Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэу, ащ иапэрэ мафэхэм къащегъэжьагъэу лIыхъужъныгъэ зезыхьагъэхэм ащыщ Пэнэжьыкъуае икIэлэ пIугъэу МэщфэшIу Теуцожь Хьаджмосэ ыкъор. ИлъэсиплI имыкъум ар тикъэралыгъошхо ишъхьафитыныгъэ фэбэнагъ.

А охътэ хьылъэм къинэу зэпичыгъэр макIэп. Апсэ емыблэжьэу хэгъэгум ишъхьафитыныгъэ къэзыухъумагъэхэм, IэкIыб къэралыгъохэм нэмыц-фашистхэр арызыфыжьыгъэхэм адэзэонэу, щыIэныгъэ гъогу гъэшIэгъон къэзыкIугъэхэм аIукIэнэу хъугъэ.
Хэгъэгу зэошхор къызежьэм, МэщфэшIу Теуцожь Ижевскэ заводым илъэсым къехъугъэу Iоф щишIэщтыгъ. Iашэхэр къызщыдагъэкIырэ цехым щэлажьэти, фронтым ар атIупщы ашIоигъуагъэп, ау ашIокIыгъэп.
Теуцожь ищыIэныгъэ къыхэфэгъэ а илъэс къинхэм афэгъэхьыгъэу мырэущтэу къыIотэжьыщтыгъ: «Смоленскэ фронтым тыкъызащэм, разведчикхэм яротэ сыхагъэхьагъ, ротэм икомандир игуадзэу сагъэнэфагъ. Ащ лъыпытэу «бзэгу» къэтхьынэу тагъэкIуагъ. Пыир тапэкIэ зэрэщыIэр тшIэщтыгъ, пшъэрылъэу тиIагъэр нэмыцхэм акIуачIэ, ятIэсхъапIэхэр зэдгъэшIэнхэр, ахэр къытфэзыIотэщт гъэр къэтхьыныр арыгъэ. Фашистхэм зэпыу имыIэу ракетэхэмкIэ шъофыр зэпагъэнэфыщтыгъ. Пыим ищэрыуапIэхэр, чIыпIэу ыIыгъхэм ясхемэ, апэ тшIы­щтыгъ, етIанэ картэм едгъэ­кIужьыщтыгъэх. Нэмыцхэм мы чIыпIэм лъэшэу зыщагъэпы­тэгъагъ. Разведчикхэм якуп, саперищри зэрахэтэу, нэбгырэ 20 хахьэщтыгъ. Лъэпкъ зэфэ­шъхьафхэм къахэкIыгъэхэу, аныбжьыкIи, яшэнкIи зэтекIыщтыгъэх, ау зэфэдэныгъэу яIагъэр пстэуми анахь лъэпIагъ — дзэкIолIхэр лIыблэнагъэх. Ос куум тыхэлъэу тыцуахъозэ, саперхэм лагъымэхэр зыщыхахыгъэ чIыпIэхэр къызэтынэкIыхи ыпэкIэ тызылъэкIуатэм, пыим идзотитIумэ азыфагу тыдэлъ хъугъэ. Фашистхэр зэпыу имыIэу пулеметкIэ къаощты­гъэх, загъорэ ракетэхэм огур къызэлъагъэнэфыщтыгъ. Пыим ичIытIыгъэ (окопыр – ред.) тыкъызэсым, къытфэсакъынхэу разведчики 4 дэхьапIэм къыIутыни, адрэхэм ыпэкIэ тылъыкIотагъ. ЧIытIыгъэм адрэ икъэгъэзэгъу тынэси, дзотэр къэтыдзыхьагъ. Пчъэр ошIэ-дэмышIэу къызыIусэхым, ащ исыгъэ нэмыцищэу къяхъулIэрэр къызыгурымыIуагъэхэр, къытпэуцужьынхэу игъо имыфагъэхэр гъэрэу къэтыубытыгъэх. Ащ лъыпытэу дзотэр къэтыбгыни, тыцуа­хъозэ тидзэ зыдэщытыгъэ чIыпIэм къыфэтыузэнкIыжьыгъ, чIэнагъэ тимыIэу «бзэгу» къызэрэтыубытыгъэм тыгу къыдищаещтыгъ…».
Апэрэ лъэхъаным Теуцожь разведкэ ежьэн зыхъукIэ бэ ыгу ихъыкIыщтыгъэр. «ЗыгорэкIэ къэсымыгъэзэжьыкъомэ» ыIоти, игупсэхэм письмэ афитхыщтыгъ. Ау тIэкIу-тIэкIузэ къиныгъохэм ясэжьи, щынэ зыфаIорэр ымышIэу ипшъэрылъхэр зэрифэшъуашэу ыгъэцакIэхэ хъугъэ.
Мары ятIокIэнэрэ блырэу разведкэм Теуцожь кIонэу пшъэрылъ къыфашIыгъ. ПсэупIэу Калининым дэжь нэмыцхэм зыщагъэпытэгъагъ. Чэщым разведкэ кIонэу щыт купэу нэбгырэ 20 фэдиз зыхахьэрэр блиндажым къыщызэрэугъо­ихи, якIэрахъохэмрэ яавтоматхэмрэ язытет ауплъэкIугъ. ЕтIанэ МэщфэшIур зипэщэ разведчикхэу ос цIынэр зынэгу къыкIиупцIэхэрэр гъэр къахьынэу ежьагъэх. Теуцожь ащ фэгъэхьыгъэу мырэущтэу къыIотэжьыщтыгъ:
«ЛъэбэкъуитфыкIэ тпэIудзы­гъэу щытыр тлъэгъущтыгъэп. Лъэгуанджэхэм, загъорэ бгым анэсэу ос куу телъыгъ. Гъогоу тызэрыкIощтыр къэдгъотын фэягъ. Сэ зы лъэныкъомкIэ сыдэуцохи, разведчикхэр блэзгъэ­кIыгъэх. Ахэм ащыщ горэм гъогур къызэригъотыгъэр къыIуагъ. Сыхьат фэдизрэ тыкIуагъэу тапэкIэ елкэхэр къэлъэгъуагъэх. Елкэ заулэу къырязгъэупкIыгъэр гъогум тыралъхьи, ос тыратэкъожьыгъ. Бэ темышIэу мотоциклэ къызэрэкIорэр разведчикхэм къалъэгъугъ. Гъогум телъ елкэм пэIуогъэ мотоциклэр къызэпыригъэзагъ…».
Джаущтэу МэщфэшIу Теуцожь хэкIыпIэу къыгъотыгъэм ишIуагъэкIэ зы щэ рамыгъэкIэу осэшхо зиIэ документхэр зыIыгъыгъэ нэмыцищ къаубытын алъэ­кIыгъ. Джащыгъум сержантэу МэщфэшIум медалэу «За отвагу» зыфиIорэр къыфагъэшъошагъ.
Хэгъэгу зэошхом илъэхъан къыдэзэогъэ разведчикхэм афэгъэхьыгъэу джыри мыщ фэдэ къэбар Теуцожь къы­Iотэжьыщтыгъ:
«Пыим итIэсхъапIэ къытфэзыIотэщт «бзэгу» къэдгъотын фэягъ. Дзотэм дэсыгъэ нэмыц къэрэгъулыр уахътэ тешIэ къэс пулеметкIэ къаощтыгъ. Оныр зызэпагъэущтым тежэзэ нэфылъыр къыкIидзэу ригъэжьагъ. Нэмыцхэм благъэу тяпшылIа­гъэу зытымыгъэхъыеу тыщылъ. Разведчикым щэIагъэ иIэн, ищыкIагъэ зыхъурэм сыхьат пчъагъэ­рэ зимыгъэхъыеу щы­лъын ылъэкIын фае. Нэфылъыр къызэрэзэкIичырэм гу лъызытэгъэ сержантэу МэщфэшIум зэрэгузэжъонхэ фаер къыгурыIуи къызщытэджыкIыгъ. Разведчикхэри ащ ыуж къихьагъэх. Нэмыцхэм дзотэ ашIыгъэ унэу зизакъоу бгышъхьэм тетыр ары ахэр зытебэнэнхэу щытыгъэр. Макъэ пымыIукIэу дэкIояпIэм тетыгъэ къэрэгъулыр Iуахи, зы купым дзотэр къыдзыхьагъ, адрэ купыр унапчъэм екIошъы­лIагъ. Гранатэр ахэтыдзэми хъущтгъагъэ, ау гъэрхэр тищыкIэгъагъэх. Сэ цIыкIу-цIыкIоу шъэжъыекIэ пчъэдадзэр дэзгъэзи, сипкIагъ. Лъэмакъэр зэрэзэхахыгъэр о къашIэ, унэм исхэр къэрэгъулым къеджагъэх. ЗэхэмышIыкIынэу зыгорэ къасIуи, унапчъэр Iуспхъотыгъ. Автоматхэр аIыгъэу сигъусэхэр унэм илъэдагъэх. Нэбгырищ нарэхэм чъыехэу ателъыгъ. Пулеметым дэжь щысэу яплIэнэрэр шъхьаукъэщтыгъ. Ятфэнэрэм щазымэ лъэгур кIиIулIэжьэу щысыгъ. Ар зэу къызщылъэтыгъ, ау автоматэу зэтхъуагъэр сигъусэхэм къыIэкIаутыгъ. ЗыIэхэр тпхыгъэ, зыжэхэр ткудэгъэ нэмыцитфыр такъикъитф нахьыбэ темышIэу ттамэмэ къатет­лъхьэхи, тыкъыздикIыгъэ чIыпIэм къэдгъэзэжьыгъ. Ау ты­гъэр къыкъокIэу зэрэригъэжьагъэм, щэхэр къызэрэттырап­хъанкIэщтыгъэм апкъ къикIыкIэ осым тыхэгъолъхьан, мэзахэ охъуфэ зытIэжэн фаеу хъугъэ. Джаущтэу сыхьат 20-рэ тыщылъыгъэти, шхэныри тшIоIофыжьыгъэп, тIэхэми, тлъакъо­хэми псэ ахэмытыжьы фэдагъ.
Мыщ дэжьым тащыщ горэм нэмыцхэм тыкъызэрадзыхьэрэр къыIуагъ. Арыти, автоматкIэ тахаоу тыублагъ. Джащыгъум сисэмэгу блыпкъ пцэшIуащэкIэ пхыраутыгъагъэми, автоматыр стIупщыгъэп, пыим ыпашъхьэ мэхагъэ къызщыхэзгъэфагъэп. Мэзахэ къызэхъум, тыкъэпшызэ, гъэрхэри тигъусэхэу, тыкъыздикIыгъэ чIыпIэм тынэсы­жьыгъ. Ащ ыуж мэзитфырэ гос­питалым къыщысэIэзагъэх…».
Врачхэм Теуцожь разведкэм ыгъэзэжьынэу къызыфамыдэм, разведчик лIыхъужъыр артиллеристэу агъэнафэ. Къыдэзэуагъэхэм ягъусэу Теуцожь Одер апэу зэпырыкIыгъэхэм ащыщыгъ. ЕтIанэ Швибус, Берлин иIэгъо-блэгъу дэжь ащыкIогъэ заохэм ахэлэжьагъ, Берлин дэхьагъэхэм ахэтыгъ. Рейхстагым идэпкъ тыратхагъэхэм яджэзэ, ащ ихэку щыщ къыщигъотыгъ.
ТекIоныгъэм и Мафэ хагъэунэфыкIы зыхъукIэ, МэщфэшIу Теуцожь имедальхэмрэ иорденхэмрэ ыбгъэгу къыхилъхьэщтыгъэх. Къинэу зэо лъэхъаным ылъэгъугъэр макIэп, ау мамырныгъэм итамыгъэу ошъо къаргъоу къытшъхьащытым тамэ къыгуигъакIэрэм фэдэу къыщыхъущтыгъ. Апсэ емыблэжьхэу тидзэкIолIхэр техакIохэм апэуцужьыхи, непэрэ щыIакIэр къытфаухъумагъ.
ЖъоныгъуакIэм и 9-м къэхъугъэ Мэщ­фэшIу Теуцожь псаоу къытхэмытыжь нахь мышIэми, лIыхъужъныгъэу, лIыблэнагъэу зэрихьагъэр игупсэхэм, икъоджэгъухэм, цIыфхэм ащыгъупшэрэп, ишIэжь агъэлъапIэ.
Шъхьэлэхъо Свет.
МэщфэшIу Теуцожь икъорэлъф.