ТекIоныгъэм ия 80-рэ илъэс тефэу «Адыгэ макъэм» рихьыжьэгъэ Iофтхьабзэу «ЛIыхъужъым илIэуж» зыфиIорэм ичэзыу нэкIубгъо зыфэгъэхьыгъэр Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Тхьагъушъэ Исмахьил. Адыгэ дзэкIолIым илIэужхэм таIукIэ, ащ епхыгъэ къэбар гъэшIэгъонхэр, гукъэкIыжьхэр къядгъэIуатэхэ тшIоигъоу ар зыщыщ къуаджэу КодэшъхьапIэ (ТIопсэ район) IофшIэгъу дэкIыгъо щытиIагъ. ЛIыхъужъым ичылэ гупсэ тыщыIагъ, иIахьылхэм гущыIэгъу тафэхъугъ.

Ичылэ удахьэмэ
Тхьагъушъэ Исмахьилэ ичылэ гупсэу КодэшъхьапIэ ежь ыцIэ зыхьырэ урамымкIэ удэхьэ. Джыри цIыкIузэ къызщичъыхьэщтыгъэ гъогум ежь ыцIэ фаусыжьыныр ышIэныя илъэс 20 зыныбжьыгъэ кIэлэ ныбжьыкIэр зэуапIэм зыIохьэм? Джащ фэдэу апэрэу узэуа­лIэрэмэ ащыщ культурэм и Унэу къуа­джэм дэтыр. Ащ ичIэхьапIи якъоджэгъу ЛIыхъужъым исурэт къыщыппэгъокIы, узычIахьэкIи Тхьагъушъэ Исмахьилэ фэгъэхьыгъэ къогъупэ псау олъэгъу. ЛIыхъужъым исаугъэтэу къуаджэм щыщ­хэу Хэгъэгу зэошхом щыфэхыгъэхэм ацIэхэр зыщытхыгъэ чIыпIэм дэжь щытыр къызщыхъугъэ щагум ылъачIэ щыгъэпсыгъ.

— Сыдигъуи ыцIэ етэIо. Ар ти ЛIы­хъужъ. Тщыгъупшэнэу амал иIэп, — еIо культурэм и Унэ ипащэу Тхьагъушъэ Мариет.
Игупсэхэр
ЛIыхъужъыр зэуапIэм зыIохьэм шъхьэ­гъусэ иIагъ, ау лъфыгъэ къыкIэныгъэп. Непэ ыцIэ езыIоу, ишIэжь зымыгъэкIодэу, зыгъэлъапIэхэрэр ышыхэм ябынхэр ары. Ятэшыр, тыжъым ышыр ахэм алъэгъугъэп, зэрашIэрэр нахьыжъхэм къаIотэ­жьыгъэр арыI ныIэп, ау зы лъэу ахэтым зэфэхымэ ышIыхэрэп. ИмынэIосэгъэ ятэшым Тхьагъушъэ (Шъхьэлэхъо) Сариет игугъу ышIы зыхъукIэ ынэмэ къя­чъэрэ нэпсыр ащ ишыхьат.
Тхьагъушъэ (Шъхьэлэхъо) Сариет — Тхьагъушъэ Исмахьилэ ышнахьыкIэ ипшъашъ:
— Сятэшыпхъоу Нэфсэт нахь ахахьэу, ахэкIэу щытыгъ. Исмахьилэ къауIагъэу Шъачэ зычIэлъми ыдэжь кIогъагъэу къыIотэжьыщтыгъ. ТIо къауIагъ: апэрэм нахь псынкIэу, ятIонэрэм хьылъэу. Джаущтэу сымэджэщым сятэшыпхъур лъы­кIуагъэу Исмахьилэ къызычIэкIым, нэбгыритIу къыкIэрыхьи IаплI къыращэкIыгъ, къебэугъэх, гъыгъэх. Зыщыщ­хэмкIэ сятэшым зеупчIым, заом хэт­хэу щынэхи къызэкIэкIогъагъэхэу, укI зытыралъхьэгъагъэхэу къычIэкIыгъ. Исмахьилэ ахэр ыукIынхэу фагъэнэфэгъагъ, ау ыгу ягъуи къыгъэнэжьыгъагъэх. ЫужкIэ зэуапIэм Iухьажьхи зэуагъэх. Зым ыIэ, адырэм ылъакъо пымытыжьхэу къы­хэкIыжьыгъагъэх.
Тхьагъушъэ (Шъхьэлэхъо) Сариет Ис­махьилэ ышнахьыкIэу Ахьмэд ипшъашъ. ЛIыхъужъыр зыщапIугъэ унэм ари къи­хъухьагъ, тыжъ-ныжъмэ акIэрысэу апIугъ.
Ащ къызэриIорэмкIэ, ЛIы­хъужъми, адырэ къоу фэхыгъэми ягугъу ашIынэу тэтэжъ-нэнэжъхэм якIэсагъэп. Къэбарэу ышIэрэмэ янахьыбэр Сариет къызкIэри­хы­­гъэр ятэшыпхъоу, Исмахьилэ ышыпхъоу Нэф­сэт. Ахэр зэш-зэшыпхъу 11 хъущты­гъэх. Ащыщхэр джыри сабыйхэзэ дунаим ехы­жьы­гъэх. Зы пшъэшъэ­жъые игъонэмыс хъугъагъэ, къуитIу заом щыфэхыгъ. Зэо ужым къэнэгъагъэр зы шырэ, Сариет ятэу Ахьмэд, зэшыпхъуи­щырэ.
— Джащ фэдэу сятэшыпхъум къыIо­тэжьыгъэхэм ащыщ Налщык лъэныкъом Исмахьилэ зэрэщызэуагъэр. Къушъхьэ­хэс кIалэм бгы дэкIоеныр къызэремы­хьылъэкIырэм фэшI, бгышхом щызэорэ дзэкIолIхэм апае гъомылапхъэр, зэрэзэощтхэр лъагэу дэзыхьыехэрэм ахэ­тыгъ. ЛъыдэкIуаем пае апэхэми атхьакIумэхэми лъыр къарыкIыгъэу, дэкIоегъу имыфэхэзэ нэмыцхэр къэсыхи лъэшэу зэуагъэх, къызэхаукIагъэх. Яхьадэхэр агъэтIылъыжьынхэу дзэкIолIэу къэсыщтхэм яжэхэу щысхэзэ, шIуцIэ закIэу фэпагъэу зэпэуцужьыр зыщыкIогъэ гъэ­хъунэм бзылъфыгъэ горэ къихьагъ (Марет ынэпсхэр къакIохэзэ а пстэур къеIуатэ). Шъузыр зы укIыгъэм кIэрэ­хьэшъ, ынэгу кIэплъэ, зынапэ шIоим иIэплъэкIкIэ елъэкIы, ынапIэ тырехъо. Джаузэ шъоф псаур къыкIухьи ежь зылъыхъурэр ыгъотыжьыгъагъэп, — къыт­фиIотагъ Сариет ятэшыпхъум игукъэкIыжьхэр.
Зэпэуцужь лъэшхэм яз Тхьагъушъэ Исмахьилэ къызыщауIэм, ядэжь къэкIожьи мэфэ заулэрэ ны-тыхэм адисыгъ. А лъэхъаным яунэ штабым ипащэ исыгъ, зыгорэ рагъэхьанэу щытыгъэп. Ежь КодэшъхьапIэ эвакуационнэ чIыпIэу щытыгъ. Ащ ращыти, уIагъэхэр Шъачэ ащэщтыгъэх. Арыти, Исмахьилэ чэщым, гъэбылъыгъэкIэ шъхьангъупчъэмкIэ ядэжь ихьажьыгъагъ.
— КъызэкIожьым, «УлIыхъужъ, улIы­хъужъ» раIоти, «Сыпсаоу сыкъэкIожьмэ сы ЛIыхъужъ» ыIогъагъэу къаIотэжьы. Шъачэ къикIи корреспондент горэ, Наумов аIоу, тэтэжъ дэжь къэкIогъагъ, тхылъ ытхынэу фаеу. «Исмахьилэ сыд фэдагъа?» ыIуи зеупчIым, «ЗэкIэми анахь щэрыуагъ, шакIо кIощтыгъ. Къэ­халъэм чэщым дэхьанхэм бэхэр щыщынэщтыгъэх. Ежьыр дахьи, ипаIо къы­гъэтIылъи къыдэкIыжьыгъагъ. Джащ фэдэу щынэ ымышIэу щытыгъ» иджэуа­пыгъ сятэжъ. Ары зэрэтшIэрэр сятэшыр, джащ фэдэу ары, — къаIотэжьыгъэу ышIэрэмкIэ Сариет къыддэгощагъ.
Ятэшым пае къэбарыбэ ыугъоигъ Исмахьилэ ышна­хьыжъэу Юныс икъорэлъ­фэу Тхьагъушъэ Щэбан. Ащ ятэжъи Хэгъэгу зэошхом къикIыжьыгъэп. ЛIыхъу­жъым тIэкIу ыпаIоу фэхыгъэ, ау зыдэщыIэр амышIэу кIодыгъэмэ ясатырэ хэт, ихьэдашъхьэ агъотыжьы­гъэп. Джы къыз­нэсыгъэми Щэбан тыжъым лъэхъу. Тхьагъушъэ Исмахьилэ икъашъхьи зыдэщыIэр бэрэ ашIагъэп. Къызагъотыжьыгъа­гъэр 1970-рэ илъэсхэр ары ныIэп. Житомирскэ хэкум зэрэщыфэхыгъэр ашIэщтыгъ, ау зыщагъэтIылъыжьыгъэр гъэунэфыгъоягъ. Лъыхъон IофшIэнхэм ауж псэупIэу Лещинам игурыт еджапIэ ищагу щагъэтIылъы­жьыгъэгъэ дзэкIолIхэм ащыщэу къычIэ­кIыгъ.
Тхьагъушъэ Щэбан — Тхьагъушъэ Исмахьилэ ыш икъорэлъф:
— Файсал аIоу унэкъощ тиIагъ. Ари заом хэлэжьагъэу, бэлахьыгъ. Ятэшыр зыщагъэтIылъыжьыгъэр къыхигъэщыжьы­нэу сятэ тыригъэгушIухьэгъагъ. Сятэ ишъэогъу горэ ТIуапсэ идзэ комиссариат Iутэу щытыгъэти, ар къызфигъэфеди хъарзынэщи сыди къаIэти, бэрэ лъыхъугъэх. Аужырэ чIыпIэ фэхъугъэр тымышIэщтыгъэми, а лъэхъаным Тхьагъушъэ Исмахьилэ исаугъэт псэупIэу Ле­щинам щагъэуцугъэхагъ, гурыт еджапIэми музей щыгъэпсыгъагъ. КъызэрэнэфагъэмкIэ, джа щагу дэдэм щагъэтIылъы­жьыгъагъ.
Зэунэкъощ зэш-зэшыпхъухэр зэгъусэхэу Тхьагъушъэ Исмахьилэ зыщыфэхыгъэ псэупIэу Лещина щагъэуцугъэ шIэжь саугъэтым дэжь пчъагъэрэ кIуагъэх. ЗэхэIэбэжьхи агъэкIэжьыгъагъ. Аужырэу зыщыIагъэхэр илъэсипшIкIэ узэкIэIэбэжьмэ, ТекIоныгъэм ия 70-рэ илъэс ары.

ИщыIэныгъэ гъогу
1920-рэ илъэсым гъэтхапэм и 17-м ТIопсэ районым ит къуаджэу Кодэшъхьа­пIэ щыщ Тхьагъушъэ Хьэлалэ иунагъо Исмахьилэ къыщыхъугъ. Илъэсий еджапIэр къыухыгъ, бухгалтерэу еджагъ. 1939-рэ илъэсым кIэлэегъэджэ техникумым къычIитIупщыгъ. Ау кIэлэегъаджэу лэжьагъэп. Колхозым бухгалтерэу Iоф щишIагъ. 1940-м къулыкъум кIуагъэ. 1942-рэ илъэсым щылэ мазэм и 3-м зэуапIэм Iухьагъ. А илъэс дэдэм младшэ лейтенантхэм яегъэджэнхэр ыкIу­гъэх. Ащ ыуж дзэкIолI къызэрыкIоу, нэужым взводым икомандирэу Къыблэ-КъокIыпIэ, Къыблэ, Темыр-Кавказ, Воронежскэ ыкIи а I-рэ Украинскэ зэуапIэхэм яшхон­чэо ротэхэм ахэтыгъ.

ЛIыхъужъыцIэр къылэжьыгъ
1943-рэ илъэсым Iоныгъом и 25-м Тхьагъушъэ Исмахьилэ зыхэтыгъэ дзэр псыхъоу Днепр зэпырыкIынышъ, пыир ащ Iуифын фэягъ. Пыидзэм иогъухэм уапхырыкIыныр къиныгъэ. Воронежскэ зэуапIэм илейтенантэу, я 47-рэ дзэм ишхончэо дивизие ия 23-рэ шхончэо полк ия 89-рэ шхончэо ротэ икомандирэу Тхьагъушъэр псэупIэу Студенец дэжь псыхъоу Днепр, хэпкIагъ. ИдзэкIолIхэм щысэ къытырахи ыуж ихьагъэх. Псы­хъом иадырабгъу зыIыгъыгъэ пыим ошIэ-дэмышIэу жэхахьэхи огъухэр рашIылIа­гъэх. Нэмыцхэр къащтэхи зэкIакIохэу ауб­лагъ, къэнагъэхэм Тхьагъушъэ Исмахьилэ пулеметымкIэ ахаозэ зэкIифагъэх. Ащ фэдэ зэпэуцужь лъэшым ишIуагъэкIэ адыгэ дзэкIолIым иротэ мэхьэнэшхо зиIэ лъэгапIэм икъокIыпIэ лъэныкъо зытыригъэпытыхьагъ. Ау тидзэкIолIхэм язекIуакIэ ыгъэгубжыгъэ пыир Iэсэн ылъэкIыщтыгъэп. ЧIыпIэр атырихы шIоигъоу къажэхахьэу ыублагъ, ау пкIэнчъагъ. Ащ фэдэу плIэгъогогъо къате­хьагъ. Къухьэлъатэхэри, танкхэри къаритIупщыгъэх, ау Дзэ Плъыжьым идзэкIолIхэм апэлъэшышъугъэп, чIэнэгъэшхохэр ышIы­гъэу зэкIэкIуагъ.
Канев иIэгъо-блэгъухэм адэжь псы­хъоу Днепр изэпырыкIынкIэ лIыгъэу къыхэфагъэм, ыубытыгъэ лъэгапIэр пыим зэрэримытыгъэм афэшI 1943-рэ илъэсым чъэпыогъум и 25 «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ» зыфиIорэ цIэ лъапIэр адыгэ кIалэм къыфагъэшъошагъ. Лениным ыцIэ зыхьырэ орденымрэ Жъогъо Плъыжьым­рэ ащ игъусагъэх. Ау ЛIыхъужъым ахэр бэрэ зэрихьанхэу хъугъэп. Бэ темышIэу, шэкIогъум, зичэзыу зэпэуцужь лъэшым Тхьагъушъэ Исмахьилэ щыфэхыгъ.
Иаужырэ маф
ЛIыхъужъым иаужырэ мафэу алъы­тэрэр 1943-рэ илъэсыр шэкIогъум и 15-р ары. А лъэхъаным Житомир дэжь зэуа­пIэм изытет лъэшэу зэхъокIыгъ. Пыим техьагъу лъэшхэр ышIыхэу ыублагъ. Дзэ Плъыжьым идзэкIолIхэу псэупIэхэу Лещи­на, Пески адэжь щытхэм танкхэмкIэ огъу лъэшхэр къарихыщтыгъ. А зэпэ­уцужь­хэм ащыфэхыгъ Тхьагъушъэ Ис­махьилэ.
Тхьагъушъэ Щэбан — Тхьагъушъэ Исмахьилэ ышнахьыжъ икъорэлъф:
— МэфэкI Iофтхьабзэхэр ыкIэм фэ­кIуа­гъэхэу, ныо горэ къыскIэрыхьи, сIэнтэгъу къыкъудыигъ, къыздэгущыIэ шIоигъоу ыIуи сыдищэхыгъ. «Шъуятэжъ слъэгъузэрэ фэхыгъэ», — ыIуагъ ыкIи зэрэхъугъэр къысфиIотагъ. Тыздэщытым пэмычыжьэу Iэ ышIи ежьхэмрэ игъу­нэгъу пшъэшъэжъыемрэ янэжърэ зыщып­сэущтыгъэхэ чIыпIэхэр къыгъэлъэгъуагъэх. Пчыхьэм ипшъэшъэгъу дэжь щыIэу, шIункI зэхъум дзэкIолI горэм нэмыкI дзэкIолI уIагъэу къырищагъ. ПIэм хигъэ­гъуалъхьи, зэдэгущыIагъэх, нахь кIасэ хъумэ яехэм адэжь кIожьынхэу рыгущы­Iэщтыгъэх. Ау хъулъфыгъэ уIагъэр нахь дэи хъугъэ. Пчыхьэми огъухэр къежьагъэх. ПсэупIэм пэмычыжьэу лъэгапIэр власовцэхэм аIыгъыгъ. Ащ дэжьым ныожъымрэ пшъэшъэжъыитIумрэ лIы уIагъэм къатыригъэпытыхьагъ загъэбы­лъынэу. ИкIыхи, хэтэ пакIэм нэсыгъэхэ къодыеу дзэкIолI уIагъэр къызэрынэгъэ унэр зэрэщытэу къэуагъ. Лагъымэу ыIыгъыгъэмкIэ зыкъыгъэожьыгъ пыим амыштэным фэшI. Ар сятэжъ ышэу Тхьагъушъэ Исмахьил арыгъэ.
ШIэжьыр
Хэгъэгу зэошхом и Гупчэ музееу Москва дэтым щытхъум и Унэу хэтым Тхьагъушъэ Исмахьилэ ыцIэ дышъэ хьарыфхэмкIэ щытхыгъ. Икъашъхьэ саугъэт тет. Къызщыхъугъэ къуаджэу КодэшъхьапIэ ащ исаугъэт щагъэуцугъ. ЛIыхъужъым ыцIэ къуаджэм игупчэ урам ехьы. ПсэупIэу Гъуакъо (Георгиевскэм,ТIопсэ район) дэт гурыт еджапIэу N 12-м Тхьагъушъэ Исмахьилэ ыцIэ ехьы, имузей чIыпIэ шъхьаф щеубыты. Ащ ишIэжь фэгъэхьыгъэ спортивнэ зэнэкъокъухэр зэхащэх. ФэхыпIэ фэхъу­гъэ Житомир хэкум исаугъэт щыфагъэу­цугъ, ЛIыхъужъэу ыцIэ щыраIо, ишIэжь щагъэлъапIэ. Къалэу ТIуапсэ ЛIыхъужъхэм яаллееу щыгъэпсыгъэм адыгэ дзэкIолIым ыцIэ щытхыгъ.
— Сикъорэлъф ащ сэщэ. Тыжъ ЛIыхъу­жъым ащ ыцIэ къызэрэщеIуагъэр, лIыхъужъ­ныгъэу зэрихьагъэр, икъэбарэу зэхэсхыгъэхэр фэсэIуатэх. Шъыпкъэ, ар нэмыкI лIэуж, тэ тфэдэхэп джырэ ныбжьыкIэхэр, ау блэкIыгъэр ашIэн фае, — еIо Тхьагъушъэ Исмахьилэ ышым икъорэлъфэу Тхьагъушъэ (ТIэшъу) ХьакI­гуащэ.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: авторыр, Тхьагъушъэхэм яхъарзынэщ.