ЗэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь-селекционерэу Шъачэ щыпсэущтыгъэ Тыу Мэджыд ТIахьир ыкъом илъэс 80-м итэу идунай ыхъожьыгъ.

ШIэныгъэхэмкIэ Пшызэ изаслуженнэ IофышIэу, мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, наукэм ылъэныкъокIэ Урысые Федерацием и Къэралыгъо премие илауреатэу, IофшIэным иветеранэу Тыу Мэджыдэ иIофшIэн щыщ Iахьышхо зыфигъэхьыгъэр щаимрэ субтропическэ культурэхэмрэ язэгъэшIэн-ушэтын Iоф.
Шъачэ дэт Урысые шIэныгъэ-ушэтыпIэ институтэу къэгъагъэхэм ыкIи субтропическэ культурэхэм якъэгъэкIын пы­лъым (джырэкIэ Федеральнэ ушэтыпIэ гупчэу «ШIэныгъэхэмкIэ Урысые Академием исубтропическэ научнэ гупч) IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр иIэхэу лIэшIэгъу­ныкъом ехъурэ Мэджыдэ щылэжьагъ. 1967-рэ илъэсым щаимрэ субтропическэ культурэхэмрэкIэ отделым техник шъхьа­Iэу IофшIэныр щыригъэжьэгъагъ, итекIоныгъэ шъхьаIэхэр мыщ къыщыдихыгъэх, ащ чIэкIи, зигъэпсэфынэу тIысыжьыгъэ.
Тыу Мэджыдэ жъоныгъокIэ мазэм, 1945-рэ илъэсым къушъхьэм хэт къуа­джэу Тхьагъапшъэ къыщыхъугъ. А илъэс дэдэм ошIэ-дэмышIэу ащ ятэ, ТIахьир Зачэрые ыкъом, бухгалтерэу колхозым щылажьэщтыгъэм идунай ыхъожьыгъ. Янэ – Тыу (Нэпсэу) Карэ, колхозницэм, изакъоу сабыитф ыпIугъ. Ахэм ащыщ нэбгыриплIымэ апшъэрэ гъэсэныгъэ зэрагъэгъотыгъ, юрист, кIэлэегъаджэ ыкIи агроном хъугъэх.
Мэджыдэ мэкъумэщ хъызмэтым ищыIэныгъэ рипхынэу зырехъухьэм джыри ныбжьыкIэ дэдагъ. 1964-рэ илъэ­сым шIэныгъэлэжь-селекционер хъунэу щытым Мыекъопэ мэкъумэщ техникумыр дэгъу дэдэу къыухыгъ, ащ ыуж Пшызэ къэралыгъо мэкъумэщ институтым (джырэкIэ Пшызэ къэралыгъо мэкъумэщ уни­верситет) изаочнэ отделение чIэ­хьажьыгъ.
1964-рэ илъэсым имэзэе мазэ специалист ныбжьыкIэр Чэчэн-Ингуш АССР-м Iоф щишIэнэу агъакIуи, бригадирэу сэнэшI совхозэу «Победа» зыфиIоу станицэу Ищерскэм дэтым щылэжьагъ, ащ икIи къулыкъу ыхьынэу кIуагъэ, ти УIэшыгъэ КIуачIэхэм ясатырэ хэуцуагъ. Сержантхэм яеджапIэ къызеухым ыуж Гомель пэмычыжьэу ракетыдзэхэм илъэситIурэ къулыкъу ащихьыгъ, 1967-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ къэкIожьыгъ. Дзэм къызикIыжьыгъэм мазэ нахь темышIагъэу IофшIапIэм Iохьэ, апшъэрэ еджапIэм заочнэу еджэныр щыпедзэжьы.
1973-рэ илъэсым шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэм диплом IофшIэнэу «Щаим икъэгъэкIын хэгъэхъогъэным пае шIыкIэхэр къэгъотыгъэнхэр» зыфиIорэр етхы, дэгъу дэдэу ар къеухъумэжьы. Ащ итхынкIэ пащэу Мэджыдэ иIагъэр мэкъу-мэщ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Тхьагъушъэ Нухь Ахьмэд ыкъор ары.
1974-рэ илъэсым Мэджыдэ шIэныгъэ­лэжь IофышIэ хъугъэ, 1982-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ мазэ шIэныгъэлэжь шъхьа­Iэу щаимрэ субтропическэ культурэ­хэмрэкIэ отделым щагъэнафэ. ИлъэситIу тешIагъэу Тыум кандидат диссертациер дэгъу дэдэу къалэу Сыхъум къыщиухъу­магъ, иIофшIагъэ зэреджэгъагъэр «Краснодар краим исубтропикхэм щэе плантациехэр ащеутыгъэнхэр ыкIи гъэтIысыжьхэм якъэгъэкIынкIэ шIыкIэ-амалхэр къэгъотыгъэнхэр». 1989-рэ илъэсым ар шIэныгъэлэжь IофышIэ пэрытмэ ахагъэ­хьагъ, 1991-рэ илъэсым къыщыублагъэу 2010-м нэс щаимрэ субтропическэ культурэхэмрэкIэ отделым ипащэу Iоф ышIагъ. 1993-рэ илъэсым научнэ IофышIэ шъхьаIэу агъэнафэ. 1997-рэ илъэсым доктор диссертациер къалэу Краснодар Тыум къыщиухъумагъ, ащ изэфэхьысыжьэу мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ докторыцIэр къыфагъэшъошагъ.
1998-рэ илъэсым тичIыгогъу ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ академием ичлен-корреспондентэу хадзыгъ. Тыу Мэджыдэ къыугупшысыгъэхэмкIэ ыкIи шIуагъэ къэзыхьыщт зигъо Iофыгъоу къыхьыгъэхэмкIэ авторскэ свидетельствэ 13 иIагъ. Ар тикъэралыгъо къыщагъэкIырэ щэе лъэпкъитфымэ ыкIи гугъапIэ къэзытырэ клон тIокIымэ яавтор. Медальхэу «Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэ къызщыдахыгъэр илъэс 20 зэрэхъурэм фэшI», «IофшIэным иветеран» зыфи­Iохэрэр, СССР-м и ВДНХ итыжьын ыкIи иджэрз медаль къыфагъэшъошагъэх, Краснодар краим мэкъу-мэщымкIэ ыкIи къыдэгъэкIыжьын промышленностымкIэ идепартамент, Урысые мэкъумэщ академием ящытхъу тхылъхэр къыратыгъэх.
— Субтропическэ чIыпIэм къыщыкIыхэрэм алъэныкъокIэ шIэныгъэшхо зиIэу, IофшIэныр шIу зылъэгъоу, зэхэщэкIо чанэу Тыу Мэджыдэ щытыгъ, ащ иIахьышхо хилъхьагъ субтропическэ культурэхэм якъэгъэкIынкIэ агъэфедэщт технологиякIэхэм якъэугупшысын, — къыщыкIагъэтхъыгъ игупсэ институт. – ШIэныгъэлэжьым иушэтынхэр щаим фигъэхьыгъэх: щай чылапхъэхэм ягъэтIысхьан ыкIи субтропическэ культурэхэр субтропикым хэмыхьэрэ чIыпIэхэу Урысыем иIэхэм, Пшызэ ыкIи Адыгеим икъушъхьэтхыхэм къащыгъэкIыгъэнхэм, шIыкIэ-амалхэр къафэугупшысыгъэнхэм апылъыгъ. ИIофшIагъэхэм щэе лъэпкъхэр, клонхэр ыкIи интродукцированнэ лъэпкъхэр къыхэхыгъэнхэм афэгъэхьыгъагъэх. Ащ фэшъхьафэу ар щэе лъэпкъитфэу шIогъэшхо зыпылъхэм яавтор – «Каратумым», «Шъачэм», «Адыгэм», «Вано» ыкIи «Южанкэм», гугъапIэ къэ­зытырэ клонхэм ыкIи гибридхэм.
— Тыу Мэджыдэ щаим фэгъэхьыгъэ научнэ еджапIэ къызэIуихыгъагъ, аспирантхэм ыкIи дипломыр зытхыщт студентхэу Пшызэ къэралыгъо мэкъумэщ университетым щеджэхэрэр ыгъасэщтыгъэх, кандидат ыкIи доктор IофшIэгъэ тIокIитIум ехъумэ ащ инаучнэ еплъыкIэхэр къариIолIагъ, — къыщаIотагъ институтым, — щаир къызщагъэкIырэ хъызмэтшIапIэмэ ащылэжьэрэ специалистмэ апае лекциехэм къяджэщтыгъ.
Щаим иселекцие ылъэныкъокIэ гъэхъэ­гъэшхоу ышIыгъэхэм апае 2000-рэ илъэ­сым, шIэныгъэлэжь куп хъухэу, къэгъэ­гъэ къэгъэкIынымкIэ ыкIи субтропическэ культурэмкIэ Шъачэ иинститут ипащэу Сапый Аслъан Махьмудэ ыкъор яIэшъхьэ­тетэу, Мэджыд ТIахьир ыкъор наукэм ыкIи техникэм алъэныкъокIэ Урысые Федерацием и Къэралыгъо премие илауреат хъугъэ. 2006-рэ илъэсым «Пшызэ шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ. ИлъэситIум къыкIоцI, 2011 — 2013-м, Тыум институтым ипащэ наукэмкIэ игуадзэ ипшъэрылъхэр егъэцакIэх. 1991 — 2011-рэ илъэсхэм щаим ыкIи субтропическэ культурэхэмкIэ научнэ-ушэтын IофшIэным ипэщагъ, экспертнэ-методическэ комиссием иIэшъхьэтетыгъ, 2022-м нэс — РАН-м и Субтропическэ научнэ гупчэ ишIэныгъэ­лэжьхэм ясовет хэтыгъ.
ТичIыгогъу мэлэжьэфэ научнэ IофшIэгъи 120-рэ къыхиутыгъ, ащ дакIоу общественнэ Iофхэри чанэу ыгъэцакIэщтыгъэх, иучреждение иIофшIэкIо куп исовет 1986-рэ илъэсым къыщыубла­гъэу 1991-рэ илъэсым нэс ипэщагъ.
Тыу Мэджыд ТIахьир ыкъор икъоджэ гупсэу Тхьагъапшъэ щагъэтIылъыжьыгъ. Урысыем инаучнэ сообществэ, РАН-м и Субтропическэ научнэ гупчэ иIофышIэ куп, ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ академием, хы ШIуцIэ шапсыгъэхэм я Адыгэ Хасэ ахэтхэр зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьым игупсэхэм ыкIи иIахьылхэм афэтхьаусыхагъэх. Тхьэм джэнэт лъапlэ къырет!
Ныбэ Анзор.
Сурэтыр Тыухэм яунэгъо хъарзынэщ къыхэхыгъ.