Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэу, нэужым къоджэдэсхэм ялIэуж пчъагъэхэм япIун, яегъэджэн илъэсыбэ езытыгъэу Теуцожь районым ит къуаджэу Джэджэхьаблэ ыкIи ащ игурыт еджапIэ ятарихъ къыхэнагъэхэм ащыщ Хьэшхъуанэкъо Хьамедэ. IофшIэгъу илъэс 51-м щыщэу 42-р ащ кIэлэегъэджэ сэнэхьатым ритыгъ.

ПсычIэгъ хъугъэ къуаджэу Ленинэ­хьабл ар къызщыхъугъэр. Заом ыпэкIэ кIэлэегъэджэ училищыр Мыекъуапэ къы­щиухыгъ. Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъэу Андырхъое Хъусен деджагъ. Училищ ужым ар Джэджэхьаблэ дэтыгъэ ублэпIэ еджапIэм Iоф щишIэнэу къагъэкIогъагъ. Апэрэ мэфэ дэдэхэм пIоми хэукъоныгъэ хъущтэп, егъэджэнымкIэ директорым игуадзэ ашIыгъагъ, Iоф ешIэфэкIи а IэнатIэм Iутыгъ.
Хьамедэ, гухэкIыми, къызытхэмытыжьыр илъэсыбэ хъугъэ, зэо илъэсхэр къызэрикIугъэхэр къытфиIотэжьынхэ амал щыIэп, ау ащ игукъэкIыжьхэр тхыгъэу къыгъэнагъэхэу игупсэхэм къытIэкIагъэ­хьагъ, ежьхэм къашIэжьырэр къытфаIотагъ.
1941-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ дзэм къулыкъу щихьынэу ащэгъагъ. Аэрод­ромхэр зышIырэ псэолъэшI батальоным хагъэхьэгъагъ. КIэлэегъаджэу илъэситIу IофшIагъэ зиIэу, кIэлэцIыкIу­хэм яегъэджэн, япIун цыхьэ къыфашIи фагъэ­зэгъэ кIалэм Iашэ къызэрэрамытыгъа­гъэр шъхьакIо щыхъугъэу къытхыжьыгъагъ. Ятэу Уцужьыкъо репрессиехэм зэрахэфэгъагъэр ары ащ ушъхьагъу фэхъугъагъэр. Ащыгъум Хьамедэ ышIэщтыгъэп а Iашэр къыратынэуи, и Хэгъэгу къыриухъумэнэуи, джыри илъэс пчъагъэхэм ар чэщи мафи ыIэмычIэ чIэмыкIынэуи ыпэ зэрилъыр.
Хэгъэгум игъунапкъэхэм километрэ 40 нахьыбэкIэ апэмычыжьэхэу Iоф ашIэзэ заор къежьагъ. А мафэр ыгу чъыIэ-чъы­Iэу къинэжьыгъагъ. Тидзэхэр къызэкIэкIонхэ фаеу хъугъагъэ, ау ащ пае къэмынэу Хьамедэ зыхэт батальоным аэродромхэр етIупщыгъэу ышIыщтыгъэх.
1942-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ къалэу Ставрополь дэжь охътэ кIэкIым аэродром щашIи, чаныгъэу къызхигъэфагъэм фэшI мэфипшI къырати, ядэжь къагъэкIогъагъ. «Зыбгъэбылъи укъэ­кIожьыгъэми сшIэрэп» ыIогъагъ янэ ошIэ-дэмышIэу зышъхьарэхьэм.
Мэфэ заулэ нахь мыхъугъэу ядэжь зыщыIэр, нэмыцхэм къалэу Керчь аш­тагъ, Краснодар краир къадзыхьаным ищынагъо щыIэ хъугъэ. «КIожь, сикIал, мыщ удэмыкIышъунэу къэхъункIэ щынагъо» ыIуи ным кIалэр ытIупщыжьыгъагъ.
А лъэхъаным ныхэм пстэуми апшъэ ашIыщтыгъэр якIалэхэм лIыгъэ ахэлъыныр, Хэгъэгум ыпашъхьэкIэ япшъэрылъ агъэцэкIэныр, «щтагъэ» арамыгъэIоныр ары. Зэо машIом илъфыгъэ хэзытIупщыхьажьырэ ным ыгу щыхъэщтыгъэр къэшIэгъуаеп, ащ нахьыбэрэ ымылъэгъу­жьынкIи хъуни, ау а зэпстэур рифыхи, ыгъэкIотэжьыгъагъ.
Хьамедэ заом мызэу, мытIоу къыщауIагъ, ылъэ къытеуцожьымэ, зэуапIэм Iухьажьыщтыгъ, ау къызэрауIагъэхэр, шъобжэу тещэгъагъэхэр игъэкIотыгъэу итхыгъэхэм къащиIотэжьырэп, гущыIэ зытIукIэ къыхэфэ.
ЧIыпIэ къин дэдэхэм арыфэуи къы­хэкIыгъ. Ахэм ягугъу къешIы, ау ежь ышъхьэкIэ паеп, зэкIэми къинэу зэдалъэ­гъугъэр къахэгъэщыгъ. Кавказ пыим къытырахыжьызэ псэолъэшI батальоным къыхащыжьи я 21-рэ полкым итанковэ-десант ротэ автоматчикэу хагъэхьэгъагъ.
«ШэкIогъум Моздок иIэгъо-блэгъу тыщыIагъ. Апэрэ мафэу нэмыцхэм тызатехьагъэм къалэр шъхьафит тшIыжьыгъагъэ, етIани ыпэкIэ тылъыкIуатэщтыгъ. Нэбгыри 4 — 5-у автоматчикхэм танкхэм татесыгъ. Пыим ылъэдакъэ титынэу, къызэтеуцон амал етымытынэу, тинэплъэгъу итымыгъэкIынэу пшъэрылъ тиIагъ. Нэмыц колоннэхэм такIахьэ­щтыгъ, «Гитлер капут!» аIозэ зыкъатэу хъу­щтыгъ. Ащ тетэу непэ пчъагъэрэ нэмыцым ынэгу тыкIэплъэнэу хъущтыгъ…» — къыт­хыжьыгъ Хьамедэ.
Ащ тетэу нэмыцыр зэкIафэзэ, 1943-рэ илъэсым ищылэ мазэ хэхьэгъагъэх. КIымэфэ чъыIагъ, осыр куугъэ, ар лъа­къокIэ зэIагъэзыкIызэ хэкIыщтыгъэх… Ащ тетэу кIохэзэ, чэщ мэзахэм гъощагъэх, батальоным икомандири къычIа­-нагъ.
Нэф къэшъыгъэу якомандир лъыхъу­хэзэ, осым чIиухъумагъэу, псаоу, ау укъымышIэу Хьамедэ ар къыгъотыжьыгъ. Игъусэхэм яджэмэ, жьыбгъэу шъуирэм зэхаригъэхырэп. Ыпшъэ дилъхьи рихьы­жьагъ. Пшъымэ, ыгъэтIылъымэ, етIани къыштэжьызэ, зэрэкIуагъэр зыфэдизыри къымышIэжьэу, старшэ лейтенантэу Клово зыкъешIэжьыфэ ыхьыгъ. ДзэкIолIым иакъыл къызэкIом, ыблыпкъ кIэтэу апэрэ унэу алъэгъугъэм екIугъагъэх…
Кавказ шъхьафит ашIыжьи тидзэхэр зылъэкIуатэхэм, Iашэ къызэрамытыгъэгъэ Хьэшхъуанэкъо Хьамедэ разведчикхэм якуп хагъэхьагъ.
«1943-рэ илъэсым, Темыр Кавказым щыкIогъэ зэо-зэпэуцужьым ыуж, титанковэ бригадэ зэбгырагъэкIыжьынэу хъу­гъэ. Ащ икоммисарэу Рябовыр строим къырыкIозэ, садэжь къэсыгъ, къэуцуи къызыздэгущыIэм «Мотострелковэ батальоным итанковэ-десант бригадэ иавтоматчикэу Хьэшхъуанэкъор» ес- Iуагъ.
— УилъэпкъыкIэ ухэт?
— Сыадыг.
ЗызэригъэзэкIи комбатэу игъусэм зыфигъэзагъ.
— Майорэу Самойловыр, сыда мыр десантхэм зыкIахэтыр?
А чIыпIэм сакIыб иучъыIыкIыгъ, адыгэхэм афэгъэхьыгъэу мыхъун горэ къы­Iощт сшIошIи сыкъэщтагъ.
— Адыгэхэр разведчикэу къызэрэ­хъугъэхэр ошIа? Ахэр бгъэсэжьынхэр ищыкIагъэп, ны-тыхэм апашъхьэ къырахышъ, пшъашъэхэр къахьых, — ыIуи лъыкIотагъ.
Сыгу ащ щырэхьатыжьыгъагъ» — къа­щитхыжьыгъ Хьамедэ игукъэкIыжьхэм.
Разведчикэу ар Белорусскэ фронтым, а 1-рэ Украинскэ фронтым ащызэуагъ, 1945-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 12-м Германием игъунапкъэхэр зэ­пачыгъэх.
«Пыим тыкъыгъэуцуным пае фэлъэ­кIыщтыр ышIагъ, ау къытфырикъугъэп. Ащыгъум гупытагъэу хэлъыгъэр заор къызежьакIэм фэдагъэп. СыхьатитIуи тетымыгъашIэу пыир зэхэдгъэтакъуи, гъунапкъэр зэпытчыгъагъ, дзэкIолI ыкIи офицер нэбгырэ 200 фэдиз гъэрэу тштэгъагъэ» — къыщеIо Хьамедэ итхыгъэ.
Ащ тетэу лъыкIотагъэх, Герлицэ ыуж къалэхэу Бреслау, Кан, Лигнец ашта­гъэх. «1945-рэ илъэсым имэзэе маз. ЧъыIэти, чэщым тыкъэуцугъ. ПсэупIэм ыгъунэ дэдэм щыт унэм тисыгъ. Ар зие ныор гъымэ, куозэ къилъэдагъ. Зыгорэ къеIо, зэрэлъаIорэр нафэ шъхьае, зыпарэми нэмыцыбзэр къыгурыIорэп. Ныор гъомылапхъэхэм афэгъэзэгъэ частым сщагъэ. Ащ иводителэу Иван Зима нэмыцыбзэр дэгъоу ышIэщтыгъ. КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, япшъэшъэжъые къауIагъэу чы­лысым чIэлъ, лъыр къыпэчъы, унэм къыхьыжьы шIоигъу шъхьае, тидзэхэм ащэщынэ, мэлъаIо.
Ныом ыуж сихьи сыкIуагъ. Чылысым цIыфыр чIизыгъ, зычIагъэбылъыхьэ­- гъагъ. Сэ сизэкъуагъ. Нэмыцхэр къыстебэнэнхэм рагъэIон щыIагъэп. Арэу щытми, пшъэшъэжъые уIагъэр къычIэсхи, унэм къэсхьыжьыгъ, километрэ ныкъо нахь мымакIэу ар чылысым пэчыжьагъ. УIагъэм лъыр ыубытыщтыгъэп. Санчастым ифельдшерэу Косоченкэм зыгорэ рипэсынэу селъэIугъ, адрэми «хьау» ыIуа­гъэп, къакIуи уIа­гъэр ыпхыгъ, чъыенэу, рэхьатынэу уц къыхилъхьагъ. Пчэдыжьым тыкъикIыжьи, къалэу Лигнец ылъэныкъокIэ тежьагъ, пчыхьэм ар тштагъэ.
Илъэс 14 — 15 нахьыбэ зымыныбжьыгъэ нэмыц пшъэшъэжъые шъхьац фыжь къогъу цIыкIоу 1945-рэ илъэсым имэзэе мазэ къалэу Кан итемыр-къохьэпIэ дэкIыгъом щытыгъэ унэм чIэсыгъэм, псаоу къэнагъэмэ, къехъулIэгъагъэр къешIэжьа шъуIуа? Илъэс 25-рэ зыныбжьыгъэ адыгэ кIэлэ шъхьац шIуцIэр, джы къэрабэ хъугъэ, джыри псау, унэм ар къызэрихьыжьыгъагъэр къешIэжьы» — къытхыжьыгъагъ Хьамедэ.
Советскэ цIыфхэм, сыд хъугъэми, гукIэгъоу, лIыгъэу ахэлъыр зэрэчIамынэгъагъэр ащ къеушыхьаты. Нэмыцхэм яжъалымыгъэ зынэгу кIэкIыгъэу, къиныбэ къызэпызычыгъэ Хьамедэ лажьэ зимыIэ сабыим, алъэкIыгъэемэ, а заор къырязымыгъажьэщтыгъэ ны-тыхэу чIыпIэ къин ифагъэхэм, а лъэпкъым щыщых нахь мышIэми, ыIэ афищэин ылъэкIы­гъагъ. Ащ фэдэ пытагъэ къыпхэфэнми лIыгъэ ищыкIагъ.
«ТЕКIОНЫГЪЭР КЪЫДЭТХЫГЪ! ГЕРМАНИЕМ ЗЫКЪЫТЫГЪ! ЖЪО­НЫГЪУАКIЭМ И 9-р ТЕКIОНЫГЪЭМ И МАФЭУ АГЪЭНАФЭ! АР ЦIЫФ ЛЪЭПКЪЫМ ИМЭФЭКI!» Мы гущыIэхэр мыщ тетэу хьарыф инхэмкIэ ащ къытхыжьыгъэх. Сыда пIомэ, илъэсиплI кIыхьэм ахэм афэбэнагъэх.
1945-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 8-м къалэу Цитау аштагъэу къэбар гушIуагъор ащ щызэхахыгъагъ. Хьамедэ щэIэфэкIэ ынэгу кIэтыгъэх псаоу къэнэгъэ дзэкIолIхэр зэрэгушIощтыгъэхэр, зэрэдэпкIаещтыгъэхэр, зэрэдэуаещтыгъэ­хэр, ТекIоныгъэшхор къэзымылъэгъужьыгъэхэр ыгу илъыгъэх.
Хьэшхъуанэкъо Хьамедэ илъэс пчъа­гъэ тешIэжьыгъэу игукъэкIыжьхэр къытхыжьыгъэх. Уахътэр лъыкIотагъ нахь мышIэми, къиныбэу къызэпачыгъэр зэрэщымыгъупшэрэр ащ исатырхэм къа­хэщыщтыгъ.
ЗыщауIагъэхэр къызэримыIуатэрэм фэдэу, тын лъапIэу иIэхэми, ахэр къызфыратыгъэхэми ягугъу къышIырэп. Ахэр хъарзынэщхэм къахэнагъэх. Хьамедэ Хэгъэгу зэошхом иорденэу апэрэ шъуа­шэ зиIэр, «За боевые заслуги», «За оборону Кавказа», «За Победу над Германией» зыфиIорэ медальхэр, Жуковым ыцIэ зыхьырэр къыфагъэшъошагъэх.
Игупсэхэм къызэраIожьырэмкIэ, жъо­ныгъуакIэм и 9-р ежьыркIэ мэфэкIы­шхуагъ, ежэщтыгъ, хигъэунэфыкIыщтыгъ, ежь фэдэ ветеранэу коим исхэр заугъо­ихэкIэ, ахэтыщтыгъ, ау мы тхыгъэм хэдгъэуцонэу исурэт къыхэтхын зэхъум, а тынхэр хэлъэу дгъотыгъэп. КъызэрэтаIуагъэмкIэ, зыхилъхьэщтыгъэхэп. Ахэм уасэ афимышIэу арыгъэп. Зэпстэуми афэдэу мамырныгъэм зэрэфэбэнагъэм пае къыратыгъэхэр къыгъэлъэгъонхэр мытэрэзэу ылъытэщтыгъ, хэкIодэгъэ миллион пчъагъэхэм ягъэхъагъэхэр къа­Iотэжьынхэ амал зыщямыIэжьым ежь итынхэр къырихьакIынхэр мызафэу ыIощтыгъ.
Тятэхэр, тятэжъхэр, ахэм ятэхэр щытхъум пае зэрэмызэуагъэхэр, я Хэгъэгу къызэраухъумагъэр, мамыр щыIакIэм псэемыблэжьэу зэрэфэбэнагъэхэр ащ джыри зэ къеушыхьаты. Ахэм яшIэжь дгъэлъэпIэныр, лIыблэнагъэу къахэфагъэр, ялIыхъужъныгъэ къыткIэ­хъухьэрэ лIэужхэм алъыдгъэIэсыжьыныр ары ныIэп ахэм афэтшIэжьын тлъэкIыщтыр!
ХЪУТ Нэфсэт.

Сурэтхэр: унагъом ихъарзынэщ.