Архитектурнэ ыкIи тарихъ саугъэт анахьыжъэу Мыекъуапэ дэтхэм язэу мэшIогъэкIосэ къулыкъоу N 1-м ичыжьэплъапIэу «каланча» зыфаIоу къэлэ гупчэм итыр загъэпсыгъэр илъэси 125-рэ мэхъу.

1900-рэ илъэсым ар агъэуцугъагъ. Непэ псэуалъэр зытет урамэу Первомайскэм ащ дэжьым ыцIагъэр Соборная. Ащ ыпашъхьэ итыгъэ чырыстан чылысыр зызэхакъутэм, я 70-рэ илъэсхэм анэс, мэшIогъэкIосэ къулыкъум ичыжьэплъапIэ псэолъэ анахь лъагэу къалэм дэтыгъ.
Апэрэ мэшIогъэкIосэ купыр 1871-рэ илъэсым Мыекъуапэ щызэхащэгъагъ. Ащ нэбгырэ 13 хэтыгъ, шы 18 яIагъ. «БэдзэрыпIэжъкIэ» заджэхэрэ къэлэ Iахьым дэжь ялэжьапIэ щытыгъ. Нэужым, 1900-рэ илъэсым, чыжьэплъэпIэ лъэгэшхор зыхэт псэуалъэр зафагъэуцум, ащ кощыжьыгъагъэх ыкIи непэ къызнэсыгъэм щэлажьэх. Тарихъ мэхьанэ зиIэ архитектурнэ саугъэтэу бэрэ тызблэкIырэм ыкIоцI сигъэлъэгъугъ ыкIи икъэ­бар гъэшIэгъон къысфиIотагъ ошIэ-дэмышIэ IофхэмкIэ АР-м игъэIорышIапIэ иветеранхэм я Совет итхьаматэу, зыгъэпсэфыгъом щыIэ полковникэу Константин Дударевым.
— ЧыжьэплъапIэм ищыпэтеплъэ илъэс зэкIэлъыкIохэм зэхъокIыныгъэшхо фэхъугъэп, «Каланча» зыфатIорэм ышъхьэ­шыгу зэрэбгъагъэр нэ­мыкI. ЫпэкIэ шъхьан­гъуп­чъэ цIыкIу­хэр бгъу пстэумкIи хэтыгъэх. Ащ фэшъхьафэу, ежь мэшIо­гъэкIуа­сэхэр къызчIэкIыщтыгъэхэ унэ­хэр нахьыбэ ашIыгъэх, псэуалъэм ызыбгъукIэ ятIонэрэ къатыр иIэ хъугъэ, — еIо ащ.

ЧыжьэплъапIэр бэшIагъэу IофшIэнымкIэ агъэфедэжьырэп. Ипчъэ егъэтыгъэу аIыгъ, сыда пIомэ щынэгъончъэп. Ау сэ Константин Дударевым къысфыIуихыгъ ыкIи сыригъусэу сыдэкIоягъ. ЕтIэ дэкIоепIэ бгъу­зэу удэзыщаерэм къыщегъэжьагъэу плъэгъурэр зэкIэ блэкIыгъэм инэпэеплъ: пхъэ дэкIояпIэ­хэр, ахэм ателъ сапэр, чырбыщ дэпкъхэр, пчъэпкъ­хэр, мэшIогъэкIосэ шъуашэхэм ягъэ­тIылъы­пIэхэр. Я 60-рэ илъэсхэм ыкIэхэм ежь чыжьэплъапIэм машIом зыкъызыщештэм ныкъо­стафэ хъугъэгъэ бгыкъу­хэр, джэхашъохэр джы къызнэсыгъэм а хъугъэ-шIагъэм ибзэмыIу шыхьатхэу щыолъэгъух.
— 1969-рэ илъэсым мэзаем кIэпсэшI хъызмэтшIапIэм машIом зыкъызыщиштагъэм тефэу, мыщи лыгъэр къыщызэкIэблэгъагъ. МэшIогъэкIуасэхэм яшъуашэхэр нахь псынкIэу чъэпхъыжьынхэм пае апэрэ къатым чIагъэуцогъэгъэ хьакум щыгъынхэм язырэр тефи, машIом зыкъыштэгъагъ. Джащ къыщегъэжьагъэу стафэ хъугъэ бгыкъухэр, дэкIояпIэхэр, джэхашъохэр зэблэтхъугъэхэп, — къысфиIотагъ Константин Дударевым.

ЧыжьэплъапIэр урыс классицизмэм ишъуашэ илъэу шIыгъэ, Мыекъуапэ иижъырэ теплъэ къэзыгъэпсырэмэ ащыщ. Илъэгагъэ къатитф хъурэ унэм фэдиз. Идэпкъхэр пасэм зэрашIыщтыгъэм фэдэу Iужъух, чырбыщ сатыр заулэ мэхъу. Апэрэ ыкIи ятIонэрэ къатхэр ягъэпсыкIэкIэ плIэнэбзых, адрэхэр «восмигранник» зыфаIорэм фэдэу зэтелъхьагъэх. Ышъхьагъырэ дэдэм узынэсыкIэ икIыпIэ иI, ау зэрэмыщынэгъончъэм къыхэкIэу ар непэ гъэпытагъэ. Ау пасэм, ипшъэ­рылъ ыгъэцакIэ зэхъум, къулыкъу зыхьырэ мэшIогъэкIуасэм чыжьэплъапIэр хъураеу къыкIухьэщтыгъ.

— НэмыкI къалэхэм, гущыIэм пае Волгоград, 1960-рэ илъэсхэм анэс мэшIогъэкIуасэхэм чыжьэплъапIэхэм къулыкъу ащахьыщтыгъ. МыекъуапэкIэ теубытагъэу уахътэр къэсIошъущтэп. 1976-рэ илъэсым мыщ сыкъызэкIом ащ фэдэ щыIэжьыгъэп, ау адырэ къалэхэм афэдагъэу къыс­шIошIы. Чэщ зымафэм къы­кIоцI къалэм ылъэныкъо пстэури мэшIогъэкIуасэхэм къаплъыхьэщтыгъ. Зы чIыпIэм машIо къыщыхъугъэмэ, Iугъо къы­лъэсыгъэмэ къалъэгъу­щтыгъ. Лыгъэр къызэкIугъэр зыдэгъэзэгъэ лъэныкъор чыжьэплъапIэм тетым къыIонымкIэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэр ыгъэфедэщтыгъэх. ГущыIэм пае, зы хъураер къыгъэлъэгъуагъэмэ, къо­кIыпIэмкIэ машIо, тIумэ — къохьапIэмкIэ. Джащ фэдэу чыжьэплъапIэм тетым ылъэ­гъурэр къариIощтыгъ, къэгъэ­нэжьакIохэм лъэтемытэу за­гъэхьазырыти дэкIыщтыгъэх, — тыщигъэгъозагъ къулыкъум иветеран.
КъэIогъэн фае, 1960-рэ илъэсым нэс мэшIогъэкIосэ къулыкъу зыщыгъэпсыгъа­гъэр Мыекъопэ закъу. Мы чыжьэплъапIэр зыхэт унэм щылажьэщтыгъэр ары къа­лэ­ми дэтыгъэр. Ащ ыуж къулыкъум зырагъэушъомбгъоу рагъажьэшъ, фэшъхьаф частьхэр зэхащэх, районхэм къащызэIуа­хых. Адыгэ хэкум имэшIогъэкIосэ къулыкъу итарихъ фэгъэхьыгъэ къэгъэлъэгъуапIэ чыжьэплъапIэр зыхэт унэм непэ щыгъэпсыгъ. Ар зигукъэкIыр экскурсие гъэшIэгъоныр сфызэхэзыщэгъэ Константин Дударевыр ары. 2018-рэ илъэсым советскэ мэшIогъэкIосэ къулыкъур зызэхащагъэр илъэси 100 зэрэхъурэм ипэгъокIэу ар къызэIуахыгъагъ. Пкъыгъоу, тхыгъэу, сурэтэу чIэлъыр зэкIэ ежь ышъхьэкIэ зэригъэуIугъэх ыкIи унэм щызэригъэзэфагъэх. Ащ игъэбаин мыпшъыжьэу непи дэлажьэ. Константин Дударевыр мэшIогъэкIосэ къулыкъум илъэс 40-м ехъурэ щылэжьагъ. Анахь IофшIэкIо къызэрыкIом къыщегъэжьа­гъэу IэнэтIэ инхэм анэсыгъ. Львов имэшIогъэкIосэ-техническэ еджапIэ къыухыгъ. Волгоград щылэжьагъэу я 70-рэ илъэсхэм ыкIэм Мыекъуапэ къэкIожьыгъ ыкIи ащ нахьыбэрэ чIыпIэр ыхъожьы­гъэп. АР-м ошIэ-дэмышIэ IофхэмкIэ иминистрэ иапэрэ гуадзэу зыгъэпсэфыгъом кIуагъэ.
АМ: Сыдэущтэу сэнэхьатыр къыхэпхынэу хъугъа?
— Ар щхэны, ау ары зэрэхъу­гъэр: дзэ еджапIэм сызычIэмыфэм мэшIогъэкIуасэм ылъэныкъокIэ зызгъэзагъ ыкIи са­штагъ. СырыкIэгъожьырэп, сишъыпкъагъэ хэлъэу сылэ­жьагъ.
Непэ Константин Дударевым къулыкъушIэгъухэр игъусэхэу Мыекъуапэ иархитектурнэ ыкIи итарихъ саугъэтэу мэшIогъэкIосэ къулыкъоу N 1-м илэжьапIэ ыныбжь илъэси 125-рэ зэрэхъурэмрэ Советскэ мэшIогъэкIосэ къулыкъур зызэхащагъэмрэ ямафэ зэдыхагъэунэфыкIы. МэфэкIым къыдыхэлъытагъэу Iэнэ хъурае зэхащэщт, зифэшъуашэхэм щытхъу тхылъхэр аратыщтых.
Анцокъо Ирин.