СМЕРШ («смерть шпионам») — дзэ контрразведкэу мы цIэр зыфашIыгъагъэр зыпылъыгъэр уIэшIыгъэ кIуа­чIэхэр IэкIыб къулыкъухэм ащыухъумэгъэнхэр ары.

Я 20-рэ лIэшIэгъум икъежьапIэ IэкIыб шпионажым ебэныгъэнымкIэ Урысыем хэушъхьафыкIыгъэ къулыкъу иIагъэп, контрразведкэр зыпкъ итыгъэп, зэшIуа­хэуи, зэшIуамыхэуи хъущтыгъэ, IэкIыбым къикIырэ къэбаругъоякIохэр загъорэ къыхагъэщыщтыгъэх.
Советскэ къэралыгъом дзэ контр­разведкэр Урысые чрезвычайнэ ко­миссием иотдел ХэушъхьафыкIыгъэу щагъэпсыгъагъ 1918-рэ илъэсым. Нэ­ужым ащ ыцIэ пчъагъэрэ зэблахъугъ. ЗэхъокIыныгъэ анахь инхэр къызе­жьагъэхэр Хэгъэгу зэошхор къэхъуным ыпэкI.

Сталинград заом кIэухэу фэхъугъэм германскэ дзэхэм уатекIошъунэу зэрэщымыт гупшысэ нэпцIыр зызэхегъэта­къом ыкIи Дзэ Плъыжьыр лъыкIотэнымкIэ амал къызетым, пыир ащ къемы­зэгъэу къэбаругъоякIохэм ягъэхьазырынрэ тикъэралыгъо къыритIупщыхьанхэмрэкIэ ичаныгъэ зыхегъахъом, дзэ контрразведкэм икъулыкъухэр фэшъхьа­фэу агъэпсыжьыгъэх дзэ командованием ыпашъхьэкIэ пшъэрылъэу къэуцухэ­рэм язэшIохын нахь тэрэзэу къекIолIэнхэм пае. Сталинград заом къыгъэлъэгъуагъ НКВД-м хэтэу дзэ контрразведкэм иIофшIэн тэрэзэу зэримыгъэпсы­шъу­щтыр, заом илъэхъан советскэ пащэхэр хэукъохэ хъущтыгъэп. ЦIэу гущыIэ гъэ­кIэкIыгъэ зэхэлъкIэ къэIуагъэ хъу­гъэр къызытекIыгъэр («Смерть шпионам!») подразделениякIэм фэзыусыгъэр Верховнэ Главнокомандующэу И. Сталиныр ары, ау зэкIэми апэу къэралыгъо щынэ­гъончъэнымкIэ народнэ комиссарэу Всеволод Меркуловым аусынэу игукъэ­кIыгъэр «СмерИнш» — «Смерть иностранным шпионам», ащ фэгъэхьыгъэу Сталиным риIогъагъ.

«СМЕРШ-р» цIэу зыфашIыгъэ къулыкъукIэм изэхэщэн ежь ышъхьэкIэ лъыплъэщтыгъ Иосиф Сталиныр ыкIи ар агъэпсыгъ 1943-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ и 19-м СССР-м и Народнэ Комиссархэм яунашъокIэ. Контрразведкэм игъэIорышIэпIэ ШъхьаIэ (ГУКР) пащэ фашIыгъ Виктор Абакумовыр.
Дзэ СМЕРШ-м игъусэу афэдэ органи­зациехэр флотым щызэхащагъэх — ахэм ятхьамэтагъэр Хы-дзэ флотым инаркомэу Николай Кузнецовыр ары. Ащ нэмыкIэу дзэ контрразведкэм иотдел НКВД-ми иIэ хъугъэ IэкIоцI IофхэмкIэ наркомэу Лаврентий Берия пэщэныгъэ дызэри­хьэзэ. Сталиным ыкIи нэмыкI дзэ-политическэ пащэхэм аIэ зэрилъым контрразведкэ лъэныкъомкIэ унашъохэр шIыгъэнхэр къыгъэпсынкIэщтыгъэ.

СМЕРШ-м кIуачIэу иIэр апэ къызигъэлъэгъуагъэр Курскэ зэпэуцужьым илъэхъан. Контрразведкэм иIофшIэн ишIуагъэкIэ советскэ дзэ пащэхэм яхьисап шъэфэу къэнагъ, советскэ дзэхэм язэокIыб шъэфзэщыгъакъоу къыщыхъун ылъэкIыщтыр мэкIэ дэдагъ.
Мыщ дэжьым угу къэбгъэкIыжьын фае советскэ контрразведчикхэм япыигъэхэр Германием ихэушъхьафыкIыгъэ къулыкъухэу IофшIэкIэ амалышхохэр зыIэкIэлъхэу хэкIыпIэ къэзыгъотышъухэу зэрэщытыгъэхэр, ахэм ащыщыгъэх абверым — нэмыц дзэ разведкэм — хэтхэри. 1943-рэ илъэсым икъежьапIэм советскэ зэокIыбым къыратэкъощт къэ­барлъыхъухэм ягъэхьазырын нэмыц раз­ведеджэпIэ 200 фэдиз дэлажьэ­щтыгъ. Заор зэрэкIуагъэм зэхъокIыныгъэ ин кIэухым фашIын зэрамылъэкIыгъэр зи­шIуагъэр СМЕРШ-р ары.
Джа 1943-рэ илъэс дэдэм абверымрэ СД-мрэ гухэлъ яIагъ «лъэпкъ картэ» зэ­ха­гъэуцонышъ, советскэ зэокIыбым граж­дан зао къырагъэтэджэнэу. Къалмы­къыр, Темыр Кавказыр, Казахстан, Къы­рым, нэмыц разведчикхэм зэрагъэна­фэ­щтыгъэмкIэ, кубзыпIэ ашIынхэшъ, ахэм къарыкIэу радикальнэ националист­хэр СССР-м ыкIыбкIэ къыхэуIэнхэу щытыгъ.
Организациеу Сталиным зэхищагъэр дунаим иконтрразведкэ анахь дэгъоу алъытэ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан ащ хэтхэм нэмыц операциеу «Цитадель» зыфиIорэр къамыгъэхъун, IэнэтIэ ин зыIыгъ нацистхэр къаубытын, советскэ дзэпащэр аукIынэу зигухэлъхэм къадамыгъэхъун алъэкIыгъ.
1943-рэ илъэсым ибжыхь.Советскэ контрразведкэм къэбар къыIэкIэхьагъ нэмыц къэбарлъыхъухэр зэуапIэм къыпэIулъ чIыналъэм къетIысэхыгъэхэу —чIыпIэр агъэунэфыгъ чIэтIэгъэ парашютхэмкIэ. Хымэ цIыфхэр къагъотынхэм пае чIыпIэрысхэм яупчIыхэу рагъэ­жьагъ. Ахэм ащыщэу зыныбжь хэкIотэгъэ мэкъуаом къариIуагъ бэмышIэу узэ­джэнджэшын плъэкIыщт дзэкIолIитIу къызэреупчIыгъэхэр гъогумкIэ. «ГурыIогъуаехэу ахэр гъэпсыгъагъэх — дзэкIолI­хэр шIоихэу, яшъуашэхэр цIыцIыгъэхэу щытынхэ фаемэ, мыдрэхэм ащыгъым ут тедзагъ, ашъо укъещы. Тутын сешъо сшIоигъоу сялъэIугъ, махоркэ къысфащэищт сшIошIыгъ, ау къысатыгъэр тутын шъыпкъ», — къыIуагъ мэкъумэщышIэм. ДзэкIолIхэм ащыщ ыIыгъыгъэ дзыом пчъагъэу 12 зэрэтетхагъэр ащ ыгу риубытагъ. Контрразведчикхэм зэрагъэшIагъ хахъо къафашIынэу къагъэкIуагъэ фэдэу Тамбов дзэкIолI къырагъэкIыгъэу IэпэчIэгъэнэ полкым зэрэхэтыр. Ащ дэгущыIэнхэу рахъухьагъ ыкIи псынкIэу къэнэфагъ игупсэ фэдэ Тамбов дзэ­кIолIым зэримышIахэрэр. Ащ ыуж бэ темышIэу мэкъумэщышIэм IуагъакIи, ар къышIэжьыгъ. Джащыгъум къэбарлъы­хъом пстэури къыIотагъ, контрразведчикхэм алъакъо зыкъычIидзи къялъэ­Iугъ къышъхьасынхэу, зэрэкуп, зыгъэIорышIэ­хэрэри зэрахэтэу, къытынхэу къыгъэгугъагъэх. Аужырэм Дзэ Плъыжьым ика­питан ишъуашэ щыгъыгъ.
«Капитаныр» псынкIэу къагъотыгъ — а уахътэм ехъулIэу ащ я 32-рэ дзэ корпусым кIонэу пшъэрылъ къыфашIыгъэу щытыгъ, ау контрразведчикхэр ащ ыпэ чIыпIэм нэсыгъэх. Ежь къэбарлъы­хъур ыпэ къифэгъэ машинэмкIэ штабым кIуагъэ. Автомобилым къепкIэхи, штабым дзэкIолIэу Iутхэм ахахьи, паIор къызщихи, яныбджэгъу фэдэу яупчIыгъ: «Сэлам, кIалэхэр! Я 32-рэ корпусым иштаб мыра? ЗищыкIагъэр ара сы­къыздэкIуагъэр?». «ЗищыкIагъэр ары», — къыраIожьыгъ СМЕРШ-м иофицерхэу пэгъокIыгъэхэм. Вермахтым ищыкIэгъэ шъыпкъэ къэбарыр «капитаным» къыугъоинэу хъугъэп.
СМЕРШ-р зыщыIэгъэ илъэсхэм ащ хэтхэм нэмыц къэбарлъыхъу мин 30-м ехъу къыхагъэщыгъ — мыщ фэдэ пчъа­гъэхэм дунаим иконтрразведкэхэм ащыщ анэсыгъэп. СМЕРШ-м хэтхэм шIуагъэ къэзытыгъэ радиоджэгуни 186-рэ рагъэ­кIокIыгъ, ахэм ялъэхъан радиосыджхэу къызIэкIагъэхьагъэхэмкIэ эфирым ихьэ­хэзэ къэбар нэпцIхэр пыим IэкIагъахьэщтыгъэх. Ащ ишIуагъэкIэ пыим икъэбар­угъоякIохэу нэбгырэ 400-м ехъу ыкIи хьылъэ тонн пшIы пчъагъэ аубытын алъэкIыгъ.

Пыим иразведчикхэм, идиверсантхэм, икъэбаругъоякIохэм яягъэ къамыгъэкIонымкIэ СМЕРШ-м Iофэу ышIэрэм шIогъэшхо къызэритыщтыгъэр мыщ фэдэ пчъагъэхэм къагъэлъагъо: Хэгъэгу зэ­ошхом ызыныкъо зыкIогъэ уахътэм ехъулIэу ахэм афэдэхэу зэопIэ Iупэм контрразведкэм къыщыхигъэщи къаубытыгъэхэр процент 60 хъущтыгъэмэ, 1945-рэ илъэсым ехъулIэу пчъагъэр процент 85-м нэсыгъ.
СМЕРШ-м иIофшIэн бэкIэ елъытыгъ советскэ командованием рихъухьэ­щтыгъэхэм ащыщ зыпари пыим зэрэIэкIэмыхьагъэр. Курскэ зэпэуцужьым ыпэкIэ Дзэ Плъыжьыр зыдэощт лъэныкъомрэ ар зыщызэшIуихыщт мафэмрэ германскэ командованием ышIэщтыгъэп, мыщ дэ­жьым Верховнэ Главнокомандующэм и Ставкэ пыим игухэлъ фэгъэхьыгъэ къэ­бар икъур нахь пасэу IэкIэлъыгъ. Джащ пае советскэ дзэхэм япэгъокI утын 1943-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ и 5-м пчэдыжь пасэм гитлер генералхэмкIэ ошIэ-дэмышIэ шъыпкъэ хъугъэ. Джащ фэдэ зекIуакIэхэр зэрахьашъугъэх Ленинград блокадэр пхыраутыным, Белорусскэ, Ясскэ-Кишиневскэ ыкIи нэмыкI операциехэр зэхащэнхэм апэкIэ.
Гъэрэу аштагъэхэмрэ къадзыхьэгъэ чIыпIэхэм ащыпсэухэрэмрэ заом иапэрэ илъэсхэм нэмыц хэушъхьафыкIыгъэ къулыкъухэм хэкIыпIэ къэзыгъотышъущт цIыфхэу алъытэщтыгъэхэп, джащ пае советскэ чIыналъэм къэбарлъыхъу минхэр къырадзэн алъэкIыщтыгъэ. Мыщ фэдэ шIыкIэу абверым ыгъэфедэрэм СМЕРШ-м зэрэщеджэщтыгъэхэр «шъуам­бгъоу хьаджэным тырагъэпсыхьэрэ ма­шин». Заом икIэухым ехъулIэу ары ныIэп Ящэнэрэ рейхым къыдэмыхъурэм зыщеуцолIагъэхэр ыкIи советскэ дзэ разведкэм илъэшыгъэ къызагурыIуагъэр, ащ пае къэбарлъыхъухэу къыратIупщыхьащтхэм якъыхэхын нахь кIэгъэкIэу къекIуалIэхэ хъугъэ. ШпионыкIэхэр къыз­хахыщтыгъэхэр нэмыц оккупационнэ хабзэм лъырэкIэ зэпхыныгъэхэмрэкIэ зыдэзыушIоигъэхэр арых.
Анахьэу алъытэщтыгъэхэр полицаищтыгъэхэу партизанхэм ябэныщтыгъэхэр арых. Ахэм ашIэщтыгъэ СМЕРШ-р нацистхэм яIумэтыгъэхэм зэралъыхъу­рэр, арышъ, чIанэн щыIэжьэп.
СМЕРШ-м хэтхэм оперативнэ IофшIэн закъоп агъэцакIэщтыгъэр, заоми хэла­жьэщтыгъэх: атакэм кIощтыгъэх, командирыр зыфэхыкIэ, подразделениехэм пэщэныгъэ адызэрахьэу бэрэ къыхэкIыщтыгъэ, къадзыхьагъэхэ зыхъукIэ, а чIыпIэм яцIыфхэр къыращыжьыщтыгъэх. Ахэр IэкIоцIыдзэхэм ягъусэхэу советскэ лъэпкъым шъэфэу къебэныхэ­рэм — «мэз зэшхэм», ОУН-м (украин националистхэм яорганизацие, Уры­сыем щадэрэп), УПА-м (зыкъэзыIэтырэ украиныдзэм, Урысыем щадэрэп), нэмыкI организациехэм язэхэпIытIэн зэшIозыхыхэрэм ахэтыгъэх.
Джа охътэ дэдэм мыхэм нэмыкI Iоф­тхьабзэхэри агъэцэкIэн фаеу хъущты­гъэ: гъэрэу аубытыгъэ дзэкIолIхэм апыупчIыхьанхэр, кIэзыIэжьыгъэхэм, гъэбы­лъыгъэу дзэхэм пэщэныгъэ адызехьэгъэнымкIэ укъоныгъэхэм афэгъэхьыгъэ зэхэфынхэр ашIынхэр, IэнатIэ зыIыгъ нэбгырэ шъхьафхэм теурыкIуагъэ къахафэу яIофшIэн зэрагъэцэкIагъэм ыпкъ къикIэу игъом щэ-гынхэр, шхыныгъохэр, медицинэ Iэмэ-псымэхэр къарамыгъэо­лIагъэхэмэ, ащ изэхэфын.
СМЕРШ-м Iоф зыдишIэщтыгъэхэм джащ фэдэу ащыщ дзэкIолI гъэрхэм ялъыхъунрэ якъыхэхынрэ, советскэ цIыфхэм ащыщхэу къэралыгъом къи­хьажьыгъэхэм къэралыгъо уплъэкIунхэр яшIылIэгъэнхэр. Мыхэм яIофшIэн зэрэзэшIуахырэм ишIуагъэкIэ гитлеровскэ хэушъхьафыкIыгъэ къулыкъухэм якъэбаругъоекIо мин заулэ къыхагъэщыгъ, укIэкIо ыкIи фашистхэм адезыгъэштэрэ минипшI пчъагъэ къычIагъэщыгъ, советскэ цIыф миллионым тамыгъэу «лъэпкъым ипый» зыфиIорэр атырахыжьыгъ. Дзэ Плъыжьым ыкIи ащ иIэпэчIэгъэнэ частхэм гъэрэу щытыгъэ дзэкIолI миллион 1,23-рэ ахагъэхьажьыгъ.

Ау СМЕРШ-м иIофхэр къыдэмыхъу­хэуи къыхэкIыщтыгъэ. Ахэм анахь ­шъхьаIэу алъытэрэр дзэм игенералэу Николай Ватутиныр зэрэхэкIодагъэр ары. 1944-рэ илъэсым имэзае и 29-м машинитIумэ арыс гъусэхэр иIэхэу я 60-рэ дзэр зыдэщыIэм ежьагъ зичэзыу операциер зэрагъэхьазырырэр ыуплъэ­кIунэу. Къоджэ псэупIэхэм ащыщ ащ къыщежэщтыгъэ зыкъэзы­Iэтырэ украиныдзэм ипэтIысыгъэ дзэкIолI куп (УПА, экстремист организациеу Урысыем щамыдэрэр).
Генералэу Ватутиныр иофицерхэр игъусэхэу зэо-банэм хэлэжьагъ, ау ыко къауIи, бэ темышIэу ыпсэ ытыгъ.
СМЕРШ-м хэтхэм якъулыкъу щынэгъо дэдагъ. Ар зыфэдагъэр къыбгурыIоным пае зы къэбар ущыгъозэн фае: гурытымкIэ опе­ративникым икъулыкъу зэрихьыщтыгъэр мэзищ. А уахътэр зыте­шIэкIэ агентыр хэ­кIыжьыщтыгъэ е къызэрауIагъэм, е зэраукIыгъэм апкъ къикIэу.
Зэо илъэсхэм контрразведчик­хэм пыим икъэбаругъоекIо мин 30 фэдизмэ, диверсант 3500-м ыкIи террорист 6000-м нахьыбэмэ яягъэ къарамыгъэгъэ­кIон алъэкIыгъ. Пыим ичIыналъэ, иразведывательнэ къулыкъухэм яIоф къырарамыгъэхьыжьэу, агент 3000 фэдизмэ Iоф щашIэщтыгъэ. Заом ыкIи хэу­шъхьафыкIыгъэ пшъэрылъхэр агъэца­кIэхэзэ дзэ контрразведчик 6000 хэкIодагъ. Белоруссиер шъхьафит ашIыжьы зэхъум контрразведчик 236-рэ хэкIодагъ ыкIи 136-р зыдэхъугъэр амышIэу кIо­дыгъэх.
СМЕРШ-м иIофышIэхэм яаужырэ дзэ пшъэрылъхэр зыщагъэцэкIагъэхэр Советскэ-япон заор ары. 1945-рэ илъэсым ишышъхьэIу-Iоныгъо мазэхэм контр­разведчикхэр щыхэлэжьагъэх Маньч­журием Квантунскэ дзэм изэхэкъутэн. Япон хэушъхьафыкIыгъэ къулыкъухэр зычIэт унэхэр ыкIи шъэф тхылъхэу ащ ясейфхэм адэлъхэр арых анаIэ иты­гъэхэр. Ащ къагъотыгъэхэм яшIуагъэкIэ японцэхэм якъэбаругъоекIуабэ ыкIи яIумэтыбэ къыхагъэщыгъ. 1945-рэ илъэ­сым иIоныгъо ыкIэм ехъулIэу дзэ
контрразведчикхэм японыдзэ пшъэ­рылъхэр зыгъэцакIэхэу Маньчжурием официальнэу Iоф щызышIэщтыгъэ 317-рэ, якъэбаругъоекIо 349-рэ, япон жандармерием Iут 569-рэ, совет ха-
бзэм пэшIуекIорэ организациехэм чанэу ащылажьэхэрэмрэ япащэхэмрэ 380-рэ хъоу, Хэгъэгум икъумали 172-рэ къаубытыгъэх.
1946-рэ илъэсым СМЕРШ-м иконтрразведкэ щыIэжьыгъэп — ащ хэтыгъэхэр СССР-м къэралыгъо щынэгъончъэнымкIэ и МинистерствакIэ (МГБ) ия 3-рэ гъэIорышIапIэ хэхьажьыгъэх. Ау непэ Урысыем а зыфэдэ къэмыхъугъэ организациер джыри зэ агу къыщагъэкIыжьыгъ. 2023-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 9-м Донецкэ народнэ Республикэм ипащэ ипшъэрылъхэр охътэ гъэнэфагъэкIэ зыгъэ­цэкIэрэ Ян Гагиным гупшысэ къыри­IотыкIыгъ Хэгъэгу зэошхом илъэхъан щыIэгъэ дзэ контрразведкэр тимафэхэм адиштэу зэтегъэуцожьыгъэнэу.
Нахьыжьми, нахь кIасэми, ар хъун ылъэкIыщт.
ХэушъхьафыкIыгъэ, структурэ шъхьаф фэдэу дзэ контрразведкэм итарихъ кIакоу, ау щытхъу зыпылъыр ухыгъэ хъугъэ. Ау ежь дзэ контрразведкэм иIофшIэн зы мафэкIи щызэпыурэп мамырныгъэ щыIакIэми.