ЗекIоным, зыгъэпсэфыным афытегъэпсыхьэгъэ Мыекъопэ районым псэолъэшIыныр къыщыуцурэп. Унэшъхьэ бгъагъэ теплъэ зиIэ унэ зырызхэм къащыублагъэу къат пчъагъэу зэтет хьакIэщхэм анэсыжьэу гъэпсэфыпIэ зэфэшъхьафхэр ащ непэ къыщашIых.

Хабзэми ишIэ хэлъэу, сатыуми ишIошI къыдыхэлъытагъэу IофшIэнхэр зэшIуахых. Къэралыгъом имылъкукIэ гъогухэр, нэфынэр, псыр, гъэстыныпхъэр зэбгыращы, зекIохэр къызэблэгъэщтхэ гъэпсэфыпIэхэр сатыушIхэм агъэуцух.
ДжэгокIо гъэхъунэм IофшIэныр щы­жъот. ИлъэситIу хъугъэу зэшIуахырэ псэолъэшIыным зэрихъокIыгъэр нэры­лъэгъу. Шъофышхор аукъэбзыгъ, мэз кондэ пырыпыцухэр раупкIыгъэх, хъоо- пщэо чIыпIэм зекIохэм апае унэхэр, хьакIэщхэр рагъэуцоным фагъэхьазырыгъ. Гъэхъунэм икIыхьагъэкIэ асфальт гъогу шъомбгъошхо пхыращыгъ, ар тIоу зэтеутыгъ, машинэхэми, кушъхьэфачъэ­хэми ягъогууанэхэр шъхьаф-шъхьафэу къыдыхэлъытагъ, ыбгъуитIу остыгъэ зэпэнэфыжьхэр тырагъэуцуагъэх. Гъэ­хъунэм идэхагъэ къыпфызэIузыхыщт плъапIэхэр агъэуцугъэх, гъэпсэфыпIэ-тIысыпIэхэр тырагъэуцуагъэх. ДжэгокIо гъогукIэр Шъхьэгуащэ нэсы ыкIи псы­хъом тыралъхьэгъэ лъэмыджым лъегъэкIуа­тэшъ, Дахъорэ ХъымыщкIэйрэ зэзыпхырэ гъогууанэм екIужьы.
ПсэолъэшIхэм яIофшIэнкIэ пэрыохъу мыхъухэу а илъэситIум ДжэгокIо гъэхъу­нэм археологхэр щэлажьэх. Зэманыжъхэм къялыжьыгъэ Iуашъхьэхэр, исп унэхэр къызэбэкIырэ къуапэу мыр щыт. Аныбжь зэфэшъхьафэу, анахьыжъыр джэрз лъэхъаным, анахь ныбжьыкIэр гурыт илъэсхэм агъэуцугъэхэу, зэкIэмкIи археологием исаугъэт 300 фэдиз ДжэгокIо гъэхъунэм ит. Ахэм зэрар арамыхэу, къызщаухьан алъэкIыгъэр къаухьэзэ гъогур, остыгъэ пкъэухэр, гъэстыныпхъэ-псырыкIуапIэхэр зэбгыращыгъэх. Ау зекIоным пае псэуалъэхэр зытырагъэуцорэ чIыпIэм саугъэтхэр къы­дыхэлъытагъэмэ, шIокI имыIэу ахэр аухъумэх, псэолъэшIхэр яIофшIэн фе­жьэнхэм ыпэкIэ шIэныгъэлэжьхэм ушэтынхэр зэхащэх.

«Археологием икIэн лъапIэу ДжэгокIо гъэхъунэр щыт, — къырегъажьэ гушхо гущыIэкIэ къыIотэнэу КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Къутамэ иIофы­шIэу Кирилл Еременкэм гъозэ къэба­рыр. — Илъэс минитф ыпэкIэ мыщ щыпсэущтыгъэ цIыфхэм ящыIакIэ зы­фэдагъэр, зыфэIэзагъэхэр, IэпэIэсэныгъэу ахэлъыгъэр дгъэунэфынэу амал къытеты ухъумэн IофшIэнышхоу мы аужырэ илъэситIум зетхьэрэм. Археологхэр бэрэ Адыгеим щэлажьэх, ау джырэ нэс къушъхьэ къуапэхэм тащы­тIэнэу хъугъэп. Джы мы лъэныкъом щыкIорэ псэолъэшIынхэм апкъ къикIэу Мыекъопэ районым ит Iуашъхьэхэр ыкIи исп унэхэр тыушэтынхэ тэлъэкIы. 2023 — 2024-рэ илъэсхэм зэкIэмкIи саугъэт 40 фэдизмэ тадэлэжьагъ. Дышъэ, ты­жьын, джэрз, етIэ гъэжъэгъэ пкъыгъо зэмлIэужыгъохэр ахэм къачIэтхыгъэх. ДжырэкIэ уасэ зыфэшIыгъое кIэным изэтегъэуцожьын тыдэлажьэ. Непэ теубытагъэу къэтIон тлъэкIыщт: пащэ е тхьаматэ зиIэгъэ лIэкъо инхэм япсэупIэхэр илъэс минхэм къызэкIэлъыкIоу мыщ итыгъэх».
2025-рэ илъэсми археологхэм яушэтынхэр лъагъэкIотагъэх. Мы мафэхэм атIырэ саугъэтым игъэпсыкIэ ямышIыкI — исп унэр Iуашъхьэм ышъхьагъ тет.

«Мыщ фэдэу, апэ Iуашъхьэр агъэуцуи, нэужым ащ ыкIыIу исп унэ тырагъэуцожьыгъэу мы зыр ары ДжэгокIо гъэ­хъунэм итыр, — къеIуатэ археологэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ канди­датэу Марат Бакушевым. — Мы исп унэр 1880-рэ илъэсхэм зэлъашIэрэ ар­хеологэу Фелициным къыхигъэщыгъагъ. Ащ ыуж Марковиным иушэтын IофшIэнхэми ащ игугъу къащешIы. Исп унэр зэман зэблэкIхэм заулэрэ ахъункIагъ, непэ зэбгырыутыгъэ теплъэ иI. Ау ар ямышIыкIэ дэдэу агъэуцугъагъ. Адрэ тызэсагъэхэм ядэпкъхэр, ашъхьэ пкъырыпкъэу мыжъом къыхаупкIыхэмэ, нэужым ахэр зэхагъэуцожьхэзэ ашIыгъагъэхэмэ, мыдрэр зы мыжъо иным хаупкIыгъ».
Уахътэмрэ хъункIакIохэмрэ зэрар зэрахыгъэ исп унэр зэрэхьалэмэтыр непи къыхэщы. Идэпкъхэм ямызакъоу, ылъачIи мыжъо. Лэджэн теплъэ зиIэ исп унэкIэ ащ археологхэр еджагъэх. ДжэгокIо гъэхъунэр къэзыухъурэирэ къушъхьэтхыхэм яз мыжъошхор пэсэрэ цIыфхэм къыхахи, гъэсэигъэхэ Iуашъхьэм ар тырагъэуцуи, ыкIоцI хаупкIызэ ашIыгъагъ. Сыд кIуачIа яIагъэр мы псэолъэжъ­хэр зыгъэуцущтыгъэхэм? Сыдэущтэу мыжъошхор къагъэкощын алъэкIыгъа? ШIэныгъэлэжьхэм упчIабэ зэхафынэу къапыщылъ.
«Лэджэн исп унэр зэтедгъэуцожьынэу тегупшысэ, гоутыгъэ къуапэхэр годгъэп­кIэжьынхэ тыгу хэлъ — къыхегъэщы Кирилл Еременкэм. — Ащ пае Москва реставраторхэр къитщыгъэх, ахэм джырэкIэ ушэтынхэр ашIых. ТфэлъэкIымэ зэхэдгъэуцожьынышъ, зекIохэр зэкIолIэрэ саугъэтэу тшIыщт».
Исп унэр зытет Iуашъхьэри гъэшIэгъонэу гъэсэигъэ, сантиметрэ 20 — 30 зишъомбгъогъэ мыжъо хъураехэмкIэ ышъхьашъо ухъумагъэ. Псыхъо нэпкъхэм ахэр къахахыгъагъэх ыкIи мыжъо пэпчъ зы етIэ пкъэу лъачIэ фашIызэ зэхагъэ­уцуагъэх. Зэуж итхэу а зы илъэсым Iуашъхьэмрэ исп унэмрэ зэтырагъэуцуа­гъэха, хьауми Iуашъхьэр нахь пасэу агъэуцугъагъа? Ащ иджэуапи джыри гъэунэфыгъэп. Нафэр — ипс унэм изэтегъэуцожьын зэшIуамыхэу, иапэрэ теплъэ рамыгъэгъотыжьэу Iуашъхьэм иушэтын фежьэщтхэп. Ухъумэн IофшIэнхэр зэкIэлъыкIохэу, чэзыу-чэзыоу шIэныгъэлэжьхэм агъэцэкIэщтых.
«Мэхьанэшхо иI ежь ДжэгокIо гъэхъу­нэри музей зэIухыгъэ фэдэу зэрэхъущтым. Археологие объектхэм ащыщхэр къызэтедгъэнэнхэшъ, музей фэдэу мы чIыпIэм щытшIын тимурад.
ШIэныгъэлэжьхэм апашъхьэ пшъэ­рылъэу итыр мыжъосыным изэгъэшIэн закъоп, ащ итарихъ зэтегъэуцожьын. Экспедицием илъэхъан нэмыкI ижъырэ пкъыгъохэу лъэхъэнэ ыкIи археологие культурэ зэфэшъхьафхэм къахэкIыгъэ­хэри къагъотыгъэх, тIэн IофшIэнхэр лъагъэкIуатэх. Археологхэм джыри гъэ­шIэгъоныбэ къагъотынышъ, къытфызэIуа­хынхэм тежэ!» — къащитхыгъ Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат исоциальнэ нэкIубгъохэм.
ДжэгокIо гъэхъунэм шъэф макIэп джыри къызэIуихынэу къэтыр. Илъэс минитф ыпэу мыр псэупIэу къызкIыхахыгъагъэр къыбгурэIо. Итеплъэ изакъо­ми, бгъэшIэгъон екъу. Къушъхьэхэм къаухъурэеу, псыхъохэр ыбгъу­хэм аре­чъэкIэу, псыуцугъэ хъураехэр, псыкъе­фэххэр къебэкIэу, тыгъэнэбзыйхэр илъэсым инахьыбэм зышъхьарыт пчэгоу мыр щыт. Зы гущыIэкIэ къэпIон хъумэ — джэнэт къуапэм фэд, уижьыкъащи щырэхьат, уигупшыси щышъхьафит, пкъыми, шъхьэми зыщагъэпсэфы. ЗекIохэм якIэсэ гъэпсэфыпIэ дахэу тапэкIэ ар зэрэхъущтыри гъэнэфагъэ.
ТIэшъу Светлан.