Кавказым заоу щыкIуагъэр, 1942-рэ илъэсым ибэдзэ­огъу мазэ къыщыублагъэу 1943-м ичъэпыогъу мазэ нэс, Хэгъэгу зэошхом ихъугъэ-шIэгъэ анахь шъхьаIэхэм ащыщ.

Ащ зэпэуцужьырэ лъэныкъуитIумкIи мэхьанэшхо иIагъ, сыда зыпIокIэ шъо­лъырыр зыIэкIэлъыщтхэм амал къаритыщтыгъэ чIыдэгъэ къычIэщыпIэхэмрэ Кавказ къушъхьэтх ШъхьаIэм истратегическэ зэпырыкIыпIэхэмрэ якIолIэнхэу. УшэтакIохэм анаIэ зытырамыгъэтэу бэрэ къанэхэрэм ащыщ IэкIоцI IофхэмкIэ Народнэ комиссариатым (НКВД-м) идзэхэм а бэнэныгъэм яIахьэу хэлъыр. Мы IофшIагъэр зыфэгъэхьыгъэр а кIуа­чIэхэм Кавказым щы­кIогъэ зэутэкIы­ныгъэм яIахьэу хэлъым изэхэфынрэ стратегическэ мэхьанэу ахэм яIэм, зэ­рэзекIуагъэхэмкIэ щысэхэм язэгъэшIэнрэ уасэ ятыгъэныр ары.
1942-рэ илъэсым игъэмафэ ехъу­лIэу Дзэ Плъыжьым иIоф дэи дэдагъ: нэмыцыдзэхэр Волгэ екIуалIэщтыгъэх ыкIи Кавказ шъолъырым къихьанхэм ищы­нагъо щыIагъ. Кавказ ыубытыгъагъэмэ, Германием Советскэ Союзым ичIыдэгъэ къэкIуапIэхэр къыIэкIахьэщтыгъэх ыкIи зэпэуцужьым илъэхъан ащ ар нахь лъэш ышIыщтыгъэ. Iофыр къэзыгъэкъиныщтыгъэр къушъхьэ зэпыры­кIыпIэхэр зэрэбэр ары, ахэмкIэ пыир КавказкIыбым, нэ­ужым КъокIыпIэ Благъэм арыхьэшъущтыгъ. Рельефыр зэрэ­къинымрэ шъо­лъырым мэхьанэшхо зэриIэмрэ къыдалъытэзэ, Дзэ Плъыжьым ипащэхэм зэхэщэгъэ куп зэфэшъхьафхэр къыращалIэщтыгъэх, НКВД-м ичастьхэри ахэм ащыщых.
НКВД-м идзэхэр хэушъхьафыкIыгъэ подразделениеу, къэралыгъо гъунап­къэхэм якъэгъэгъунэн, шъэфзэщыгъа­къохэм ябэныгъэным ыкIи IэкIоцI хабзэм икъэухъумэн атегъэпсыхьагъэу щытыгъ. НКВД-м идзэхэм япшъэрылъхэр мыщ фэдагъэх:

1. Мэхьанэшхо зиIэ псэуалъэхэм якъэ­гъэгъунэн: къыдэгъэкIыжьын хъыз­мэтшIапIэхэр, лъэмыджхэр, мэшIоку­гъогу зэхэкIыпIэхэр, нэмыкI стратегическэ псэуалъэхэу пыир зытебэнэн ылъэкIыщтхэр къэухъумэгъэнхэр.
2. Зипшъэрылъ зымыгъэцакIэу хэхьа­жьыгъэхэм ябэныгъэныр: советскэ
   дзэ­хэр зэкIакIохэ зыхъукIэ анахьэу анаIэ зытырагъэтыщтыгъэр дзэкIолIхэмрэ чIыпIэрысхэмрэ кIямыгъэIэжьыныр, егъэлыягъэу мыгъэщынэгъэнхэр.
3. Разведкэмрэ контрразведкэмрэ: пыим икъэбарлъыхъухэу къэралыгъом исхэм якъыхэгъэщынрэ ягъэкIодынрэ НКВД-м идзэхэр чанэу апылъыгъэх.
4. ЦIыфхэмрэ уасэ зиIэ пкъыгъохэмрэ ухъумэгъэнхэм пае Iущыгъэнхэр: чIыпIэ хэбзэ къулыкъухэм ягъусэхэу НКВД-м идзэхэр мамыр цIыфхэмрэ къыдэгъэ­кIыжьын псэуалъэхэмрэ къэралыгъом икуупIэ ищэгъэнхэм Iоф дашIэщтыгъэ.
5. Общественнэ рэхьатныгъэр зэщымыгъэкъогъэныр: мэхьанэшхо иIагъ хъункIэныр, тыгъоныр ыкIи нэмыкI хэбзэукъоныгъэхэу шъолъырым изыпкъитыныгъэ зэщызыгъэкъошъущтхэр къэмыгъэхъу­гъэнхэм.
   

Кавказым ишъхьафитыныгъэ икъэухъу­мэн тегъэпсыхьэгъэ бэнэным ехъулIэу гъунэпкъэ къэухъумэн отрядхэр, IэкIоцIыдзэхэр ыкIи куп псынкIэ шъхьафхэр къулыкъум хэтыгъэх. Къыхэгъэщыгъэн фае, къэралыгъо IэкIоцI хабзэр къэу­хъу­мэгъэныр НКВД-м идзэхэм япшъэ­рылъ шъхьэIагъэми, дзэ Iофтхьабзэхэм ахэлэжьэнхэми ахэр афагъэхьазырыгъэхэу щытыгъэх.

Кавказым икъэухъумэн НКВД-м идзэ­хэр хэгъэлэжьэгъэнхэм стратегическэ мэ­хьэнэ заулэ иIагъ. АпэрэмкIэ, яухьазырыныгъэ ыкIи IофшIэкIэ амалэу аIэ­кIэлъым яшIуагъэкIэ ахэм, лъэсыдзэхэм ягъэпшагъэмэ, къушъхьэлъэ чIыпIэхэм шIуагъэ къытэу къулыкъу ащахьын алъэ­кIыщтыгъ. ЯтIонэрэмкIэ, дэгъоу зэгъэпэшыгъэ пограничнэ отрядхэр зэряIэхэм ишIуагъэкIэ пыим къэралыгъо гъунапкъэм къызэпырыкIынэу, къушъхьэлъэ зэ­пырыкIыпIэхэр ыгъэфедэнхэу зыри­хъухьэкIэ, псынкIэу пэшIуекIонхэ алъэ­кIыщтыгъ. Аужыпкъэм, НКВД-м идзэхэм щынэгъончъэнымкIэ яIэкIоцI къулыкъу чIыпIэрысхэм кIаIэжьыныр е зэщыгъэ­къоныгъэхэр ашIынхэр къадагъэхъу­щтыгъэп, ари зэуапIэм Iофхэр щыкIэкIынхэм фэIорышIэщтыгъ.

НКВД-м идзэхэр зэрагъэфедэщт шIыкIэхэр къыхахыщтыгъэ ашIэн фаем елъытыгъэу. ГущыIэм пае, гъунапкъэр къэзыухъумэщтыгъэ отрядхэм ахэтхэр IухьапIэм щылъыхъощтыгъэх пыим иразведчикхэр ыкIи идиверсантхэр къыхагъэщыхэзэ, ахэр агъэкIодыхэзэ. IэкIоцIыдзэхэр агъэфедэщтыгъэх инфраструктурэм иобъектхэу мэхьанэшхо зиIэхэм, лъэмыджхэм, гъогухэм, чIычIэгъ чIэкIыпIэхэм, якъэгъэгъунэнкIэ. Ащ нэмы­цыдзэхэм якъакIо нахь къин ышIы­щтыгъ. Оперативнэ куп шъхьафхэм пыим изэо­кIыб Iоф щашIэщтыгъэ макъэ зэрэзэрагъэIужьырэ, ящыкIэгъэ пкъыгъохэр зэрарагъэгъотырэ амалхэр зэщагъа­къохэзэ.
НКВД-м идзэхэм ягъэфедэн шIуагъэ къызэрихьыщтыгъэмкIэ анахь зэлъашIэрэ щысэ хъугъэ зэпырыкIыпIэу Марухскэм икъэухъумэн я 10-рэ пограничнэ полкыр зэрэхэлэжьагъэр. Хы ШIуцIэм екIурэ гъогум ичIыпIэ шъхьаIэу а зэпырыкIыпIэр щытыгъ ыкIи ар къызIэкIагъэхьэгъагъэмэ, советскэ зыкъэухъумэжьын линиехэр нэмыцыдзэхэм къаухьанхэ алъэкIы­щтыгъэ. Пограничникхэм зэрахьэгъэ Iо­фым ишIуагъэкIэ пыир бэп зэрэлъыкIо­тэ­шъугъэр, нэужым ар къызэтырагъэуцуагъ. НэмыкI щысэр — операциеу «Шыблэ» зыцIэу 1942-рэ илъэсым иIоныгъо рагъэкIокIыгъэу НКВД-м идзэхэр Дзэ Плъыжьым ичастьхэм ягъусэхэу нэмыц альпийскэ щэрыуакIохэм якупы­шхоу зэпырыкIыпIэу Санчаро зыштэнэу ежьэгъагъэхэр зыщызэхакъутагъэр ары.
Кавказым ишъхьафитыныгъэ фэбэнэгъэным НКВД-м идзэхэм яIахьэу хэ­лъыр зэфэпхьысыжь хъумэ, ар зэрэиныгъэр къыхэбгъэщын плъэкIыщт. Нэмыцыдзэхэр къызэрихьэщтыгъэхэр къызэтеIэжэгъэнымкIэ, анахьэу къушъхьэлъэ чIыпIэхэм, ахэм мэхьанэшхо яIагъ.
Джащ фэдэу НКВД-м идзэхэм акIуачIэ зэрэрахьылIагъэм ишIуагъэкIэ дивер­сие ин пчъагъэ къамыгъэхъун, шпион ыкIи къумалыбэ къаубытын, уасэ зиIэ мылъкурэ оборудованиерэ щынэгъо чIыпIэм ращын алъэкIыгъ. Ар афэIорышIагъ шъолъырым изыкъэухъумэжьын гъэпытэгъэным ыкIи Кавказ икъэухъумэн хэлэ­жьэрэ кIуачIэхэр шIуагъэ къытэу гъэ­зе­кIогъэнхэм.
Нафэу зэрэщытымкIэ, НКВД-м идзэ­хэм Кавказым икъэухъумэн яIахьышхо хэлъ ыкIи зэпстэумкIи нэмыц-фашист теха­кIохэм ябэныгъэнымкIэ мэхьэнэ шъхьаIэ зиIагъэхэм ащыщыгъэх.