыгъхэу, къамэр ыкIи сэшхор голъхэу, джыри ныбжьыкIэ теплъэ иIэу, зы адыгэлIэу Iофтхьабзэм ар хэлэжьагъ. Купым джащ фэдэу хэтыгъэх ветеранхэм ыкIи Урысыем и УIэшыгъэ КIуачIэхэм яветеранхэм я Советхэу Адыгеим щызэхэщагъэхэм япащэхэр, кIэлэеджакIохэу я 8 — 10-рэ классхэм ащеджэхэрэр. ЗэкIэхэри гъэкIэрэкIагъэхэу, ветеранмэ ябгъэхалъхьэхэр ахэлъхэу, купышIу дахэу нэмыкIхэм къахэщыщтыгъэх.
Анахьыжъэу купым хэтыгъэр Делэкъо Рэщыд — къуаджэу Очэ­пщые щыпсэурэ ветеранхэм я Совет итхьамат. Ащ илъэс 90-рэ ыныбжь, ау зыкIи ащ фэдиз ептынэп, пкъыр занкIэу ыIыгъ, гъэретышIу, кIэлэцIыкIумэ ягъусэу тарихъ чIыпIэхэу программэм къыдыхэлъытагъэхэр зэкIэ къыкIухьагъэх. Рэщыдэ ышъхьэ ­лъагэу Iэтыгъэу, адыгэ паIор щыгъэу, ыбгъэгу бгъэхалъхьэхэр щызэпэжъыужьхэу, Хъодэ Адамэ готэу Адыгэ Республикэм ибыракъ ыхьыщтыгъ.
Адыгеим къикIыгъэ купэу Мамаев Iуашъхьэм еблэгъагъэм къэлэ-лIыхъужъэу Волгоград иад­министрацие щыщхэр къыпэгъо­кIыгъэх, ахэм тэ тичIыгогъухэри ахэтыгъэх:
КIэрэщэ Аслъанбэч Тембот ыкъор — Волгоград хэкум и Къэралыгъо телерадиокомпание итхьамат, политическэ шIэныгъэ­хэмкIэ доктор, профессор, культурэмкIэ УФ-м изаслуженнэ IофышI;
Зэхохъу Юр Хьатифэ ыкъор — къалэу Волгоград и Адыгэ Хасэ итхьамат;
Бжыхьэкъо Мурад Къымчэрые ыкъор — Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ икIал;
Струков Александр — къалэу Волгоград иветеранхэм я Совет итхьамат;
Насиров Артур Кисмат ыкъор — подполковник, Мамаев Iуашъхьэм идзэ гарнизон икомендант.
Сталинград къаухъумэзэ хэ­кIодэгъэ тичIыгогъухэм афэгъэ­хьыгъэ мыжъосынэу Мамаев Iуашъхьэм тетым дэжь лъытэ­ныгъэ зышIырэ къэрэгъулымрэ оркестрэмрэ дэхэ дэдэу Адыгеим илIыкIо куп къащыпэгъокIыгъэх.
МэфэкI зэхахьэр Хъодэ Адам къызэIуихыгъ. Делэкъо Рэщыдэ хэкIодагъэхэм апае дыухьэ къы­хьыгъ, джэнэт лъапIэ къаритынэу Тхьэм елъэIугъ. Ветеранхэмрэ кIэлэцIыкIухэмрэ къэгъагъэхэр мыжъосыным кIэралъхьагъэх ыкIи республикэм ирайон пэпчъ къырахыгъэ адыгэ чIыгу бжыб зырыз ыпашъхьэ ратэ­къуагъ. Iофтхьабзэм икIэухым къэралыгъо гимнхэр дзэ оркест­рэм къыригъэIуагъэх, щымыIэжьхэм зы такъикъэ афэшъыгъуа­гъэх.
Ащ къыкIэлъыкIоу, лIыкIо купыр Мамаев Iуашъхьэм имемориал шъхьаIэу хэтым екIолIагъэх.
Хэгъэгу зэошхом илъэхъан фашист-техакIомэ язаохэзэ Мамаев Iуашъхьэм тицIыфмэ лIы­хъужъныгъэу щызэрахьагъэр зы­фэ­дэр къэIогъуай.
Мамаев Iуашъхьэр — Хэ­гъэгу зэошхом фэгъэхьыгъэ анахь комп­лекс инэу дунаим щалъытэ. Псы­хъоу Волгэ иджабгъу нэпкъ, Волгоград игупчэ ар ит. Джащ фэдэу ащ щагъэуцугъ саугъэт-­ансамблэу «Сталинград щыкIогъэ заом илIыхъужъхэм апай» зыфиIорэр. Заом илъэхъан мы чIыпIэм мэхьанэшхо иIагъ, Iуашъхьэр зием къалэр зэрэпсаоу инэ­плъэгъу итыгъ.
Адыгеим илIыкIо куп гъусэ къыфашIыгъагъ музей-заповедникэу «Сталинградскэ заор» зы­фиIорэм изекIозещэу Ирина Вол­ковар. Мамаев Iуашъхьэм зы мафэу щыдгъэкIуагъэм заом фэ­гъэхьыгъэ къэбарэу щызэдгъэшIагъэр бэкIэ нахьыбагъ илъэсипшI щыIэныгъэу дгъэкIуагъэм, компьютерым тыкIэрысэу къэтхьыгъэм. Иринэ зэпэуцужьышхо зыщыкIогъэ чIыпIэхэм тарищэ­лIагъ, игъэкIотыгъэу тарихъым щыщ пычыгъохэр къытфиIотагъэх.
Дзэ щытхъум и Зал зэдгъэлъэ­гъугъ, егъэшIэрэ машIом дэжь къэрэгъулхэм зызэрэщызэбла­хъурэм теплъыгъ. ПлъапIэхэм тызатехьэм, къэлэ-лIыхъужъэу Волгогради псыхъоу Волги ти­нэплъэгъу къиуцуагъэх, «ЛIы­хъужъмэ япчэгу» ыкIи «АукIыфэхэ къызэкIэмыкIуагъэхэм япчэгу» зыфаIохэрэм тащыIагъ.
Советскэ цIыфхэм ялIыхъужъныгъэ фэгъэхьыгъэ саугъэт анахь инышхор къэтплъыхьагъ. Ар Хэгъэгум шIулъэгъоу фыряIэр къи­зыIотыкIырэ, гум нэсырэ комп­лекс шIагъу!
Къытагъэлъэгъугъэм экскурсие къодыекIэ уеджэныр сшIотэрэзэп! БэкIэ ащ шъхьадэкIы. Дзэ щытхъум игъогу тырыкIозэ, зы лъэныкъомкIэ, хэкIодагъэхэм, зыпсэ шъхьамысыгъэхэм гур афэузыжьы, ащ нэмыкIэу ти Хэгъэгу нахь лъэшэу тырыпагэу тэхъу, патриотизмагъэр къытхелъхьэ. Заом фэгъэхьыгъэ хъугъэ-шIа­гъэу мыщ щызэхэтхыгъэмэ афэдэ зы литературэ е тхыгъэ горэми ахэбгъотэщтэп. Советскэ дзэ­кIолIым илIыхъужъныгъэ, цIыфхэм афэгъэхьыгъэ гукъэкIыжьхэм ащыгъуазэ тыхъугъ.
АгъэлъэпIэрэ чIыпIэхэм тащыIэу, «Павловым иунэ» дэжь, фашистмэ зэхагъэтэкъогъэ шъхьа­лэу «Гергардт» ичырбыщыпкъ Iупэ тыIутэу Ирина Волковам иIэпэIэсэныгъэ, зыфэгъэзэгъэ Iофым хэшIыкIышхо зэрэфыриIэр хэдгъэунэфыкIыгъ. Ежь тилIыкIо куп пае къыIуагъэр тэри гопэшхо тщыхъугъ: «Зытетыр къэсIощт, лъэшэу сыжъугъэрэзагъ ыкIи згъэшIэгъуагъэ къышъослъэгъу-
лIагъэр. Урысыем икъэлэ пчъагъэ­хэм къарыкIырэ купхэр сэ мыщ щызесэщэх, ау шъощ фэдэу дэгъу дэдэу зэхэщагъэу, патриотизмагъэр къызэбэкIэу апэрэ зэрэс­лъэгъурэр. Шъо шъуилIыкIо куп закъу зэгъэфагъоу, зыч-зыпчэ­гъоу зэхэтэу мы дзэ гъогухэм къарыкIорэр, Урысыем, Адыгеим ыкIи ТекIоныгъэм ябыракъхэр зэфэдэу, лъагэу зыгъэбыбатэхэрэр. Шъо шъуилIыкIо куп закъу къалэу Волгоград ицIыф гъэшIуагъэхэр къызпэгъокIыгъэ­хэр, къэрэгъулхэр зыфагъэуцу­гъэхэр ыкIи дзэ оркестрэр къыз­фащагъэр, ащ Мамаев Iуашъхьэм идзэ гарнизон икомендант яIэшъхьэтетэу! Ащ фэдэ шъхьэкIэфэныгъэшхоу къышъуфашIыгъэм къегъэлъагъо шъуилIыкIо куп къэлэ-лIыхъужъэу Волгоград къы­зэрэкIуагъэм мэхьанэшхо зэ­рэратыгъэр!»
Патриотическэ IофшIэным ащ фэдэ уасэ къызэрэфашIыгъэм гур къеIэты. ТидэкIыгъо зэрэзэхащагъэм тэри тигъэрэзагъ. Автобусым иводителэу Волгоград тынэзыгъэсыгъэм, тыкъезыщэкIыгъэм зи ылъэкI къыгъэнагъэп. Тафэраз Фондэу «ТекIоныгъэм», ащ итхьаматэу Нэхэе Юрэ Даутэ ыкъом, зекIо фирмэу «Интурист Адыгея» зыфиIорэм, ащ ипащэу КIыкI Ерстэм Махьмудэ ыкъом.
Iофтхьабзэм икIэухым ошIэ-­дэмышIэ шIухьафтын КIэрэщэ Аслъанбэч лIыкIо купым къыфишIыгъ, музей-панорамэу «Сталинградскэ заор» зыфиIорэр тигъэлъэгъугъ, ар программэу тфызэхагъэуцуагъэм хэтыгъэп.
Музей-панорамэу «Сталинградскэ заор» зыдэщытыр 1942-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ топыщэ-
мэ апэшIуекIозэ я 13-рэ гвардейскэ щэрыокIо дивизиер Волгэ зыщызэпырыкIыгъэ чIыпIэр ары. Музеир экспозицие инышхоу щыт, Сталинград пае кIогъэ зэошхоу анахь хъугъэ-шIэгъэ инэу ятIо-
нэрэ дунэе заом хэхъухьагъэм ар фэгъэхьыгъ. Мы музей-панорамэр Урысыем имемориальнэ-архитектурнэ комплексышхоу «Сталинградскэ заор» зыфиIорэм шъхьафэу хэт.
Анахь шэпхъэшIухэм адиштэу мыщ зэкIэ щыгъэпсыгъ, экспонатхэр къызэрэтхыхьагъэхэм къа­щыублагъэу остыгъэ зэмы­шъогъухэмкIэ ыкIи мэкъамэхэмкIэ интерактивнэ инсталляциехэр зэрэгъэкIэрэкIагъэхэм анэсыжьэу.
Заор зэрэкIуагъэм фэгъэхьыгъэ экспонат гъэшIэгъон дэдэу му­зеим иапэрэ къатхэм ачIэтхэм уяплъыным уезэщырэп, ау анахь шъхьаIэр унэшъхьэ шыгум ычIэгъ­кIэ чIэтыр ары. Чэтэнышхом 1943-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 26-м щыкIогъэ заор тешIыхьагъ, Мамаев Iуашъхьэм икъохьэпIэ лъэныкъоу Донской фронтым ия 21-рэ ыкIи ия 62-рэ дзэхэр зыщызэолIэжьыгъэхэр ащ къыреIотыкIы. Нэмыцыдзэу къаухъурэигъэр тIоу агощыгъ, ащ къыкIэ­лъыкIоу зэхагъэтэкъогъап.
Чэтэнэу зэпэнэфыжьырэр ­хъураеу кIэшIагъ, ащ къыхэкIэу ащ ухэтэу къыпщэхъу. Мамаев Iуашъхьэм узэрэтетэу къэлэ унэ­хэм апкъхэр тлъэгъурэм фэд — Гергардт ишъхьал, Павловым и Унэ, вокзалым ипсыкъычIэщыпIэ, заводхэр. Дзэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэр зэрэзэдэлажьэхэрэр — авиациер ыкIи лъэсыдзэхэр.
Уахътэм инэшанэ, дзэкIолIмэ ялIыхъужъныгъэ мыщ ащыкIэгъэт­хъыгъ, заомрэ унэ зэхэгъэтэ­къуагъэхэмрэ щызэпхыгъэх, ау зыкъэзымытыгъэ Сталинград уегъэгушхо! Мэфэ 200-м къалэм пае зэогъэ цIыфмэ япсэемыблэжьныгъэ мыщ къыщэнафэ.
Апэрэ къатхэм экспонат 3500-рэ ачIэт — хэгъэгум идзэ ыкIи пыим итехникэ, топхэр, Iашэхэр, быракъхэр, документхэр, сурэтхэр, макетхэр, советскэ дзэпащэмэ ясурэтхэр.
ТекIоныгъэшхор къизыIотыкIырэ залым уеумэхъы, диорамэхэу Сталинград заом ихъугъэ-шIэгъэ нахь лъэшхэр зыщыхэгъэунэфыкIыгъэхэм ар къауцухьагъ.
А зэкIэмэ дзэкIолIым илIы­хъужъныгъэ нахь къагъэлъэшы, и Хэгъэгу пае ыпсэ ытыным зэ­рэфэхьазырыгъэр, ыгу ихъыкIыщтыгъэр зэхыуагъашIэ.
Иван Бормотов.
Адыгэ Республикэм иветеранхэм я Совет итхьаматэ игуадз.