ИныбжьыкIэгъум ар капитан хъунэу фэягъ. Псыхъожъые заулэ нахь зымылъэгъугъэгъэ пшъэшъэжъыем ащ фэдэ гухэлъыр къыздихыгъэр къэшIэгъоягъ. ЕтIани, а лъэхъаным адыгэ пшъэшъэжъыер хъулъфыгъэ сэнэхьатым кIэнэцIыныр къекIущтыгъэп. Тыдэ къикIыгъэу ар ащ хэлъыгъа?

— Къыздэсхыгъагъэри сшIэрэп, ау сызэрэхэчъыежьэу хыр уалъэу сэлъэгъу, къухьэ фыжьыбзэр ащ щесы, капитан лъэмыджыжъыем сэ сытет, — ыгу къэ­кIыжьыщтыгъ Лъэпшъыкъо Щамсэт Махьмудэ ыпхъум.
Тэхъутэмыкъое еджапIэр къызеухым ыуж Щамсэт пионервожатэ шъхьаIэу иеджэпIэ гупсэ щылажьэщтыгъ.
Хэгъэгу зэошхор къызщежьэгъэ мафэм ар IофышIэ щыIагъ. Щэджэгъо зыгъэпсэфыгъом ядэжь къэчъэжьыгъагъ.
«Сэплъэшъ, сшэу Хьазрэтрэ тинысэу Мариетрэ радиоприемникым кIэлъырысых. КъэхъугъэмкIэ сяупчIыгъ.
— ТшIэрэп, — къысаIожьы ахэм, — радиомкIэ пчъагъэрэ къаIуагъ хэушъхьафыкIыгъэ мэкъэгъэIу къызэратыщтыр».
Щамсэти ащ ежагъ. «Бэ темышIэу Молотовым къыIопщыгъ нэмыц техакIохэр тихэгъэгу къызэрэтебэнагъэхэр, тыгучIэ изыгъагъ, тшIэщтыр тшIэщтыгъэп» — къыщетхыжьы Щамсэт дневникым.
ЕджапIэм ипионер организациекIэ гухэлъэу иIагъэхэр заом зэщигъэкъуа­гъэх — губгъо IофшIэнхэм ауж Псы Фабэ экскурсие кIэлэцIыкIухэр ыщэнхэу фэягъ. ОшIэ-дэмышIэ къэбарэу зэрымыр зышIыгъэм къызыкIэрэзыжьым, Щамсэт военкоматым кIуагъэ, ащ кIэлэ ныбжьыкIэхэри хэкIотагъэхэри бэу Iутыгъэх.
ЦIыф купэу щытым апхырыкIи, ар райвоенкомым ыпашъхьэ иуцуагъ ыкIи комсомольскэ билетыр столым тырилъхьагъ:
— Фронтым сыкIо сшIоигъу! — ыгу къыдеIэу пшъашъэм ыIуагъ.
Ащ ибилет еплъи, пшъынэу игъо ифэгъэ дзэ комиссарым къыриIожьыгъ:
— ЫпэрапшIэу ныбжьыр игъэкъу — джыри жьы о фронтым укIонкIэ!
ИтеплъэкIэ пшъэшъэжъыер лъэпэ-лъа­гэу щытыгъ, ыныбжьи икъугъэу къыпщыхъуни, ау документмэ нэмыкI къагъэ­лъагъощтыгъэр. Ар илъэс 17 хъугъэ къодыягъ.
Зыфаер къыдэмыхъугъэу Щамсэт къы­гъэзэжьыгъ, джыри зы илъэсрэ колхозым щылэжьагъ.
Сыдэу щытми, 1942-рэ илъэсым ижъо­ныгъокIэ мазэ ащ илъэIу фагъэцэкIагъ.
Апэрэ уахътэм изакъоу къыщыхъу­щтыгъ — адырэ пшъашъэмэ гитарэм къырагъаIоу, орэдхэр къаIохэу ыкIи къа­шъохэу зэхэтыгъэх. Заом мыкIохэрэм фэдагъэх. Ежьыри ахэм аумэхъыгъ, ахахьи къадэшъуагъ.
Сыхьатныкъо нахь темышIагъэу заом ращэжьагъэхэм унашъо къафашIыгъ машинэм итIысхьанхэу. Купыр Новороссийскэ ащагъ. Ахэм джыри къахатакъохи, Геленджик и ХытIолэ ШхъуантIэ (Голубая бухта) щыIэгъэ еджэпIэ корпусым ращэлIагъэх.
— Медкомиссиер ыкIи санитар уплъэ­кIунхэр ткIугъэх, тшъхьацхэр кIакоу кIаупхъухьагъэх, матрос шъуашэр къытатыгъ ыкIи ротэ шъхьаф-шъхьафэу тагощыгъ.
А мэфэ дэдэм ушэтынхэр урысыбзэмкIэ, хьисапымкIэ ыкIи физикэмкIэ арагъэтыгъэх, хы Iофыр арагъашIэу аублагъ.
Бэ темышIэу операциеу «Эдельвейс» зыфиIорэр рагъэжьагъ, Кавказым зэо­шхохэр щыкIощтыгъэх.
Хы ШIуцIэ флотым ихэушъхьафыкIыгъэ купэу телефонисткэ-связисткэхэм якъулыкъур IэшIэхыгъэп, ау джары пшъэшъэ­жъыер зыфэягъэр ыкIи зэжагъэр. Зыгъэ­псэфыгъо охътэ кIэкIэу къыдафэхэрэм дневникыр къызэгуихыщтыгъ, нэкIубгъуа­кIэхэм комсомолым ыпашъхьэкIэ пшъэ­дэкIыжьышхо зэрихьырэр, Хэгъэгум пае ыпсэ ытыным зэрэфэхьазырыр адитхэщтыгъ.
Ахэм хым разведкэ щашIыщтыгъ, ау алъэгъугъэри зэхахыгъэри шъэфыгъэ.
Пыир топыщэхэмкIэ къяохэ зэхъум, Щамсэт Алахьталэм адыгабзэкIэ елъэIущтыгъ къухьэри ащ тесхэри къыгъэ­нэ­жьынхэу. Мафэ горэм зэрэIупчъапчъэрэр къэзылъэгъугъэхэм ыIорэмэ къарыкIырэмкIэ къеупчIыгъэх. Шурэ (ары цIэте­дзэу къыфашIыгъагъэр) ежь и Тхьэ зэрелъэ­Iурэр зышIэгъэ морякхэм, къухьэри ежьхэри «хищыжьыгъэхэу» алъытагъ. ЧIыпIэ къин зифэхэкIэ, ащ раIощтыгъ джыри Тхьэм афелъэIунэу.
Шхыныгъоу морякмэ къаратырэм хьалыгъумрэ шъоущыгъумрэ анэмыкIэу къол такъыри игъусэщтыгъ. Шурэ ар ышхыщтыгъэп, шъоущыгъукIэ ыхъожьыщтыгъ. Командирым къэбарыр зынагъэсым, морячкэм къеджагъ, къолыр зыкIимышхырэмкIэ къеупчIыгъ.
— Сэ сыбыслъымэн, а диныр зылэжьырэмэ къолыр ашхырэп, — риIожьыгъ Щамсэт командирым.
— Ары шъхьае, джырэ уахътэм заом тыхэт, о кIуачIэ уищыкIагъ узэошъуным пае. Хьалыгъумрэ шъоущыгъумрэ ащ пае икъущтэп.
Командирым къол такъыр пIуакIэ къыпиупкIи, пхъашэу унашъо къыфи­шIыгъ ар ышхынэу. Пшъэшъэжъыем ынэпсхэр къэкIуагъэх, ау командирым ыIуагъэм блэкIын фитыгъэп, къин дэдэ пилъагъозэ ерагъэу ар бэрэ ыгъэунэшкIугъ, ау фегъэхыгъэп. Арэу щытми, тIэкIу-тIэкIузэ морякмэ яшхыныгъохэм заригъэсагъ.
Заом иилъэс фыртынэхэм ахэтэу Щамсэт партийнэ билетыр къыратыгъагъ. Севастополь щыIэу гушIогъошхо зыхэлъы­гъэ гущыIэр зэхихыгъ: «ТекIоныгъ!» Медальхэу «Кавказ къызэригъэгъунагъэм фэшI», «Германием зэрэтекIуагъэхэм пае» зыфиIохэрэр хэлъхэу ар ядэжь къэкIожьыгъ.
Заом къызыхэкIыжь ужым Щамсэт техникумыр къыухыжьыгъ, бухгалтер сэнэхьатыр зэригъэгъотыгъ.
1950-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Лъэпшъыкъо Щамсэт район сымэджэщым, ащ къыкIэлъыкIоу «Райгазым» бухгалтерэу Iоф ащишIагъ. Медалэу « За доблестный труд» зыфиIорэр къылэжьыгъ.
Лъэпшъыкъо Щамсэт ищыIэныгъэ хъу­гъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонэу хэхъухьагъэхэм ащыщ джы зигугъу къэсшIыщтыр.

Гощмаф ыцIэу Щамсэт шыпхъу иIагъ, ар чылэм зэрэщашIэщтыгъэр Киля. Киле Тэхъутэмыкъое еджапIэм дэгъоу ще­джагъ, 1936-рэ илъэсым Адыгэ еджапIэхэм комиссием къащыхихыгъэ сэнаущыгъэ зыхэлъ ныбжьыкIэхэу Москва театрэмрэ киномрэ яинститутэу (ГИТИС) дэтыгъэм ыгъэкIуагъэхэх, Киле ахэфагъ. Ар къы­зеухым, ныбжьыкIэ купэу къэзыгъэзэжьыгъэхэм ахэтэу Киле Адыгэ театрэу Мыекъуапэ дэтым IофшIэныр щыригъэ­жьагъ. Ау, илъэс нахь темышIагъэу, заор къежьагъ, хъулъфыгъэхэр фронтым кIуа­гъэх, пIэлъэ гъэнэфагъэкIэ театрэр зэфашIыгъ.
Киле чылэм къэкIожьыгъ, ау Iоф зэримыIэм ыгу ыгъэкIодыгъ. IофышIэхэр Гурыт Азием зэрагъакIохэрэр зызэхехым, ар Таджикистан щылэжьэнэу кIуагъэ. Фельдъегерэу ащ Iоф щишIэщтыгъ, щыдэкIуагъ, пшъэшъэжъые къыфэхъугъ. Ау ошIэ-дэмышIэу сымэджэ дэй хъугъэ. Ишъхьэгъусэ бзылъфыгъэ сымаджэмрэ ипшъашъэрэ къыгъанэхи, хэкIыжьыгъ. Ащ фэдэ чIыпIэ хьылъэ ифэгъэ Киле игупсэхэм письмэ къафетхы, изытет ащ къыщыреIотыкIы. Унагъор зэхэгущыIэжьи, япшъашъэрэ ащ исабыйрэ Таджикистан чыжьэм къыращыжьынхэу тыраубытагъ.
Зэфэгупсэхэм гъогум текIодэщт ахъщэр къаугъоигъ, Щамсэт лъагъэкIонэу рахъу­хьагъ.
— Уизакъоу мы Iофыр пфызэшIо­кIыщта?
— СызэрегупшысэрэмкIэ, сэ ар сфэгъэхъущт. Армырмэ, чIыпIэ хабзэм зыфэзгъэзэн.
Изакъоу кIуагъэ. Фэгъэхъугъ ыкIи. Хъулъфыгъабэмэ апшъэ ифэщтэп ащ ышIэшъугъэр, километрэ мин пчъагъэ хъурэ гъогум сымаджэу кIон зымылъэ­кIырэмрэ ащ ипшъэшъэжъые Заремэрэ къытырищагъэх, якъуаджэ къынигъэсыжьыгъэх. Зэрэчылэу ахэм афэгумэкIыщтыгъ. Сымаджэу пIэм хэлъым ифэIо-фашIэхэр унагъом исмэ агъэцакIэщтыгъ. Киле, джы игупсэхэм анаIэ ипшъэшъэ­жъые къызэрэтырагъэтыщтыр ышIэу, рэхьатэу идунай ыхъожьыгъ.
Щамсэт Махьмудэ ыпхъур зэрэфэлъэ­кIэу Заремэ пылъыгъ, деIэзэ финансист сэнэхьатым фыригъэджагъ. Заремэ апэ райфинотделым Iоф щишIагъ, етIанэ медицинскэ страхованием икъулыкъу щылэжьагъ. Къуаджэм щыщ кIалэ дэ­кIуагъ, ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ кIалэрэ пшъашъэрэ зэдапIугъ. Ау зы такъикъи янэшыпхъоу Щамсэт ащ щыгъупшагъэп.
Ежь Щамсэт Махьмудэ ыпхъур щытхъуи фэгъэкIотэни зыкIи кIэдэугъэп, зы унэ хъурэ фэтэрым исыгъ. ТекIоныгъэм фэгъэхьыгъэ зэхахьэмэ ахэлажьэщтыгъ, заом иилъэс фыртынэхэр зыфэдагъэхэр, ащ тхьамыкIэгъошхоу тицIыфмэ къафихьыгъэр ныбжьыкIэмэ къафиIуатэ­щтыгъ. Сымаджэуи къыхэкIыгъ, ау ыгу ыгъэкIодыгъэп, Заремэ ренэу игъусагъ. 1997-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ.
Лъэпшъыкъомэ ялIакъуи, Мэзужьэкъо­хэу Заремэ зинысагъэхэми шъхьэкIэфэныгъэшхо хэлъэу Щамсэт иаужырэ гъогу агъэкIотэжьыгъ. Хэгъэгу зэошхом иветеран ихьадагъэ щыIагъэх районым ыкIи къоджэ псэупIэм иадминистрацие ипащэ­хэр. Хы ШIуцIэ флотым иморячкэу Хэгъэгу зэошхом илъэхъан ти Хэгъэгу къэзыгъэгъунагъэр егъашIэм тыгу илъыщт.
АкIэгъу Разиет.
Тэхъутэмыкъое музеим иматериалхэр тхыгъэм щыгъэфедагъэх.