Пэсэрэ адыгэмэ «гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ маф» аIоу хагъэунэфыкIэу, агъэлъа-пIэу щытыгъэ мафэр нахьыбэрэмкIэ гъэтхэпэ мазэм и 21-м тефэщтыгъ. А мафэр, зэрагъэунэфыгъэм тетэу, кIымэфэ икIыгъоу, гъэмэфэ къихьагъоу алъытэщтыгъ.

Ау загъори кIымафэр имыкIыгъэ фэдэу чъыIаеу зыхъурэм, а мафэр гъэт­хапэм и 22-рэ, 23-рэ мафэхэм агъэкIуа­тэуи къыхэкIыщтыгъ. Адэ, мафэр кIымэфэ чъыIае пэтзэ, неущырэ мафэр гъэмафэм икъежьэгъу пIомэ тэрэзына?
Мафэм икъежьапI
Гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ мафэр цIыфмэ къызашIагъэр, цIыфыпкъ иуцохэу, гупшысэшъухэу зырагъэжьэгъэ ижъ дэдэрэ лъэхъанхэр, нэмыкIэу къэпIон зыхъукIэ, тотемизмэ, анимизмэ, натуризмэ зыфаIорэ ижъ дэдэрэ динмэ ялъэхъан арын фае. Пэсэрэ адыгэ динэу тиIагъэри а лъэхъанхэр арын фае зыщыIагъэр.
Пэсэрэ адыгэ диныр бэкIэ тефэ примитив (акъыл макIэ зиIэ — ред.) лъэпкъымэ ащыщэу пигьмехэм ядин. Пигьме динми пэсэрэ адыгэ динми а зы Тхьэр ахэт, ащ фэдэ къабзэу Мэзытхьэ, Псытхьэ, Псатхьэ ахэтых а Тхьэшхо закъом игуадзэ, иIофтабгэ, иIэпыIэгъу фэдэхэу. А лъэхъаным цIыфхэр псэ лъапIэхэм, чIыопс пкъыгъохэм (тыгъэм, мазэм, псыхъом, чъыгым) афэпщылIыщтыгъэх. Ау, нэмыкIэу Iугъэ нахь мышIэми, тотемизмэ, анимизмэ, натуризмэ динмэ икъоу къахэмыщы нахь мышIэми, а лъэхъаныжъым щыIэгъэ примитив цIыф­хэми Тхьэ зэкъо шIошъхъуныгъэ зэряIагъэр пигьме динми пэсэрэ адыгэ динми IупкIэу къахэщы. Пигьмехэр тэ, адыгэхэм, испхэр зыфатIорэ цIыф лъхъэнчъэ-лъэкур цIыкIухэр арын фае.
«Гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ маф» зэраIогъэ къодыеми урегъэгупшысэ ады­гэхэр апэрэ цIыф лъэпкъыжъмэ ащыщын зэрилъэкIыщтым. Сыда зыпIокIэ, цIыфэу гупшысэшъу хъугъэ къодыехэм илъэсыр ащ нахьыбэу зэтырафын алъэкIынэу щытыгъэп. Илъэсыр гъэрэ кIырэ аIоу, IахьитIоу зэтезыгъэкIышъугъэр апэрэ цIыф лъэпкъмэ ащыщын фае.
Пэсэрэ адыгэхэр чъыг лъапIэм къеуцокIхэу, тхьэлъэIухэр щашIэу зэрэщытыгъэми къегъэлъагъо ар тотемизмэ, анимизмэ, натуризмэ, пигьме лъэхъаным къызэрежьагъэр. НэмыкI тхьэпэлъытэу яIагъэхэм ацIэкIи чъыг лъапIэу къызэуцокIхэрэм тхьэлъэIухэр щашIыщтыгъэх. Чыристан диным зетыхэми «джорэ» ыцIэкIэ тхьэлъэIу ашIыщтыгъ. Тхьэпэлъы­тэмэ ацIэхэр къыраIощтыгъ нахь мышIэми, шъхьаIэу зэлъэIущтыгъэхэр зэкIэри къэзыгъэшIэу, щызыгъаIэу, а тхьэпэлъы­тэхэри зыгъэIорышIэу щыт Тхьэшхо закъор арыгъэ.
Пэсэ дэдэрэ адыгэмэ апэрапшIэу илъэсыр гъэ/гъэмаф — кIы/кIымаф аIозэ тIоу агощыгъ. ЕтIанэ илъэсыбэ пчъагъэ зытешIэ уж, гъэ зыфаусыгъагъэм имазэ пэпчъ зэрэзэфэмыдэм гу лъати гъэр гъэмаф — гъатхэ аIозэ тIоу зэтырагъэ­кIыгъ. Джащ фэдэ къабзэу кIы зыфаусы­гъагъэм имазэ пэпчъи зэрэзэфэмыдапэми гу лъати ащи бжыхьэр къыхагъэу­нэфыкIыгъ. Аузэ илъэсыр гъэмаф — гъатхэ, бжыхьэ — кIымаф аIозэ гъиплIэу зэтыраутыгъ.
НэмыкI лъэпкъхэми агъэмэфэкIы
Шъыпкъэр пIощтмэ, гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ мафэр хэзыгъэунэфыкIэу, зыгъэлъапIэрэр тэ адыгэ лъэпкъым, изакъоп. Персхэми, курдхэми, тыркухэкI лъэпкъхэми, индие лъэпкъхэм анэсыжьэу лъэпкъыбэмэ а мафэр хъугъэ-шIэгъэ зэфэшъхьафмэ арапхызэ хагъэунэфыкIы, агъэлъапIэ. Тхыгъэр зыфэзыгъэшъхьапэрэ лъэпкъмэ яеплъыкIэ елъытыгъэу а мафэм апэрэу ежьхэм гу лъатагъэу, хагъэунэфыкIыгъэ фэдэу дунаим щагъэ­Iугъ.
Тиджагъу нахь мышIэми, тэри адыгэхэм, титхыдэ, тихъышъэ икъоу зэрэтымышIэрэм, икъоу зызэрэтымышIэжьырэм къахэкIыкIэ тызэрэлъэпкъыжъыр, дунэе цивилизацием хахъоу фэтшIыгъэр икъоу тшIэрэп, дунаими щядгъэшIэн тлъэкIыгъэп, тлъэкIырэп.
Адырэ лъэпкъмэ ялыеу а мафэм «гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ маф» езыIуагъэр адыгэ лъэпкъ закъор ары. Ащ къыгъэшъыпкъэрэр: адыгэ лъэпкъыр анахь лъэпкъыжъмэ ыкIи лъэпкъ Iуш-губзыгъэмэ ащыщэу зэрэщыты(гъэ)р ары. Мэфэпчъ (мэфэгъэпс, гъуалъ, лъэхъанылъ) запIомэ хъунэу щыт календарыр апэрэу къэзыугупшысыгъэмэ адыгэр зэращыщыр ащ къегъэлъагъо.
Гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ мафэм зэреджэхэрэр Невруз — Наурыз.
Гъэтхапэм и 21-рэ мафэм лъэпкъ зэфэшъхьафхэр персыбзэ гущыIэу «неврузым» къытекIыгъэ цIэ зэхьыщырхэмкIэ еджэх. Адыгэмэ ащыщхэри ащ «наурызкIэ» еджэхэу къыхэкIыщтыгъ (наурызымрэ нэузырымрэ зэхэдгъэ­кIокIэнхэ фаеп). ПерсыбзэкIэ «неврузым» къикIырэр «мэфакIэ, мэфэ кIэпс». Сыд пае ар а мафэм цIэ унае фэхъунэу хъугъа? Мэфэ пстэури мэфакIэба, мэфэ кIэпсыба?! Ау, IорIуатэ горэ телъхьапIэ ашIышъ, а мафэм аущтэу еджэх.
Гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ мафэр чэщымрэ мафэмрэ зыщызэфэдиз маф, ау…
Гъэтхапэм и 21-рэ мафэр, чэщымрэ мафэмрэ якIыхьагъэ зэфэдиз зыщыхъу­рэр, экинокскIэ заджэхэрэ мафэуи ары. Ау ащ пае ащ цIэ унае фэпшIынэу щыта?! Чэщымрэ мафэмрэ якIыхьагъэ зэфэдиз зыщыхъурэ мафэр ащ изакъоп, Iоныгъом и 23-рэ мафэри ащ фэдэ­къабз. ЕтIани, ар арэу зэрэщытыр къызашIагъэр Хьисэ къыпэу я 150 — 100-рэ илъэсхэр ары ныIэп. Адыгэмэ «гъэрэ кIырэ зыщызэхэкIырэ маф» заIуагъэр, къызэрэхэдгъэщыгъэу, бэкIэ ащ къыпэу арын фае. Сыда пIомэ Хьисэ къызыхъу­гъэ лъэхъанхэр (лIэшIэгъу зытIу-зыщ къыпэуи) цIыфхэр Iушы хъугъагъэх илъэсыр плIэу зэрэзэтекIырэр ашIэн фэдизэу.
Къызэрэхэдгъэщыгъэу, къытетдгъэзэжьыншъы, пэсэдэдэрэ цIыф лъэпкъ Iушмэ ащыщэу адыгэхэмэ илъэсыр апэрапшIэу тIоу зэтырагъэкIыгъ: гъэмаф/гъэ, кIымаф/кIы аIуи. ЕтIанэ, гъэ зыфаIуагъэм имэзэ пстэури зэрэзэфэмыдэр, тIэкIу зэрэзэтекIыхэрэр къагурыIуи, ащ гъатхэр къыхагъэкIыгъ. Ащ фэдэу кIымэфэ мазэхэри зэрэзэфэмыдэхэм гу лъати, ащи бжыхьэр къыхагъэу­шъхьафыкIыгъ. Аузэ, илъэсыр гъиплIэу зэтыраутынэу хъугъэ: гъатхэ-гъэмаф, бжыхьэ-кIымаф аIоу.
Апэрэ мэзацIэхэми ягупшысапхъ
Илъэсыр гъиплIэу зызэтырауты уж ахэри мэзэ щырыщэу зэхагъэкIыгъэх: гъэтхапэ-гъэтхэку-гъэтхакIэ, гъэмэфап-гъэ­мэфэку-гъэмэфакI; бжыхьапэ-бжы­хьэку-БжыхьэкIэ; кIымэфап-кIымэфэку— кIымэфакI аIоу.
Ар аущтэу зыхъугъэр Хьисэ къыпэу минибл-миних илъэсхэр арын фае. ЕтIанэ, джыри а илъэсхэм адыгэхэр чIыпIэрыс, чIыгулэжь хъоу зырагъажьэ уж а мазэхэм ащыхъурэ-ащышIэхэрэм ялъытыгъэу, мэкъумэщ ыкIи былымхъун Iофхэм атешIыкIыгъэу мазэхэм нэмыкI цIэ унаехэри афаусыгъэх: гъэтхапэ, мэлылъфэгъу, мэкъуогъу, жъоныгъуакI, бэдзэогъу, шышъхьэIу (шышъхьэуIу), Iоныгъу, чъэпыогъу, шэкIогъу, тыгъэгъа­зэ, щылэ маз, мэзае аIуагъ.
Ахэм зэкIэми зэуIоу узызэдягупшысэрэм, адыгэ лъэпкъыр зэрэлъэпкъыжъыр, мэфэпчъыр (мэфэгъэпсыр) апэу къэзыугупшысыгъэхэм адыгэр зэращыщыр IупкIэу къэошIэ. Арышъ, ар тикIалэхэми зэрэдунаеуи ядгъэшIэн фае.
Адыгэ ИлъэсыкIэр адыгэ лъэпкъым мафэ тфэрэхъу!
Хъуажъ Фахьри.