Мэлылъфэгъум и 11-р нэмыц гъэр IыгъыпIэхэм адэсыгъэхэр шъхьафит зашIыжьыгъэхэ маф. 1945-рэ илъэсым, непэ фэдэ мафэм, Бухенвальд зы­къызщаIэтыгъэм ар тефэ. ПстэумкIи, Хэгъэгу зэошхор окIофэ, гъэр IыгъыпIэ мин 14-р фашистхэм агъэпсыгъагъ.

Ахэм нэбгырэ миллион 18-м нахьыбэ ащаIыгъыгъэу къалъытэ. Пчъагъэм щыщэу миллион 11-р аукIыгъагъэх. Нэбгырэ миллионитфыр СССР-м ицIыфыгъэх. Ятфэнэрэ гъэр пэпчъ сабый цIыкIугъ. Нэмыц гъэр IыгъыпIэхэм Адыгэ хэкум щыщхэри жъугъэу адэфэгъагъэх. Къэзыгъэзэжьыгъэхэр щыIэхэми, нахьыбэр къадэкIыжьышъугъэп.
Ахэм ащыщхэм якъэбархэр АР-м и Лъэпкъ музей ихъарзынэщ хэлъых ыкIи непэрэ нэкIубгъом игъэхьазырынкIэ ащ иIофышIэу Нелли Нагиевар IэпыIэгъу къытфэхъугъ. ГущыIэм пае, ащ къытIэ­кIигъэхьэгъэ къэбарымкIэ, Цуамэкъо Хьадж-Айтэч гъэр IыгъыпIэм щыфэхыгъэхэм ащыщ. Ар я 3-рэ ранг зиIэ дзэ врачыгъ. Я 80-рэ шхончэо дивизием ия 32-рэ хэушъхьафыкIыгъэ медицинэ дзэ къулыкъум ихирургыщтыгъ. 1941-рэ илъэ­сым, тыгъэгъазэм Цуамэкъор зыхэт отрядым Ленинград зэуапIэм зэпэуцужь лъэшхэр щыриIагъэх. ДзэкIолIхэм яна­хьыбэр гъаблэм илIыкIыщтыгъ, пыим зэрезэощтхэ Iэмэ-псымэхэри икъоу яIагъэхэп. Ащ дэжьым Хьадж-Айтэч пыим гъэрэу ыштэнэу мэхъу ыкIи гъэр IыгъыпIэу «Гросс-Лазарет N 301» зыфиIорэм дэфэ. Иаужырэ илъэситIу ащ щигъэкIуагъ. А уахътэм къыкIоцI гъогогъу пчъагъэрэ ышъхьэ рехьыжьэжьы, ау къыдэкIыжьыныр фызэшIокIыгъэп. 1943-рэ илъэсым зичэзыу кIэIэжьыгъор зэрэзэхищагъэм пае къалэу Славута (Украинэм) щаукIыгъ.
Гъэр IыгъыпIэу «Гросс-Лазарет N 301» зыфиIорэм нэбгырэ мин 15 — 18 щаIыгъыгъ. Илъэсищым, 1941 — 1944-м, цIыф мини 150-рэ (мафэм нэбгырэ 200) щаукIыгъ. Гъэрхэм кIаIэжьыным пае гъэбылъыгъэкIэ чIырыкIо лъагъохэр атIыщтыгъэх. Къазгъырхэр, пIэ­кIорхэм къахахыгъэ гъучIхэр агъэфедэщтыгъэх. ЧIыгоу къыратIыкIырэр дзыо­хэмкIэ, къэмланхэмкIэ агъэкощыщтыгъ. Макъэ апымыIукIыным фэшI шъокIэ адыхьэщтыгъэх. Нэбгырищ-тфэу Iоф ашIэ­щтыгъ. Цуамэкъом апэрэу кIи­Iэ­жьынэу зежьэм гъогу ныкъом щымэ­хыгъагъ, къаубытынэу хъугъэ. Нэбгырэ 50-мэ ашъхьэ дахыжьыныр афызэшIо­кIыгъагъ. Ахэр партизанхэм ахэхьажьыщтыгъэх. 1944-рэ илъэсым гъэмафэм гъэр IыгъыпIэр Советскэ дзэмэ шъхьафит ашIыжьыгъагъ. Ащ дэжьым гъэрэу къы­дэнэжьыгъагъэр нэбгырэ 500 ныIэп. Цуамэкъо Хьадж-Айтэч ар къылъэгъу­жьыгъэп.

АР-м и Лъэпкъ музей ихъарзынэщ урысыбзэкIэ тхыгъэ усэ гъэшIэгъон хэлъ. Ащ щыщ пычыгъу:
Что случилось с моею судьбою?
Кто меня, молодую, спасет?
Разве думала быть я рабою
У проклятых немецких господ?
Мы усэр 1945-рэ илъэсым нэмыцхэм ягъэр IыгъыпIэщтыгъэу Германием итыгъэм Шэуджэн районым ипсэупIэ Черны­шевым щыщ Любовь Немковам (Друзьякинам) къыщигъотыгъагъ. Заом илъэхъан ар дзэ сымэджэщым щылажьэ­щтыгъ. ТекIоныгъэм Германием щыпэгъокIыгъ. Гъэр IыгъыпIэщтыгъэу къалэу Рюдерсдорф дэтыгъэм щаIыгъыгъэхэм япсауныгъэ изэтегъэуцожьын Iоф да­шIэнэу ащэгъагъэх. Ащ дэжьым Советскэ Союзым ицIыфхэр зэрысыгъэхэ унэхэм ащыщ ипIэлъапэ усэр къычIихыгъагъ. Ащ щаIыгъыгъэ горэм ар ытхыгъагъа, хьауми тыратхыкIызэ зэфагъэ­хьыжьыщтыгъа? Нафэп. Ары нахь мы­шIэми, цIыфхэм агу ихъыкIыщтыгъэр гурыIуагъэ хъунымкIэ ар зы шыхьат.
Ежь Любовь Немковар шэкIогъум и 11-м 1923-рэ илъэсым Шэуджэн районым къыщыхъугъ. Илъэсий еджэгъур къызеу­хым, Таганрог Iоф ышIэнэу кIогъагъэ. Сталиным ыцIэ зыхьырэ заводым щылажьэщтыгъ. Ежь ишIоигъоныгъэкIэ санитаркэу зэуапIэм Iухьагъ. Къалэу Тула исымэджэщ Iоф щишIагъ, зэуапIэм къыщауIэхэрэр къыIуищыжьыщтыгъэх. 1946-рэ илъэсым Германием щыIэзэ унагъо ехьэ. Ащ ыуж Урал щэпсэу. 1966-рэ илъэсым ишъхьэгъусэ дунаим зехыжьым, Мыекъуапэ къыгъэзэжьи щыпсэугъ. 2018-м дунаим ехыжьыгъ. Хэгъэгу зэошхом иорденэу я 2-рэ шъуа­шэ зиIэр, бгъэхалъхьэу «ТекIоныгъэм пай» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх.
Анцокъо Ирин.