А I-рэ Украинскэ фронтымрэ тикъотэгъу инджылыз-американскэ дзэхэмрэ Эльбэ зыщызэIукIэгъагъэхэр мэлылъфэгъум и 25-м илъэс 80 мэхъу.

Ар зыщыхъугъэр Германием игупчэ шъыпкъэу къалэу Торгау ишъолъыр. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан а зэIукIэ­гъур СССР-мрэ фашистмэ апэуцужьырэ хэгъэгухэмрэ ядзэ зэкъошныгъэ итамы­гъэу хъугъэ. А тарихъ хъугъэ-шIагъэм мэхьанэшхо ритэу Москва Хэгъэгум ыцIэкIэ салют афитыгъ а I-рэ Украинскэ фронтымрэ тикъотэгъу дзэхэмрэ, артиллерийскэ топыщэхэмкIэ гъогогъу тIокIырэ плIырэ дэоягъэх. Мыщ дэжьым къыхэдгъэщын, а I-рэ Белорусскэ фронтэу Советскэ Союзым имаршалэу Жуковыр зипэщагъэр а I-рэ Украинскэ фронтэу Советскэ Союзым и Маршалэу Коневыр зиIэшъхьэтетыгъэр яIэпыIэгъоу жъоныгъуакIэм и 2-м 1945-рэ илъэсым Германием икъэлэ шъхьаIэу Берлин заштэм, Москва Хэгъэгум ыцIэкIэ а тарихъ хъу­гъэ-шIэгъэшхом пае джащ фэдэу артиллерийскэ топыщэ шъищырэ тIокIырэ плIырэр гъогогъу тIокIырэ плIырэ дэоегъагъ. Ащ къегъэлъагъо Апшъэрэ Главнокомандующэу И.В. Сталиным Эльбэ зэрэщызэIукIагъэхэм осэшхо зэрэфишIыгъагъэр.
Цыхьэу зэфашIыгъэр, текIоныгъэ пшъэрылъэу зэкIэхэми зэдыряIагъэр ыкIи тарихъ Iэпэубытыныр дзэхэмкIэ гукъыдэчъ шIагъо хъугъэ пыир зэхагъэ­тэкъопэнымкIэ. Тисоюзникхэм советскэ дзэ пащэхэр зялъэIущтыгъэхэр бэшIагъэ къакъоуцонхэу, вермахтым къыдыпэуцужьынхэу, ау 1944-рэ илъэсым игъэмафэ нэс ащ зыщадзыещтыгъ.
Советскэ Союзыр ары Германием ыкIи ащ иевропейскэ къотэгъухэм ядзэ­хэм янахьыбэр зэхэзгъэтэкъуагъэр. Илъэсищым къыкIоцI (1941 — 1944-рэ) Германием кIуачIэу иIэхэм яIахь шъхьаIэ СССР-м къезаощтыгъ. Нормандием союзнэ дзэхэр зытетIысхьэхэм, вермахт иармие изыщан КъокIыпIэ фронтым щыIэжьыгъэр.
КъохьэпIэ лъэныкъом таурыхъэу щызэхалъхьагъэхэр, союзникмэ ятIонэрэ фронтэу къызэIуахыгъэм имэхьанэ зыкIи советскэ-германскэм нахь мымакIэу къызэраIуатэрэр тарихъ хъугъэ- шIэгъэ шъыпкъэхэм апэчыжь. Тарихъыр зэпырыбгъэзэжьын плъэкIыщтэп. Ау а хъугъэ-шIагъэм яшIошI къыраIолIэным зэкIэри фитых. ГущыIэм пае, зы такъикъ­кIэ къызшIодгъэшIымэ, ащ фэдэ фронт къотэгъумэ 1942-рэ илъэсым игъэмафэ къызэIуахыгъагъэмэ, миллион тхьапша цIыфэу къагъэнэжьыщтыгъэр? Арэу щытми, тикъотэгъумэ ягъэхъагъэмэ тащыгушIукIыщтыгъэ, Апшъэрэ Главнокомандующэу И.В. Сталиныр ренэу ахэмкIэ афэгушIощтыгъ. 1943-рэ илъэсым гъэмэфэ кампаниеу Курскэ дугам щыкIорэм, вермахт иуIэшыгъэ кIуачIэхэм ащыщ Iахьышхо зэрэщыIэр къызфагъэфеди, тикъотэгъухэр Сицилием тетIысхьэгъагъэх ыкIи диктаторэу Муссолини ирежим зэхагъэтэкъогъагъ, ащ къыкIэлъыкIоу 1943-рэ илъэсым ибжыхьэ Ита­лиер гитлеровскэ Германием зэрезаорэмкIэ макъэ къыгъэIугъ. Ау зэо ужым Италием къырыкIощтым фэгъэхьыгъэ унашъор тикъотэгъухэм заштэм, ащ СССР-р хагъэлэжьагъэп. Енэгуягъо а уахътэм «зэо чъыIэм» имыжъо агъэтIылъыгъагъэкIэ.
Эльбэ зэкъошныгъэ-зэфыщытыкIэ Iэпэубытэу щыхъугъэм къыкIэлъыкIогъэ хъугъэ-шIагъэхэм къафэдгъэзэжьын. Зэрэзэзэгъыгъэхэм тетэу, къэралыгъошхохэм япащэхэр яхэгъэгухэм ащыпсэурэ цIыфхэм ыкIи яуIэшыгъэ кIуачIэхэм а зы мафэм зафагъэзэнэу щытыгъ. Ар зыхъугъэр 1945-рэ илъэсым имэлы­лъфэгъу мазэ и 27-р ары. А мафэм СССР-м, США-м ыкIи Великобританием ярадиостанциехэм къатыгъэх И.В. Сталиным, У. Черчилль ыкIи Г. Трумэн яджэпсалъэхэр. Сталиным иджэпсалъэ зытетыгъэм тетэу къэтэтыжьы, а тарихъ документым тарихъ мэхьанэшхо иI, бэмэ ашIогъэшIэгъоныщт.
Дзэ Плъыжьым ыкIи икъотэгъухэм ядзэхэм зафигъазэзэ И.В. Сталиным къыIопщыгъэр:
«Советскэ Правительствэм ыцIэкIэ сэ зыкъышъуфэсэгъазэ, Дзэ Плъыжьым ыкIи тикъотэгъухэм я Армие якомандирхэр ыкIи ядзэкIолIхэр!
ТекIоныгъэ къыдэзыхырэ союзнэ къэралыгъомэ яармиехэу Европэр шъхьа­фит зышIыжьыхэрэмэ германскэ дзэхэр зэхагъэтакъохи, Германием ишъолъыр щызэгохьажьыгъэх.
Тэ типшъэрылъыр ыкIи тиIоф шъхьа­Iэр пыим теоныр, ащ Iашэр едгъэгъэтIылъынышъ, Iо хэмылъыжьэу зыкъедгъэ­тыныр ары. А пшъэрылъыр ыкIи а Iоф шъхьаIэр тицIыфхэм апае ыкIи шъхьафитныгъэр шIу зылъэгъурэ цIыфхэм апае Дзэ Плъыжьым ыгъэцэкIэщт».
Великобританием и Премьер-министрэу Черчилль радиомкIэ къыIуагъэм щыщ пычыгъу:
«Хым ыкIи чIыгум текIоныгъабэ къазыщадэтэхым, зэо гъогу хьылъэхэр зытэкIухэм, зэо-зэутэкIыбэхэм тазыпхырэкIым ыуж союзникхэм я Армие Лъэш­хэр Германием зэпырыкIыхи, аIапэхэр зэрагъэубытыгъэх…»
США-м и Президентэу Г. Трумэн къышIыгъэ джэпсалъэр ары гъэшIэгъоныгъэр. Ары, джа США-м исенатор дэдэу Г. Трумэн, Советскэ Союзым Германиер къытебэнэгъэ къодыеу, гъэзетэу «Нью-Йорк Таймс» зэдэгущыIэгъоу ащ дишIыгъагъэм, ар зыхъу­гъагъэр 1941-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 24-р ары, къыщиIогъагъ: «Гер­маниер текIоу тлъэгъумэ, Урысыем тыдеIэн фае, ау Урысыер текIо хъумэ, Германием тыдэIэпыIэныр нахь тэрэз, джащ тетэу нахьыбэу зэрэзэрэукIыжьых, ау Гитлер текIуагъэу, сыд хъугъэми, слъэгъунэу сыфаеп. Ахэм ащыщ зыми игущыIэ къыгъэшъыпкъэжьырэп».
Ащ фэдагъэхэп США-м итхакIохэм ащыщэу Теодор Драйзер а мафэхэм къыхиутыгъагъэр:
«Либеральнэ ыкIи демократическэ АмерикэмкIэ анахь мэхьанэ зиIэр Урысыер Гитлер текIоныр ары. Урысмэ яIоф сыдигъуи ыкIи тыди демократие Iоф шъыпкъэу щыт, сыда пIомэ Урысыем цIыф къызэрыкIом пае ышIагъэм фэдиз зы хэгъэгу ышIагъэу тарихъым хэтэп».
Мэкъуогъум и 6-м 1944-рэ илъэсым бэрэ зэжэгъэхэ ятIонэрэ фронтыр къы­зэрэзэIуахыгъэм Дзэ Плъыжьэу иза­къоу нэмыцмэ язаорэм иIофхэр нахь къыгъэ­псынкIэнхэу щытыгъ. 1944-рэ илъэсым ехъулIэу ятIонэрэ дунэе заом зэрэщытекIохэрэр къызэлъагъом, КъокIыпIэ фронтым ар джыри илъэскIэ ыпэу къы­щынэфэгъагъ, ятIонэрэ фронтым икъызэIухын нахьыбэрэмкIэ политическэ Iофэу хъугъагъэ.
ЯтIонэрэ фронтым икъызэIухын апшъэрэ советскэ дзэ-политическэ пащэхэр ренэу ыуж итыгъэх, ащ фэгъэ­хьыгъэ зэдэгущыIэгъухэр 1941-рэ илъэ­сым къыщыублагъэу ашIыщтыгъэх. Сталиным дэгъу дэдэу къыгурыIощтыгъ, ятIонэрэ фронтым Дзэ Плъыжьым хьылъэу телъыр зэрэтырихыщтыр ыкIи цIыфыпсэ миллион пчъагъэ къызэригъэ­нэжьыщтыр.
Ары пакIошъ, 1943-рэ илъэсым ижъо­ныгъокIэ мазэ ехъулIэу Европэм десант зэрэтырагъэтIысхьащтым тегущыIэгъа­хэхэу щытыгъ, а уахътэм ехъулIэу США-м ыкIи Великобританием ащ фэдэ операциер зэшIуахынымкIэ амалхэр зэкIэ аIэкIэлъыгъэх. Арэу щытми, къотэгъумэ а Iофыр 1944-рэ илъэсым ахьыгъ.

Зэпыйхэм ащыщэу КъокIыпIэ фронтым щытекIощтым къотэгъухэр ежэхэрэм фэдагъ. 1943-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьыр ыпэкIэ зэрэлъыкIуатэрэр къэнэфагъ. Гитлеровскэ Германием изэхэгъэтэкъон къызэрэблагъэрэм зыпари ехъырэхъы­шэжьыщтыгъэп.
Джащыгъум тикъохьэпIэ къотэгъумэ зыкъагъэхъыягъ. Ахэм къагурыIуагъ, Советскэ Союзыр арэущтэу лъыкIотэщтмэ, апэ КъокIыпIэ лъэныкъор, етIанэ зэрэ Европэу ыIэ къыригъэхьан зэрилъэ­кIыщтыр. Европэр «плъыжьы» хъуным Iофыр нагъэсыныр ежьхэм яшIоигъоныгъэхэм ащыщыгъэп. Черчилльрэ Руз­вельт­рэ ащкIэ зэгурымыIоныгъэхэр азы­фагу къихьэгъагъэх. Апэрэм десантыр Средиземноморьем ыкIи Балканхэм атыригъэтIысхьанэу фэягъ, ятIонэрэр — Францием итемыр.
Черчилль лъэшэу Советскэ Союзым щыщынэщтыгъ, зэрэфэлъэкIэу «чыхIэныр» ежь зыфикъудыищтыгъ, Iапэ афишIы­щтыгъ Балканым, Грецием ыкIи Средиземноморьем. Ащ нэмысхэзэ зызыщагъэсэгъэ операциехэр рагъэ­кIокIыгъагъэх. Операциеу «Факел» зыцIэр Темыр Африкэм щызэхащагъ, Сицилием ыкIи Италием десантыр атырагъэтIысхьагъ — ахэр зэкIэ нормандскэ операцием изыфэгъэ­хьа­зырын Iахьыгъэх. Арэу щытми, Черчилль ишIоигъоныгъэ пхырыкIыгъэп, Францием десантыр тырагъэтIысхьанэу унашъо ашIыгъ.
Операцием изыфэгъэхьазырын мэкIофэ, ащ цIэу фашIыгъагъэр «Оверлорд», къотэгъухэр Британием щызэрэугъоигъэх, ахэр армии 4 хъущтыгъэх: а 1-рэ ыкIи я 3-рэ американскэр, я 2-рэ инджылыз ыкIи а 1-рэ канадскэр. Ахэм ахэтыгъэх дивизие 37-рэ (ащ щыщыгъэх бронетанковэу 10, ошъогу-десантнэу 4) ыкIи бригадэ 12. Десантнэ операцием пае дзэ къухьэ 1213-рэ, десантнэ къухьэ баржэ ыкIи катер 4100-м ехъу, IэпыIэгъу къафэхъурэ къухьэ 1600-рэ. Союзникхэм ядзэ-ошъогу кIуачIэхэм дзэ къухьэлъэтэ 10200-рэ ыкIи транспортнэу 1360-рэ ахахьэщтыгъэх, планерхэу 3500-рэ. ОшъогумкIэ ыкIи хымкIэ десантыр къагъэсынэу рахъухьэщтыгъ. Мэкъуо­гъум и 6-м 1944-рэ илъэсым тыраубытагъ. А операциер непэ къызнэсыгъэм анахь зэхэт десантышхоу тарихъым щалъытэ (Ацумыжъ К.Г.). Мэкъуогъум и 6-р къыз­щихьащт чэщым къухьэлъэтэ ыкIи планерхэу мини 4 фэдиз хъурэмэ парашют дивизии 3 Францием ичIыгу къытырагъэтIысхьагъ. Ошъогу десантыр зэрэфаехэу агъэтIысышъугъэп, зэбгырыдзыгъа­щэ хъухи, десантникмэ япшъэрылъхэр процент 20-м нэсэу агъэцэкIэшъугъ ныIэп. Мэкъуогъум и 6-м, пчэдыжьым баржэ минхэр Нормандием инэпкъхэм къякIолIагъэх.
ЗэкIэмкIи нэпкъым къынагъэсыгъэх дзэкIолI мини 156-рэ ыкIи бронетехникэ мини 10-м ехъу. Ар бэ дэд! Хы Iушъо чIыпIитфымэ къатырагъэтIысхьэгъагъэх.
Бэдзэогъум и 25-м ехъулIэу союзникмэ плацдармэу аштагъэм нэбгырэ миллионрэ ныкъорэ фэдиз щызэхаугъо­ягъ. А кIуачIэхэм Франциер, Бельгиер ыкIи Голландиер шъхьафит ашIыжьыныр япшъэрылъыгъ.
Заор аухынкIэ джыри илъэс псау щыIагъэми, 1944-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ ехъулIэу зэфэхьысыжь кIэкIхэр пшIынхэ плъэкIыщт. Операциеу «Оверлордым» ишIуагъэкIэ Дзэ Плъыжьым иIофхэр нахьышIу хъугъэх. Мы операциер щымыIагъэмэ, енэгуягъо нахьыбэрэ тызэонэу хъущтыгъэкIэ. Ащ пае егъашIэм тикъотэгъухэм, советскэ дзэкIолI мин пчъагъэхэм апсэ къэзыгъэнэжьыгъэхэм тафэрэзэщт.
Ау зы хъугъэ-шIагъэу Хэгъэгу зэошхом чIыпIэ щызыубытырэм тыблэкIын тлъэ­кIырэп. Ар «Iо хэмылъэу Германием зыкъызэритыгъэм фэгъэхьыгъэ актыр» ары, ащ тIогъогогъо кIэтхэжьыгъэх: жъоныгъуакIэм и 7-м Реймс (Франциер) ыкIи жъоныгъуакIэм и 8-м Карлсхорст (Берлин къыпэIулъ чIыпI).
Германием зыкъызэритырэм фэгъэ­хьы­гъэ актым Реймс зэрэщыкIэтхагъэ­хэр.
Реймс, генералэу Эйзенхауэр зипэщэ къотэгъухэм язэхэт экспедиционнэ кIуачIэхэм ялIыкIо куп Апшъэрэ главнокомандующэм иставкэ къекIолIагъэх, ахэм фитыныгъэ аратыгъагъ зыкъызэратырэ актым кIэтхэнхэу. А уахътэм Германием иправительствэ иIэшъхьэтетыгъэр Гитлер ычIыпIэ ихьанэу щытыгъэ Карл Дениц ары.
Апэрэ нэмыц купыр Реймс къэ­кIуагъ жъоныгъуакIэм и 4-м 1945-рэ илъэсым пчыхьэм сыхьатыр 15-м ехъулIэу. Ащ ипэщагъэр адмиралэу фон Фридебург. Союзникхэм алъэныкъокIэ Апшъэрэ командованиер къэзыгъэлъагъощтыгъэ­хэр штабым ипащэу, генералэу Смит ыкIи дзэ разведкэм ипащэу, генералэу Стронг.
Джыри фон Фридебург Реймс къэмысызэ, Дуайт Эйзенхауэр зэIукIэр зэрэкIощтыр афиIопщыгъ ухъумэнымкIэ США-м иминистерствэ ыкIи советскэ лIыкIоу союзникмэ яштаб иIагъэм щыIэгъэ генерал-лейтенантэу Суслопаровым. Джащ фэдэу Эйзенхауэр официальнэ письмэ фитхыгъ Дзэ Плъыжьым и Генеральнэ штаб ипащэу Алексей Антоновым, ащ итхэгъагъ «зэкIэ нэмыцыдзэу темыр-къохьэпIэ Германием ыкIи Данием ащыIэхэм джырэ уахътэм фельдмаршалэу Монтгомери зыкъыфатыгъ, зэ­о-зэутэкIхэр неущ, жъоныгъуакIэм и 5-м щагъэтыщтых». Ащ джыри итхэгъагъ, «дэгъу дэдэ хъущтыгъэ урыс фронтым нэмыцмэ зыкъызэрэщатырэмрэ тэ ти­фронт­рэ уахътэмкIэ зэтефэгъагъэмэ, зэо-зэутэкIхэр тыдэкIи зэфэдэу ащыщагъэтынхэм фэшI».
Фон Фридебург ипшъэрылъыгъэр къохьапIэ лъэныкъом щыщ Iахьхэм ятын чэзыу-чэзыоу лъигъэкIотэныр арыгъэ. Ащ ыпашъхьэ къотэгъухэм яштаб фронтым идзэхэр зыдэщыт чIыпIэхэм якартэ къыпалъагъ, ащ къыгъэлъагъощтыгъ Германием зи гугъапIэ зэримыIэжьыр. Эйзенхауэр зэдэгущыIэгъухэм ахэлэжьагъэп, зэзэгъыныгъэм къызыфакIохэрэ ужым ащ хэхьажьыныр имурадыгъ (ащ нэмыцмэ фыщытыкIэу афыриIэр 1945-рэ илъэсым игъатхэ, къотэгъумэ ядзэмэ нацистскэ концлагерьхэу шъхьафит ашIыжьыгъэхэм япчъагъэ зелъэгъум, зэхъокIыжьыгъ).
Фон Фридебургэу актым кIэтхэнымкIэ фитыныгъэ зимыIагъэм Iофхэр зытетыр Дениц фиIопщыгъ. Фленсбург рагъэкIи Реймс агъэкIуагъ зыкъэтыным анахь лъэшэу пэшIуекIощтыгъэ генерал-полковникэу Йодль, ар а уахътэм вермахт и Апшъэрэ командование иштаб ипэщагъ. Ар Эйзенхауэр езэгъыным щыгугъыщтыгъэх. Альфред Йодль жъоныгъуакIэм и 6-м, пчыхьэм къэкIуагъ. Фон Фридебург зыдэгущыIэ ужым, зэдэгущыIэгъухэу Смитрэ Стронгрэ зыхэлэжьагъэхэр рагъэжьагъ. Йодль «унашъохэр зэкIэмэ алъагъэIэсынхэм фэшI» зэзэгъыныгъэм икIэтхэн сыхьат 48-кIэ зэкIихьанэу фэягъ ыкIи къыIуагъ «нахь нэмыцыбэ большевизмэм щи­ухъумэ зэрэшIоигъор».
Эйзенхауэр ынаIэ лъэшэу атетыгъ зэдэгущыIэгъухэм, Йодль ипредложение ыгу ыштагъэп. Ащ къыхэкIэу Йодль ультиматум фагъэуцугъ: е германскэ купыр капитуляцием кIатхэ, е зэдэгущыIэгъухэр ащ лъыпытэу зэпагъэух, КъохьэпIэ фронтыр кощыхэрэм апае зэфашIы ыкIи топхэр атыратакъонхэм фежьэжьых. Зыкъызэратырэ зэзэгъыныгъэм ащ лъыпытэу кIэтхэнхэ, 1945-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ и 8-м ичэщ гузэгу нэс кIуачIэ иIэ хъун фае. Йодль зы сыхьат егупшысэнэу ратыгъэр, ащ радиомкIэ капитуляцием зэрэкIэтхэщтымкIэ фитыныгъэм кIэлъэIугъ. Ащ фэдэ лъэIум Фленсбург къыщежэщтыгъэхэп, ау сыхьатыр 0.40-м Дениц ащ фэдэ фитыныгъэ Йодль къыритыгъ.
Йодль Реймс къызэкIом, Эйзенхауэр Иван Суслопаровым иадъютант лъигъэ­кIогъагъ, ащ ирезиденцие щыпэгъокIыгъ. Щхызэ Эйзенхауэр къыIуагъ Йодль Реймс къызэрэкIуагъэр, инджылыз-американскэ дзэхэм закъыфатынэу зэрэхьазырхэм зэрэщигъэгъозагъэр ыкIи СССР-м зэрезэощтхэр. Ежь ышъхьэкIэ къыхигъэ­хъожьыгъ Германием зэрэпсаоу зыкъы­тыным фэшъхьафкIэ зэремыжэхэрэр, нэмыкIым зэрэхэмыплъэщтхэр.
Суслопаровым Москва къэбарыр ыIопщыгъ (зэзэгъыныгъэм чэщым сыхьатыр 2.30-м кIэтхэнхэу агъэнафэщтыгъ), протоколыр фигъэхьыгъ ыкIи унашъом ежэщтыгъ. Ау Москва джэуапым дэгуIэщтыгъэп, къагъэгужъощтыгъ. Суслопаровыр джыри зэ капитуляцием фэгъэ­хьыгъэ тхыгъэм еджэжьыгъ ыкIи тхьагъэпцIыгъэ-ушъэфыгъэ нэшанэ зи хи­лъэгъуагъэп. Документым кIэтхэжьынэу унашъо ешIы, ау ищыкIагъэ хъумэ, советскэ правительствэр хъурэ-шIэхэрэм ахэлэжьэнэу фитыныгъэ зэриIэр къэзыгъэнэфэрэ тхыгъэр (примечание) фешIы.
Къэзыгъэнэфэрэ тхыгъэм къыщиIощтыгъ протоколэу дзэ капитуляцием фэгъэхьыгъэм ыпэкIэ джыри зэрэкIэтхэжьышъущтхэр, Германием зыкъызэритырэмкIэ акт шъхьаф щыIэн зэрилъэ­кIыщтыр, зэкъотэгъу правительствэхэм ащыщ горэм ащ фэдэ шIоигъоныгъэ иIэ зыхъурэм.
ЖъоныгъуакIэм и 7-м сыхьатыр 2.41-м Альфред Йодль Iо хэмылъэу зыкъызэратырэ актым кIэтхэжьыгъ. Зэкъотэгъу­хэм алъэныкъокIэ документым кIэтхагъэх Беделл Смит ыкIи Иван Суслопаровыр, шыхьатэу кIэтхэжьыгъ француз генералэу Севез. Штабхэм япащэхэр арыти документым кIэтхагъэхэр, Эйзенхауэр ыIапэ ащ кIидзагъэп. Документым къыщыхаутыгъэ факсимилем тетхагъ: «мы инджылызыбзэкIэ тхыгъэ текстыр ары шъыпкъэр».
Актым кIэтхэгъахэхэу Суслопаровым фэкIорэ депешэр Москва къикIыгъ, ащ итхэгъагъ: «Зы документ укIэтхэщтэп!». Ащ пае, ежь-ежьырэу унашъо зэришIыгъэм пае ар агъэтIысыгъэп, репрессием хэфагъэп. И.В. Сталиным игущыIэ пытагъэ хэлъыгъ: «Актым зыщыкIэтхэнхэу щытыр заор къызщежьэгъэ чIыпIэр ары!»
КъыкIэлъыкIорэ мафэм, зыкъызэратырэм фэгъэхьыгъэу ятIонэрэу актым апшъэрэ мэхьанэ ратэу Карлсхорст щыкIэтхэжьыгъэх.
Г. Трумэнрэ У. Черчильлрэ гуIэхэзэ яцIыфхэм макъэ арагъэIугъ Европэм заор зэрэщаухыгъэмкIэ. Джары тызэгъу­сэу къыдэтхыгъэ ТекIоныгъэр зэфэшъхьаф мафэхэм зыкIыхагъэунэфыкIырэр: Къо­хьа­пIэм — жъоныгъуакIэм и 8-м, Урысыем ыкIи СНГ-м хэхьэрэ хэгъэгу­хэм, Украинэр ахэмытэу, жъоныгъуакIэм и 9-м. Ащ мэхьанэшхо имыIэнкIи хъун, ау ари «зэо чъыIэр» къызхэкIыгъэхэм ащыщ.
Ары, заоу щыIагъэм изэгъэшIэн екIо­лIакIэхэр ищыкIагъэх. Анахьэу непэрэ мафэм зыгъэгумэкIыхэрэ упчIэр: ятIонэ­рэ дунэе заор къэмыхъун ылъэкIыщтыгъа? Сыда шIэгъэн фэягъэр ар къемыжьэным фэшI? Енэгуягъо зэрэдунаеу нацизмэу ыкIи фашизмэу къежьагъэм мэхьанэ рамытыгъагъэкIэ. Къэралыгъо закъоу заом ыпэкIэ щынэгъончъэнымкIэ системэр Европэм щызэхэщэгъэным кIэдэущтыгъэр Советскэ Союзыр ары. Ар щагъэзыегъагъ. Ау «СССР-мрэ Германиемрэ зэтемыбэнэнхэм фэгъэхьыгъэ Пактэу» шышъхьэIум и 23-м 1939-рэ илъэсым зыкIэтхагъэхэр, Горбачевскэ-Ельцинскэ лъэхъаным Евросоюзэу зызыфэткъудыищтыгъэм, а Пактэу, на­хьыбэрэмэ «Риббентропрэ Молотовымрэ я Пактэу» зыфаIорэр ятIонэрэ дунэе заом егъэжьапIэ фэхъугъэу ары зэралъы­тэрэр. Ащ дэжьым ащэгъупшэ 1938-рэ илъэсым Гитлер карт-бланш зэрэратыгъэр, Австриер зештэм ыкIи Чехославакиер зэригощыгъэр зэрэфадагъэр, ар тарихъым Мюнхенскэ зэзэгъыныгъэкIэ хэхьагъ. А упчIэр къэбгъэуцун къодыери къохьапIэм щыпсэухэрэм агу рихьырэп. Ау нафэу къэнэжьы ежьхэм яхэгъэгухэр щаухъумэхи, вермахт ыкIуачIэ къокIыпIэмкIэ зэрагъэзагъэр.
Непэ тэлъэгъу, тыришыхьат къотэгъу республикэхэм ащыщым нацистскэ гу­къэкI­хэмкIэ зызэриуIэшыгъэр, тэ къызэ­рэтэзэожьырэр. Украинэмрэ Литварэ Генассамблеем ирезолюциеу «Хэгъэгу зэошхор заухыгъэм иятIокIиплIырэ илъэс» зыфиIорэр щарагъэгъэзыенэу пылъы­гъэх, ООН-м фашизмэр щамыумысыным фэшI… Тарихъым идесэхэр зэрагъэшIагъэхэба?
КIэухым джыри зэ къыкIэдгъэтхъын, цыхьэ зэфэшIыгъэныр, текIоныгъэм узэгъусэу уфэкIоныр, тарихъ Iэпэубытэу Эльбэ щыкIогъагъэр тыгу къэдгъэкIыжьэу ыпэкIэ тылъыкIотэныр непэрэ мафэм тищыкIэгъэ шъыпкъ.

АПШЪЭРЭ ГЛАВНОКОМАНДУЮЩЫМ ИУНАШЪУ
Армиеу заорэм идзэхэм афэкIо
А I-рэ Украинскэ фронтым ыкIи тикъотэгъу инджылыз-американскэ дзэхэм къохьапIэмкIэ ыкIи къо­кIыпIэмкIэ къикIэу нэмыцы­дзэхэм зэряуагъэхэм къы­хэкIэу фронтыр зэбгырадзыгъ, мэлылъфэгъум и 25-м сыхьатыр 13-м такъикъ 30-м Германие гупчэм, къа­лэу Торгау щызэIукIэжьыгъэх. Ащ тетэу нэмыцы­дзэхэу Темыр Германием щыIэхэр ядзэхэу къыблэмкIэ щыIэхэм апэIудзыгъэхэу хъугъэ.
ТекIоныгъэу къыдэтхыгъэм ыкIи тарихъ хъугъэ- шIэгъэшхом ацIэкIэ, мэлылъфэгъум и 27-м сыхьатыр 19-м ти Хэгъэгу икъэлэ шъхьаIэу Москва Хэгъэгум ыцIэкIэ мэшIоустхъохэр афыдитIупщыещтых а I-рэ Украинскэ фронтым ыкIи тикъотэгъу инджылыз- американскэ дзэхэм, топыщэ шъищрэ тIокIырэ плIырэр гъогогъу тIокIырэ плIырэ дэоещтых.
Шъхьафитыныгъэм фэбэнэрэ цIыфхэу Германием текIорэмэ щытхъур адэжь!
Апшъэрэ Главнокомандующэу
Советскэ Союзым имаршалэу И. СТАЛИН
Мэлылъфэгъум и 27-рэ 1945-рэ илъэс N 346-рэ

Ацумыжъ Казбек.
Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.