Мы уахътэм Урысыем щыпсэу­хэрэм гурытымкIэ илъэс 73-рэ фэдиз къагъашIэмэ, 2030-рэ илъэ­сым ехъулIэу а къэгъэ­лъэ­гъоныр илъэс 78-м нэгъэсыгъэн, нэужым илъэс 80-м шIокIын фаеу Президентэу Владимир Путиным къыгъэнэфагъ.

Адыгэ Республикэм ар зэшIохыгъэ зэрэщыхъущтым ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат лъэплъэ ыкIи ащ къыдыхэлъы­тагъэу шъолъыр программэу «ГъэшIэ кIы­хьэр ыкIи чаным» ипхырыщын ра­гъэжьагъ. Ащ епхыгъэу гъэзетэу ­«Адыгэ макъэми» проектыкIэу «БэгъашIэхэр» зы­фиIорэм икъэгъэхьазырын еублэ. Мыщ къыдыхэлъытагъэу, зыныбжь илъэс 80-м шIокIыгъэхэу республикэм щыпсэухэрэм зэдэгущыIэгъухэр адэтшIыщтых, а ­ныбжь дахэм нэсынхэмкIэ анахьэу анаIэ зытетыгъэр къядгъэIотэщт.
Непэ зигугъу къэтшIыщтыр бэмэ зэлъашIэрэ цIыф. Теуцожь районым икъуа­джэу Аскъэлае щыщ Цэй Ерстэм. Ар РСФСР-м ыкIи АР-м культурэмкIэ яза­служеннэ IофышI, Теуцожь районым ицIыф гъэшIуагъ, пьесабэхэр икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэх. Ерстэм бэмышIэу ыныбжь илъэс 90-рэ зэрэхъугъэр хигъэу­нэфыкIыгъ. Ащ епхыгъэу район ыкIи къоджэ администрациехэм, культурэм ялIыкIохэр зимэфэкIым фэгушIуагъэх. Нэпэеплъ ыкIи ахъщэ шIухьафтынэу ратыгъэхэм ягъусэу анахьэу зыщыгушIу­кIыгъэр юбилейнэ бгъэхалъхьэу «Хэ­гъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къызыщыдахы­гъэр илъэс 80 мэхъу» зыфиIорэр ары.

Лъэхъэнэ зэжъур
Цэй Ерстэм щыIэныгъэ гъогу къин къыкIугъ, ащ дакIоу илъэс зэкIэлъыкIохэм республикэм, ирайон гупсэ хэхъоныгъэ ашIыным мыпшъыжьэу афэлэжьагъ. Адрэ илэгъухэм афэдэу къызхэхъухьэгъэ иса­быигъо-кIэлэгъур хэгъэгумкIи, цIыфхэмкIи къин дэдэу зыщытыгъэ лъэхъаным тефагъ. Хэгъэгу зэошхом итыркъохэр, гъаблэм итхьамыкIагъо зэхэзышIагъэхэм ащыщ. Заор къызежьэм ащ илъэси 6 ныIэп ыныбжьыгъэр, ау нэмыцхэр къуа­джэм къызэрэдэхьэгъагъэхэр дэгъоу къешIэжьы.
— Хьэблашъхьэм тесыгъэ кIэлэцIыкIу­хэм сэ санахьыжъэу зэрэщытым къы­хэкIыкIэ «сырякомандирым» фэдэу зес­щэщтыгъэх. Мафэ горэм апэ ситэу чылэ дэкIыгъомкIэ тынэсыгъэу, ащ дэ­жьым мыжъо гъогу тэрэзи щыIагъэп, быр­сырышхор къахэIукIэу нэмыцхэр машинэхэм арысхэу чылэм къыдэзэращэхэу къэтлъэгъугъ. Метрэ 15 — 20-кIэ псы­хъоу речъэкIырэм тесыгъэ псычэтхэм къызящэрыохэм, тадэжьхэм тыкъэчъэжьыгъ, ащ ыужи тыдагъэкIыжьыгъэп. А лъэхъа­ным чылэм пытэу чIыпIэ щызыубытыгъэ пыим «гохьагъэхэм» унагъохэр къакIу­хьэхэзэ, пчэдыжьыпэм шхынэу къялыгъэхэр атырахыщтыгъэх, былымэу яIэхэр щагухэм адащыщтыгъэх. КъэсэшIэжьы, псыцу, мэлхэр, чэм тиIагъэх. Къаигъэ ташIи псыцур ттырахыгъагъ. Цэй унэгъо закъоу тэры щыпсэущтыгъэр, къыддеIэн щыIагъэп. Сянэшхэр бэу дэсыгъэх шъхьа­ем, зэш 14-р Хэгъэгу заом кIогъагъэх, 10-р хэкIодагъ, 4-мэ къагъэзэжьыгъагъ. Сятэу Аюби апэу дэкIыгъэхэм ахэтыгъ, ащи ыпсэ ыгъэтIылъыгъ, — къыIотагъ Цэй Ерстэм.
Ятэ изэо гъогухэм афэгъэхьыгъэу ышIэрэ къэбарымкIэ къыддэгощэнэу тигущыIэгъу зызфэтэгъазэм, игъэкIотыгъэу къытиIон зэримышIэрэр къыхигъэщыгъ.
Ятэу Аюбэ апэу дэкIыгъэхэм ахэтэу заом ащагъ. Дзэ комиссариатым тхы­лъэу къафаригъэхьыгъэм зэритымкIэ, ар 1944-рэ илъэсым хэкIодагъэу ары. НэмыкI къэбар къатырэп. Ау охътэ гъэ­нэфагъэ тешIагъэу Америкэм къикIыгъэ кIалэ горэм къызэриIотэжьыгъэмкIэ, Аюбэ концлагерым дэлIыхьагъэу ары. КъэбаритIум язэу нахь шъыпкъэр Ерстэм къыIонэу ышIэрэп.
Джаузэ щыIэныгъэр лъыкIуатэщтыгъ, шъэожъыер джэгуным ычIыпIэкIэ унэгъо хъызмэт Iофым кIэуцон фае хъугъэ. Ар ным, шыпхъухэм IэпыIэгъушIоу яIагъ. Гу­рыт еджапIэм зычIахьэми, еджэным зыритынэу хъущтыгъэп, къыхэкIыгъ къы­чIэкIыжьэуи, чIэхьажьэуи. Зыгъэпсэ­фыгъо уахътэм колхозым ихэтэрыкI бригадэ щылажьэщтыгъ, фермэм шкIахъо кIощтыгъ.
Культурэм
зыкъыщигъотыгъ
Ерстэм дзэ къулыкъум зэрэщыIагъэр дэгъоу ыгу къэкIыжьы, а лъэныкъом мэхьанэшхо реты.
— Нэбгырэ 96-рэ фэдиз ныбжьыкIэу тызэхэтыгъэхэм сэщ нахь емыджагъэ ахэтыгъэп, урысыбзэр сIулъыгъэп. Ау нахь сакъыхэIэтыкIыгъэ зышIыгъэ хъугъэ-­шIагъэ къышъуфэсIотэн. Зы мафэ горэм частым дэтыгъэ пилорамыр къути, пхъэм­бгъу заулэ яинагъэкIэ зэтефыгъэ­хэу, зэпыхыгъэн фаеу пшъэрылъ къытфашIыгъ. Ар зышIын къахэкIыгъэп. Сэ ощыр къязгъэхьи, ахэр зэпысыупкIыхэзэ командирым силъэгъугъ, сиIофшIакIэ ыгу рихьыгъ. Ащ ыуж лъэшэу ишIуагъэ къысигъэкIэу ыублагъ ыкIи дзэм сыкъэ­тыфэ, пчыхьэ еджапIэр къысигъэухы­жьыгъ, пхъашIэу, гъогушIэу сыригъэ­джагъ, шахтэм Iоф щысшIэшъунэу курс­хэри сигъэкIугъэх. Джащ тетэу сэ­нэхьат пчъагъэхэм сатегъэпсыхьагъэу дзэ къулыкъум сыкъикIыжьыгъ, — къы­хигъэщыгъ Ерстэм.
ТигущыIэгъу гъогушIхэм ахэхьанэу ыуж итызэ, колхозым икомсомол организацие исекретарэу агъэнафэ, илъэси­пшIым ехъурэ а IэнатIэр ыгъэцэкIагъ. НыбжьыкIэу колхозым Iоф щызышIэхэрэр комсомолым хэщэгъэнхэмкIэ, художест­веннэ самодеятельностым хэхьанхэмкIэ, спортым пылъынхэмкIэ, зэхэщэн-пIу­ныгъэ IофшIэныр гъэлъэшыгъэнымкIэ ыпшъэ ифагъэр бэ.
Ерстэм клубым Iоф щишIэнэу агъэ­кIожьи, ищыIэныгъэ щыщ илъэс пчъа­гъэр культурэм рипхыгъ. Ыгу етыгъэу Iоф зэришIэрэр, клубым лъэшэу ынаIэ зэ­рэтетыр, ащ иIофшIэн лъэныкъо пстэумкIи къэIэтыгъэн зэрэфаер къыдалъыти, Цэир 1961-рэ илъэсым ащ пащэ фа­шIыгъ. Нэужым ар культурэм и Унэ ашIы­жьыгъ, ежьми культурэм епхыгъэ сэнэхьат зэ­ригъэгъотыжьыгъ.
Игъорыгъозэ самодеятельнэ творчест­вэм хигъахъоу драматическэ купхэр щызэхищагъэх. Ахэм апае пьесэ цIыкIу­хэр, сценариехэр ежь ытхыхэу ригъэ­жьагъ, гъусэхэр иIэу ежьми рольхэр къадишIыщтыгъэх. ЦIэ гъэшIуагъэу «На­роднэ театрэр» Теуцожь районымкIэ аскъэлаемэ къафагъэшъошагъ. Тигущы­Iэгъу пьесэ тхыныр ащ щимыгъэуцоу, нахь игъэкIотыгъэу лъигъэкIотагъ. Пстэ­умкIи пьесэ 22-у адыгабзэкIэ ытхыгъэр тхылъиплIымэ адэтэу къыхаутыгъэх. Ахэм ащыщхэр профессиональнэ сценэм къыщагъэлъэгъуагъэх.
Унагъор
Зэшъхьэгъусэ Цэйхэр щыIэныгъэ гъо­гум зызэдытетхэр илъэс 46-рэ хъугъэ, шъэуищ зэдапIугъ. Ерстэмрэ Любэрэ зэралъытэрэмкIэ, лъэпсэ пытэ зиIэ уна­гъо бгъэпсыныр зы нэбгырэм изакъоу епхыгъэп, гукъаохэр бгъуитIумкIи зэфэбгъэгъужьызэ, лъытэныгъэ зэфэпшIыжьмэ узэгурыIощт.
— Сэ гуащэ сиIэжьыгъэп, ау сипщыпхъоу Салихьат къытхэсыгъ. Ащ ишIогъэ­шхо къысигъэкIыщтыгъ, цыхьэшхо фэсшIэу, шIу тызэрэлъэгъоу тыпсэугъ. Си­кIа­лэхэр ащ къыздипIугъэх, унэгъо Iоф­шIэныр къыздишIагъ, — къыIуагъ Любэ.
Цэй зэшъхьэгъусэхэм якIалэхэм къа­кIэхъухьэжьыгъэ сабыипшIымэ ямафэхэр къафагъэчэфых. АнахьыкIэ цIыкIоу Ис­махьилэ бэмышIэу къэхъугъ. Ащ уна­гъор щэгушIукIыпэ.
БэгъэшIэныр
Илъэс 90-рэ къэбгъэшIэным шъэф горэ хэлъэу щыта? Сыда ар зэлъытыгъэр: Тхьэ Iофа, хьаумэ цIыфым ищыIэныгъэ ежь ыIэгу илъа? Мы упчIэхэр тигущыIэгъу фэдгъэзагъэх.
— Шъыпкъэр пIощтмэ, а упчIэхэм яджэуап къызэрестыжьыщтыр сшIэрэп. Сыда пIомэ, бэгъэшIэ сыхъун гухэлъ сиIэу ащ сыфэкIуагъэп, къызэрыкIоу сыщыIагъ. Сыдигъуи зы чIыпIэ сисы­гъэп, Iоф сшIагъэ. Псауныгъэри Тхьэм къыуит­мэ уинасып, ау ежь цIыфым ыIэ илъыри макIэп. Сэ сшъхьэкIэ къэзгъэшIа­гъэм тутыни, аркъи сяшъуагъэп. Сянэ ар осыетэу къысфишIыжьыгъагъ. КъэзгъэшIагъэм сысымэджагъэу е сымэджэщым сычIэлъыгъэу къэсшIэжьырэп, сшъхьэ тIэкIу мыузыгъэмэ. Ау бэмышIэу сытефи, слъакъо зэпыскIыгъ. Ащ епхыгъэу сымэджэщым апэрэу сычIафи операцие сашIыгъ, нахьышIу зэхъум сыкъы­чIэкIыжьыгъэу цIыкIу-цIыкIоу сэзекIо, — хи­гъэунэфыкIыгъ Ерстэм.
Цэй Ерстэм фэдэу ныбжь дахэ зиIэ­хэм тынаIэ атетыныр, шъхьэкIафэ, гу­фэ­багъэ афэтшIыныр къалэжьыгъ. Ахэм ящыIэныгъэ — лIыгъэ. ТиныбжьыкIэхэм Хэгъэгур шIу алъэгъунымкIэ, зыкIыныгъэ, зэкъотныгъэ ахэлъынымкIэ ахэр щысэтехыпIэх.
Ипсауныгъэ къыкIимычэу, щыIэны­гъэм фыриIэ шIулъэгъур мыкIуасэу, игупсэхэм агъашIоу джыри илъэсыбэрэ щыIэнэу Ерстэм фэтэIо.
Iэшъынэ Сусан.