Адыгэ литературэм ибаиныгъэ хэзыгъахъорэр, апэрэмкIэ, адыгэ тхакIохэр ары, ащ ыуж — Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэу ахэм атхыгъэ усэхэр, рассказхэр, повестьхэр, романхэр зыдэхьэрэ тхылъхэр къыдэзыгъэкIырэр. Илъэс 97-рэ хъугъэшъ а пшъэдэкIыжьышхо зыпылъ IофшIэныр республикэ тхылъ тедзапIэм фызэшIокIы. Зы илъэсым тхылъэу къыхаутырэр зыфэдизыр, Iофхэм язытет къедгъэIотагъ ащ ипащэу Къуикъо Шыхьамбый.

— Шыхьамбый, тедзапIэм иIофыр тхылъхэр къыхиутынхэр ары. Сыд фэдиз тхылъа зы илъэ­сым къыдэжъугъэкIырэр ыкIи хэта ахэм яавторхэр?
— Зы илъэсым тхылъ 20-м къыщыублагъэу 25-м нэс къыдэтэгъэкIы, щэкIым кIэдгъахьэуи мэхъу. Аукцион шIыкIэкIэ бюджет ахъщэр къытфатIупщы, типографиехэр зызэнэкъокъухэрэ ужым. Ахъщэу къэнэжьырэмкIэ планым хэмытхэри илъэсым ыкIэхэм къыдэдгъэкIыжьхэу мэхъу. Мыгъэ къыхэтыутынэу дгъэнэфагъэхэр, апэрэмкIэ, титхэкIо-юбилярхэм яехэр ары. ЗэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ исатыриплI усэхэр зыдэт тхылъхэу ящэнэрэ ыкIи яплIэнэрэ томхэр, ЛIыхэсэ Мухьдинэ ихэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр зыдэхьэгъэ тхылъым иапэрэ том, Цуекъо Юныс итхылъэу яенэрэ томыр, Анатолий Пренкэм прозэкIэ итхыгъэхэр зыдэт тхылъым иапэрэ том ыкIи нэмыкI­хэри къыдэдгъэкIыщтых. Джащ фэд, Унэрэкъо Рае ирассказхэри апэрэу мы­гъэ къыхэтыутыщт.
ЗэкIэмкIи тхылъ тIокI дгъэнэфагъэ, ау, къызэрэсIуагъэу, илъэсым ыкIэ нэс къы­хэтыутыщтыр бэкIэ нахьыбэщт, гъэ къэс ары зэрэхъурэр.
Къыхэгъэщыгъэн фае, Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къызщыдахыгъэр илъэс 80 мыгъэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ тхылъ къыдэкIынэу тэгъэхьазыры, ащ иавторыр Иван Бормотовыр ары.
ТитхэкIо нахьыжъхэу къытхэмытыжьхэри тщыгъупшэхэрэп. Къихьащт 2026-рэ илъэсым Нэхэе Руслъан ихэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр зыдэт тхылъыр, ащ къыкIэлъы­кIоу Бэрэтэрэ Хьамидэ, Кощбэе Пщымафэ ятхылъхэр къыдэдгъэкIыжьынхэу тэгъэнафэ.
Къэралыгъо бюджетым къытIупщырэ ахъщэм фэшъхьафэу, лъэкI зиIэхэм ямылъкукIэ тхылъхэр дгъэхьазырхэу мэхъу. ГущыIэм пае, зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Хьанэхъу Руслъан иIофшIэгъэ­шхоу «Адыгэ философиер ыкIи культурэр» зыфиIорэр ащ тетэу къыдэдгъэкIыгъ.
— Шыхьамбый, аужырэ илъэс­хэм тхылъэу къыдэжъугъэ­кIыхэрэмкIэ зэфэхьысыжь пшIымэ, тиадыгэ литературэ хэхъоныгъэхэр ышIыхэу плъы­тэн плъэкIыщта, ыпэкIэ лъэ­кIуата? Мы IофымкIэ уишIошI сшIэнэу сыфэягъ.
— Хахъорэр бэп, макIэу лъэкIуатэ. ЗэIукIэхэм, Iэнэ хъураехэм, литературнэ пчыхьэзэхахьэхэм сахэлажьэ къэс ныбжьыкIэмэ сыкъяджэ атхыгъэхэр къытфахьынхэу, ау ащ фэдэу бэп къахэкIырэр. Арэу щытми, зыцIэ къепIон плъэкIыщтхэр къэхъугъэх: Ацумыжъ Маринэ повестьхэр ыкIи романхэр етхых, дэхэкIаеу зыкъызэIуихыгъ; Шъэфрыкъо Адам адыгабзэкIи урысыбзэкIи дэгъоу матхэ, гугъапIэхэр къетых; Сихъу СултIан ирассказхэр зыдэт тхылъыр къихьащт илъэсым къыдэкIыщт; Дзыбэ Саниет ытхыгъэхэри къыдэдгъэкIэу хъугъэ. БэмышIэу къыхэтыутыгъэхэм ащыщ зэхэубытэгъэ тхы­лъэу авторищмэ ятхыгъэхэр зыдэтхэр: Бзэ­джэжъыкъо Хьабидэт, Тэу Замирэ ыкIи ХьакIэмызэ Сусанэ. Адыгэ пшысэхэм бэ къакIэлъэIурэр, ахэр зыдэт тхылъхэри къыдэдгъэкIыгъэх: КIуращынэ Лейлэрэ Бжьэмыхъу Саниетрэ зэмышъогъухэу, дахэу гъэкIэрэкIагъэхэу пшысэ тхылъ шIагъохэр къадэхъугъэх. Джыри зы тхылъ адыгэ пшысэхэр урысыбзэкIэ тхыгъэу дэтхэу тэгъэхьазыры, 1970-рэ илъэсым Москва къыщыдэкIыгъэгъэ тхылъ, ар дэгъу дэдэу зэгъэфагъэу тхыгъэ, бэмэ къашъхьэпэнэу тэгугъэ.
— Тхылъэу къыдэжъугъэ­кIыхэрэр зэрэшъумыщэхэрэм, ахэр зэрэгъотыгъуаехэм непэ бэ ыгъэгумэкIырэр. Сыда ар зытехъухьэрэр?
— Ары, тхылъэу къыдэдгъэкIыхэрэр тэ тщэнхэ тыфитэп. ХэутынымкIэ Урысыем и Министерствэ тхылъ тедзапIэхэр епхыгъэхэ зэхъум, ащ фэдэ амалхэр тиIагъэх. ДжырэкIэ унэшъо гъэнэфагъэ щыIэп ащ фэдэ фитыныгъэ къытитэу. ГущыIэм пае, культурэ ыкIи гъэсэныгъэ организациехэу бюджет ахъщэкIэ лажьэхэрэм амал яI япродукцие ыпкIэ хэлъэу IуагъэкIынэу, ар къыдэзылъытэрэ хэбзэгъэуцугъэ щыI, ащ тетэу мэпсэух. Тэри къэралыгъо бюджетым джащ фэдэ къабзэу тырэлажьэ, ащ фэдэ IэубытыпIэ дгъотымэ, тщэных, ау джырэкIэ ащ тыфитэп.
— Автормэ ятхылъхэр шIухьафтынэу тхылъеджэхэм аратэу хабзэ. Агу рихьырэ тхакIохэм ятхылъхэм къакIэлъэIух, ау агъотырэп. Сыд фэдэ хэкIыпIа мыщ иIэр?
— Тхылъэу къыдэдгъэкIыхэрэр респуб­ликэм ит псэупIэхэм ятхылъеджапIэхэм атетэгуащэх, ахэм тхылъ пчъагъэу ящыкIагъэмкIэ тиражыр тэгъэнафэ. Тхылъым Iоф дэтэшIэ, хэутыным фэтэгъэхьазыры, ащ ыуж ар типографием етэтышъ, ащ къыщыдагъэкIы. Авторым тхылъыр ыгощынэу е ыщэнэу фаемэ, джыри тираж тедзэ, гущыIэм пае, тхылъипшI е тIокI (нахьыбэми хъущт) ежь иахъщэкIэ типографием къыфыдигъэкIыщт. Ар лъапIэу къыфыдэкIырэп. Тхылъым игъэхьазырынкIэ ыпкIэ ытыжьырэп, а Iофыр хэкIы тэрышъ ар зыгъэцакIэрэр, къыфалъытэрэр типографием ифэIо-фашIэхэм атефэрэр ары. ТхакIом гонорарэу еттырэм щыщ ахъщэмкIэ тхылъэу зыфаем фэдиз къыщэфыжьын ылъэкIыщт.
— Шыхьамбый, гонорарым игугъу къэпшIыгъэшъ, сыоупчIын, сыда ащкIэ Iофхэм язытет?
— ИлъэсищкIэ узэкIэIэбэжьмэ, 2022-рэ илъэсым гонорарэу автормэ яттырэр фэдитIукIэ нахьыбэ хъугъэ. Ащ ыуж итыгъэр, къытфыдэзыхыгъэр зэлъашIэрэ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ ары, лъэшэу ащ тыфэраз. Тафэраз АР-м и ЛIышъхьэ, Правительствэм ипащэхэм. КъэпIон хъу­мэ, КъумпIыл Муратэ лъэшэу егъэгумэкIы адыгабзэм, адыгэ литературэм язытет, а лъэныкъохэм хэхъоныгъэ зэраригъэшIыщтым дэлажьэ. Темыр Кавказым ит республикэхэр пштэхэмэ, тэ гонорарэу яттырэм фэдитIу-щыкIэ нахь макI ежьхэм афызэшIокIырэр. А лъэныкъомкIэ тэ тиIофхэр бэкIэ нахь дэгъух. ЕтIани, къэIогъэн фаеу сэлъытэ, тэщ фэдэ тхылъ тедзапIэу, къэралыгъом имылъкукIэ тхакIомэ ятхылъхэр къафыдигъэкIэу, гонорари аритэу мэкIэ дэд хэгъэгум къинагъэр. Адыгэ тхылъ тедзапIэм имэхьанэ тиреспубликэ пащэхэм къызэрагурыIорэм, мылъку къызэрэфыхагъэкIырэм мэхьанэшхо иI.
— Шыхьамбый, тхьауегъэпсэу гущыIэгъу укъызэрэтфэхъу­гъэм­кIэ. ТхылъыкIэхэмкIэ ренэу тхылъеджэхэр жъугъэгушIонхэу шъуфэсэIо!
— Ори тхьауегъэпсэу.
Шъугу къэдгъэкIыжьын, 1928-рэ илъэ­сым ижъоныгъокIэ мазэ и 8-м Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет унашъо ешIы хэку тхылъ тедзапIэу «Адыгейская печать» зыфиIорэр зэхащэнэу. Нэужым ар Краснодар тхылъ тедзапIэм и Адыгэ къутамэ хъугъагъэ, тедзэпIэ-полиграфическэ ыкIи тхылъыщэ объединениеу «Адыгея» зыфиIорэми зы уахътэрэ хэтыгъ, ау Адыгэ Республикэр зызэхащагъэм къыщегъэжьагъэу Адыгэ республикэ тхылътедзапIэ ар хъужьыгъэ.
1925-рэ илъэсым нэс адыгабзэкIэ тхыгъэ тхылъхэр СССР-м хэутынымкIэ и Гупчэу Москва дэтыгъэм къыщыдагъэ­кIыщты­гъэх. А лъэхъаным хэкум джыри иIагъэп типографии, ащ щылэжьэн зылъэ­кIыщт Iофы­шIэхэри. Ау 1925-рэ илъэсым ыкIэхэм адэжь Адыгпромторгым ичIыпIэ типографие шрифтхэр къызыратым, ащ тхылъхэр щагъэхьазырхэу ауб­лагъ, нэ­ужым ахэр Краснодар къыщыдагъэкIы­жьыщтыгъэх. Непэ Адыгэ республикэ тхылъ тедзапIэм адыгабзэкIи урысыбзэкIи тхылъхэр къыщыдэкIых. Ахэр нахьыбэрэмкIэ титхакIомэ атхыгъэхэр зыдэтхэ тхы­лъых.
Адыгэ республикэ тхылътедзапIэр зыщыIэр илъэсишъэм къе­кIуалIэ, а уахътэм къыкIоцI тхэныр езыгъэжьэгъэкIэ, адыгэ тхэкIо пчъагъэмэ яапэрэ тхылъхэр къыщыхаутыгъэх, апэрэ лъэ­бэкъоу литературэм щашIыгъэм ылъапсэу ахэр хъу­гъэх, нэужым адыгэ дунаим щызэлъашIагъэх, тхылъипшI пчъагъэхэр къыдагъэ­кIыгъ. Тхылъ тедзапIэм Iоф ешIэфэ тхылъ миниплIым ехъу къыщыхаутыгъ, ар экземпляр миллиониблым шъхьа­дэкIыгъ.
Дэрбэ Тимур.

Сурэтыр: АР-м итхылъ тедзапI.